Projektmatig taalonderwijs

projektmatig taalonderwij s johan eimers 1 voora f in dit artikel wordt vooral vanuit moedertaalonderwijs over projekten geschreven het is gebaseerd op de overtuiging dat taalonderwijs kommunikatieonderwijs is of zou moeten zijn geprobeerd wordt de konsekwenties te beschrijven van de stelling dat kommunika tief gedrag zich als alle gedrag slechts laat leren door ervaring het blijft in zoverre allemaal theorie dat van de ideeen geen op de eigen praktijk gebaseerde voorbeelden gegeven wor den verder lezend in dit nummer van moer zal men merken dat taalonderwijs gerealiseerd in projekten in de dagelijkse praktijk nu weer eens meeren dan weer eens minder met het hier gegeven konsept overeenkomt wat in dit artikel over projektmatig taalonderwijs wordt geschreven zal uitgebreider aan de orde komen in de herziene druk van taaldidaktiek aan de basis 2 wat leer je nou van lesjes maken in een van de laatste hoofdstukken van zeggenschap veroordeelt jan griffioen de z g deel oefeningen de door hem genoemde oefeningen i n zinsbouw woordenschat versleer spel l i ng en ontleden zullen echter voorlop i g voor veel leerlingen nog wel de typische ond e rdelen van het vak nederlands zijn de taallessen in de diverse schoolboeken taalbloks en aktiveringsprogramma s bieden met elkaar nogal een wilde verzamel i ng van allerlei deelac tiviteiten overschrijven invullen zinnen maken zinnen knippen woorden benoemen verhaaltjes schrijven tegenstell i ngen zoeken spreekwoorden verklaren leestekens plaat sen dictees fouten verbete ren enz natuurl ijk is de ordening van dat alles in de taalboeken niet zo willekeurig maar de leerlingen herkennen d i e ordening waarschijnl ijk niet eens vandaag maken ze twee lesjes van bladzij 37 en morgen na geschiedenis handenarbe id spelen eten huiswerk televisie nachtje slapen enz zien ze wel weer verder de lesjes worden weliswaar steeds beter gemaakt maar het is de vraag of men ook nog iets anders lee rt dan het maken van lesjes griffioen was zeker niet de eerste die sceptisch stond tegenover de effecten van deze ver sni ppering diverse pogingen z ijn al ondernomen om meer samenhang te brengen tussen de verschillende onderwijsleeractivite i ten die alle gere kend worden tot het vak nederlandse taal ten eerste kennen we vooral in het v o de taalboekjes die gepresenteerd worden als een synthetische methode elk hoofdstuk begint met een leestekst of een gedicht gevolgd door een aantal tekstvragen daarna komen woordenschatoefeningen en stijlopdrachten n a v gedeelten uit de tekst ook de stel en eventuele discussie opdrachten hebben dui delijk te maken met het begin voor de daarna komende grammatica en spell i nglessen zijn voorbeeldzinnen en woorden weer konsekwent aan de leestekst ontleend aangezien aan de opeenvolging van verschillende taalvaardigheidsoefen i ngen niet getornd 251 wordt is de samenhang en de relatie met het beg i nverhaal vaak nogal geforceerd integratie van taalvaardighe i d lijkt meer kansen te hebben in thematisch taalonderwijs de inhouds as pecten van een thema staan voor een bepaalde tijdsduur centraal en in verband daarmee worden relevante taaloefeningen uitgevoerd de leerlingen lezen bijvoorbeeld tek sten over het weer schrijven daarover zelf zakelijke en kreatieve verhalen verzamelen er spreekwoorden en uitdrukkingen over en improviseren toneelstukjes of een poppenkast voorstelling sommige schoolboeken ve rt onen duidelijk deze struktuur vaak echter zal de leraar voor dit thematisch werken zelf materiaal moeten samenstellen een derde mogelijkheid is dat aan het hierboven aangeduide taalonderwijs nog een uitbre i ding gegeven wordt door vakken te integreren dikwijls wordt dit in algemene zin pro jektonderwijs genoemd de leerkrachten kiezen de natuur in en om onze stad als thema voor een bepaalde periode en de leerl i ngen werken een projektboekje door waa ri n bijvoorbeeld de vakken taal aardrijkskunde biologie tekenen en handenarbeid aan de orde komen ook voor een dergelijke aanpak zijn wel suggest ies in de handel projektmatig taalonderwijs zoals i n d it art ikel bedoeld verschilt van alle drie hierboven ge noemde pogingen in dat taal onderwijs namelijk worden situaties ontwikkeld die het de leerl i ngen mogelijk maken door middel van funktronee taalgebruik i n onderling e sam enwer king ko nkrete doelen na te streven daartoe gemotiveerd door eigen behoeften e n b e langen de situatie is het sleutelbegrip en de leerl i ng leert vooral door ervaring op te doen me t echte kommunikatie belangrijk is dat leerl i ngen veel zelf doen van wat in het gangbare onder wijs tot de taak van de leerkracht behoo rt ideaal i s dat ze zelf behoeften en belangen af wegen zelf het werkdoel bepalen zelf een werkplan ontwerpen zelf middelen kiezen om het doel te bereiken zelf foutieve ontwikkelingen korrigeren zelf het projekt uitvoeren zelf uitmaken wat met de resultaten gebeu rt en zelf een waardering uitspreken over de prestaties van de deelnemers in eerste instantie zijn de deelnemers slechts aan elkaar verantwoording verschuldigd 3 kommunikatie ervaringen in de kla s op school leer je praten of je leert er je mond houden het onderwijsproces is vooral een kommunikatieproces en wat de leerling daarin meemaakt leert hij minstens zo intensief als wat volgens welke progressieve doelstellingen ook wordt nagestreefd we moeten ons wel realiseren dat kinderen ook nog in andere situaties verkeren dan op school al te vaak echter bevestigt het schoolritueel de kommunikatie ervaringen die de leerlingen ook daar buiten op doen een heeft het altijd voor het zeggen en daar is weinig tegen in te brengen in kommunikatie behoor je te voldoen aan de verwachtingen van hogergeplaatsten kommunikatie dient minder de verstandhouding dan wel de sociale kontrole normen zijn belangrijker dan welke kommunikatieve vaardigheid ook bij projektmatig taalonderwijs gaat het erom dat leerervaringen worden opgedaan in veel soortige kommunikatie kinderen leren wat anders dan het juiste antwoord te geven op een vraag van de leraar ze leren bijvoorbeeld minder afhankelijk te zijn van goedkeuring en beloning door de leraar ze ervaren ook dat taalvaardigheid heel wat meer is dan korrekte spelling vlotte zinsbouw en een goede gevarieerde woordkeus wat je schrijft wordt niet op deze vormaspecten verbeterd maar gelezen taalvaardigheden zijn middelen om samen 252 konkreten andere d oe len te bereiken er is niet meer een tegenstelling tussen het z g ge brekkige taalgebruik van kindere n en de vreemd vijand i ge taal van de leerkracht taal funktionee rt binnen de school net zoals daarbuiten om elkaar dingen te vertellen duidelijk te maken te vragen uitwisselen van informatie gesproken en geschreven over iets waar je samen mee bezig bent en in dat bezig zijn ontwi kkelt de moede rt aalbeheersing zich ver der zoals dat buiten de school ook gebeu rt maar dan zal de leraar tolerant moeten zijn te genover het taalgebruik ook al is dat volgens de door hem gekende normen niet korrekt projektmatig werken is uitgesloten als de sfeer van luisteren en tolerantie n i et aanwezig is is aan die beginvoorwaarde echter wel voldaan dan wordt ook in de klas de voo rt durende afwisseling van kommunikatiesituaties mogelijk die zo gewoon is buiten de school taal aktiviteiten worden niet meer beleefd als van elkaar geisoleerde lesjes maar zijn voo rtdu rend op elkaar betrokken vooral de inhoudsaspecten van de kommuni katie geven de sa menhang aan dit alles wil overigens niet zeggen dat in projektmatig taalonderwijs de taal vorm niet belangrijk is het is eerder zo dat de leerlingen het belang daa rvan zelf ontdek ken het hoe moet je dat zeggen of schrijven wordt niet meer geisoleerd bekeken maar blijkt afhankel ijk te zijn van de funktie van het taalgebruik je moet zo praten en zo schrij ven dat je verstaan en begrepen wordt leerlingen e rv aren dan dat taalvormen niet in ab solute z i n fout of goed zijn maar dat situatie en doelstelling de keuze van de juiste taal vormen mee bepalen 4 projekten in soorten kenmerkend voor projektmatig onderwijs i s dat subjektieve belangen en behoeften van leerl i ngen serieus genomen worden en de centrale motivatie voor het leren kunnen vormen in de situaties waarin kinderen verkeren ontwikkelen zij negatieve gevoelens tegenover vaststaande rolverwachtingen nog te vaak i s het mede door de school dat een scherpe voor stelling wordt ingeprent van geldende regels en regelementen van vaststaande normen en waarden van verhoudingen die nu eenmaal zijn zoals ze zijn lessen in maatschappelijke bewusteloosheid noemt theo jansen dat in zijn boek ideologische aanpassing in het basis onderwijs in projektmatig onderwijs wordt een poging gedaan alte rn atieven te ontwikkelen voor be staande als verv reemdend erv aren verhoud i ngen het bevrijdende emancipatorische ka rakter van dit onderwijs is gelegen in de ontwikkeling van de vaardigheid te denken in mo gelijke alte rn atieven als de kinderen de gelegenheid krijgen zich bewust te worden van de afhankelijke situatie waarin ze verkeren zullen ze in projektmatig onderwijs duidelijk ge motiveerd zijn vanuit hun behoefte aan verande ri ng en zelfontplooiing aansluitend hierbij onderscheidt men in de eerste plaats de veranderingsprojek ten leerlingen ervaren bepaalde toestanden en de gevolgen daa rv an als onplezie ri g bedreigend onrechtvaardig ze voelen zich door verkeerde of ontoereikende regelingen en verhoudin gen beperkt in hun mogelijkheden of ze zien hoe anderen de dupe worden van verander bare omstandigheden ineen verande ri ngsprojekt proberen ze dan de situatie zo te wijzigen dat funkties weer bevredigend worden uitgevoerd of ze streven ernaar hun eigen ver vreemde rollen te wijzigen in door hen zelf mee bepaalde rolpatronen over de mogelijkheden veel te veranderen aan bestaande verhoudingen hoe ve rv reemdend 253 ze ook werken moeten we niet al te optimistisch zijn daarvoor zijn de strukturen te zeer van elkaar afhankelijk en tenslotte gebonden aan politieke en economische voorwaarden het is anderzijds onjuist te doen alsof systemen van onaantastbare aard zijn in dit soort projekten gaat het vooral om het opdoen van bemoedigende sociale ervaringen van waaruit zich vaardigheden ontwikkelen om ook buiten de school a het denken in alternatieven aan te durven b in onderlinge solidariteit zich te verzetten tegen wat als verkeerd wordt ervaren en op te komen voor de eigen belanggn enkele voorbeelden van veranderingsprojekten 1 het klasselokaal anders inrichten 2 voorstellen ontwerpen om de lesinhouden van verschillende vakken interessanter te maken 3 een pagina in de lokale pers verzorgen als alternatief voor de z g kinderrubriek 4 een aktie voor betere speelvoorzieningen in de wijk 5 een aktie voor het veranderen van een zeer gevaarlijke verkeerssituatie een tweede soort vormen de orienterings of onderzoeksprojekten we gaan uit van zoiets als een natuurlijke nieuwsgierigheid van een behoefte zich te orien teren in de wereld het projektmatig taalonderwijs moet onder alle omstandigheden op deze orientatiebehoefte kunnen inspelen de gestelde doelen worden hoofdzakelijk door kom munikatief groepswerk bereikt de thema s voor deze manier van bezig zijn worden vooral dicht bij huis gevonden het zijn de vragen van de leerlingen zelf die beantwoord moeten worden men zoekt naar oplossingen en informeert elkaar met behulp van diverse media over gevonden feiten vooral het verwerven en verwerken van informatie zijn belangrijke aktiviteiten in dit soort projekten interview en enquete worden gebruikt om het funktioneren van diverse syste men in de samenleving te onderzoeken voorbeelden 1 wat maakten onze grootouders allemaal mee 2 welke platen komen in de top tien of de top veertig en wat is de invloed van de pla tenindustrie 3 wat voor mensen zitten er in de gemeenteraad en wat doen de burgemeester en wet houders voor werk 4 welke beroepen kunnen we later kiezen en welke opleiding moet je daarvoor volgen als derde soort de ontmoetingsprojekten deze projekten worden niet voor niets vaak aan het begin van een schooljaar opgezet i eer lingenervaren de onbekendheid met elkaar en met anderen als een onzekere faktor die hen belet vrij te kommuniseren de ontmoetingsprojekten zijn daarom speels van opzet en ge richt op ontspanning om kontakten te bevorderen centraal in de kommunikatie staat de bedoeling om te amuseren en om zelf geamuseerd te worden het gat om de sfeer van mop pen vertellen en spontaan spelen die voor de vrije tijd en soms voor de kontakten in de gezinnen erg gewoon is maar die op school vaak nog meer ontwikkeld kan worden voorbeelden 1 het voorbereiden en uitvoeren van een reisje kampweek of feestdag 254 2 het organiseren van een gezellige middag een bingo avond voor ouders en belangstel lenden 3 het maken van een film een hoorspel of video produktie 4 het samenstellen van een ster uitzending met alternatieve parod ie rende en saty ri sche reclame boodschappen 5 fasering van een projekt de praktijkbeschrijvingen in dit moernummer laten duidelijk zien dat er verschillen mo gelijk zijn i n de organisatie van projektonderwijs toch zijn er d ri e kenmerken d ie telkens weer opgaan a de projekten zijn niet vakgebonden b het werk gebeu rt meestal i n groepen c de akti vite i ten verlopen volgens een du idelijke voor ieder herkenbare ordeni ng wat d it laatste punt betreft zijn de versch illen overigens opva ll end in d i e zi n dat per voor beeld de ordening verschi lt de h i eronder gegeven faseri ng moet dan ook zeker niet opgevat worden als een b indende voorwaarde voor een goede afloop het schema is eerder bedoeld als een aanwijz i ng voor wie behoefte heeft aan een overz i chtelijke organisat ie voorop moet staan dat de leerlingen bij elke fase betrokken zijn het projekt beg i nt voor hun dus niet bij fase 4 uitvoering maar het hele projekt wordt door leraren en leerl i ngen samen gemaakt in het hier geboden schema zijn v ijf fasen te onderscheiden a behoeftenpeiling het moment of de momenten waarop du idel ijk wordt wat de leerl ingen dwars z it of wat ze nu zouden wi llen veranderen of onderzoeken het i s een proces waarbij moet bl ijken in hoeverre de groep gemotiveerd i s voor het gaan werken aan een bepaald probleem gaat het om een behoefte van enkelen of van allen of voelt men voldoende soli da ri teit met degenen die hun belangen of behoeften hebben verwoord b doelbepaling de groep wordt het eens over het doel van de te ondernemen aktivite iten het gaat om een kopkreet werkdoel zie hie rvoor de genoemde projektvoorbeelden in de vorige paragraaf c planning voordat aan de uitvoerende werkzaamheden begonnen wordt maakt men eerst een plan voor de tijdsbesteding en de taakverdeling in dit stadium worden te verwachten problemen zo goed mogel ijk ingeschat een moei lij k vraaggesprek wordt bijvoorbeeld in een rollenspel geoefend en waar nod i g vindt een korte training plaats in deelvaardigheden als intervie wen telefoneren verslaggeven d uitvoering goed voorbereid door de vorige fasen vindt hier het werk plaats dat gericht is op het be reiken van de konkrete doelen de kans op gemotiveerd bezig zijn is groter naarmate de leerlingen de vorige fasen zelf mee inhoud gaven en daardoor het projekt blijven e rv aren al s i e t s va n hu nzel f e evaluatie napraten over de vier voorafgaande fasen is iedereen tevreden over de result aten is het gestelde doel helemaal bereikt verliep alles volgens planning in deze fase zal niet allee n 255 het konkrete werk ter sprake komen maar ook de betrokkenheid van de deelnemers de w ijze waarop met elkaar is samengewerkt de rolopvatting van versch i llende funktionaris sen waaronder de begeleidende leraar niet zelden zal de evaluatiefase tegelijk een nieuwe behoeftenpeiling inhouden en zo een aanzet z ijn voor het volgende projekt 6 taalgebruik in projekten de leraar nederlands die projektmatig werkt doet mee aan het kreeren van si tuaties waarin de leerl ingen o a kommun i kat ie e rv ari ngen kunnen opdoen doordat de projektinhouden n iet typi sch schools zijn i s de kans groot dat de opgedane ervari ngen nutti g zijn voor een grote versche idenhei d aan te verwachten kommuni kati esituati es het gaat er niet om dat leerlingen d i ngen leren over taal maar dat ze weten door onde rvi nd i ng hoe taal gebru ikt wordt aan taalervari ngen zijn de volgende aspekten te onderschei den die ook in projekten de aandacht vragen a het pragmat ische aspekt het taalgebru i k is doelgeri cht b het interakt i e aspekt het gaat altijd om taalgebruik tussen mensen d ie tot elkaar i n een soc iale relat i e staan c het situat ieve aspekt alt ijd is taalgebruik gebonden aan bepaalde situaties met eigen voorwaarden aandacht voor deze aspekten vraagt al om een ander gevar i eerder soo rt taalonderwijs dan het doorwerken van een w i llekeur i g taalboek opleve rt ui t de praktijkbeschrijvingen bl ijkt dat het nooi t de bedoel i ng i s projekten op te zetten en er dan voor te zorgen dat al die taallesjes van vroeger er weer netjes i n terugkomen dat zou geen werkel ijke veranderi ng betekenen en een werkelijke verandering van de vaak eenz ijd i ge schoolse kommun i katie si tuati e i s wel de opzet in het voorafgaande onder schei dden we drie soo rt en projekten we kwamen daart oe door deze af te le i den ui t een mo gel ijke analyse van het leerlingenbehoeftenpatroon ook het soo rt taalgebru i k kunnen we overeenkomstig de bedoelde dr iedeli ng typeren vanzelfsprekend doen zich veel overlap pingen en combinaties voor maar het accent ligt telkens anders in de veranderingsprojek ten l igt de nadruk op het overleg de argumentatie het betoog in de orienteringsprojekten wordt taal vooral gebruikt voor het verwerven en verwerken van informatie in de ontmoet ingsprojekten tenslotte zijn de gesprekssituat ies en het taalgebruik daarbin nen vaak informeel speels en kreat i ef het is niet altijd zo vanzelfsprekend geweest dat het gewoon met elkaar praten voor het plez ier i n de school zou thuishoren toch moeten we dit kontaktleggende onderhoudende of verbeterende gepraat wel degelijk serieus ne men kletsen rebbelen babbelen zijn wat negatieve aanduidingen voor d it soo rt funktio neel taalgebruik dat in open projektmatig taalonderwijs wel degelijk thuishoo rt het is onmogelijk een volledig overzicht te geven van wat er aan taalgedrag allemaal in pro jekten kan zitten de hier volgende opsomming is vooral van toepassing op veranderings projekten mogelijk geeft de uitgebreidheid een indruk van de vele gevarieerde taalervarin gen die in projektmatig werken mogelijk zijn 256 diskussi eren en argumenteren met volwassenen belangen en meningen uiten en funderen zich niet laten overdonderen bedacht zijn op manipulerend taalgebru i k verzoeken schriftelijk en mondeling formuleren het woord vragen in een onveil i ge omgev i ng reageren op woorden van anderen rekening houden met gevoelens van anderen konfl ikten bespreekbaar maken anderen om hulp medewerking of steun vragen voorbeelden zoeken om een bepaald publ iek i ets uit te leggen zich verdedigen tegen terechte of onterechte verwijten kritiek op anderen duidelijk onder woorden brengen rolgedrag als zodan i g herkennen afstand nemen van rolpatronen spreken met offici ele personen publiekger icht schrijven ontw ikkelen van frustrat ie tolerantie vooroordelen van zichzelf leren onderkennen rekeni ng houden met vooroordelen van anderen taalbarri eres zien en overwinnen bedoelingen van geschreven teksten herkennen ei gen leesi ntenties onder woorden brengen verschillende soo rt en brieven schrijven formul i eren i nvullen een aanvrage i nd ienen voorstellen formuleren een folder samenstellen een affiche of muurkrant maken het schrijven van informat ieve teksten effektief en kritisch lezen telefonisch kontakten leggen en afspraken maken he t afnem e n va n ee n i nt er v ie w het organ i seren van een enquete het opstellen van een vragenlijst het weergeven van erva ringen meedoen met een kringgesprek meedoen aan een rollenspel diverse vormen van diskussie luisteren naar informatie en meningen van anderen spreken over mogelijke alternatieven beslissingen nemen op basis van meningsvorming 257 7 oefenen in vaardighede n doordat de leerl ingen alsmaar funkti oneel spreken luisteren schrijven en lezen zal hun taalvaardi gheid zich op natuurlijke wijze verder ontwikkelen k i ezen voor projektmatig taalonderw ijs met het accent op funktioneel natuurlijk taalge drag w i l overigens niet zeggen dat het geisoleerd oefenen van vaard igheden helemaal niet meer hoeft voor te komen vooral in de aanvangsklassen van het basisonderw ijs zullen vaardi gheden geleerd getrai nd of geoefend moeten worden om het projektmat i g werken mogel ijk te maken lezen en schrijven z ijn voor het k ind nieuwe vaardi gheden die het niet zoals spreken en lui steren in de e igen voorschoolse omgev ing al heeft kunnen ontwikkelen wat geldt voor lezen en schrijven geldt ook voor een aantal deelvaardi gheden die i n het projektmatig werken en de dagel ijkse kommunikatie s i tuati es telkens nodig blijken te zijn de taale rv aringen i n het projektwerk zijn wel i swaar zeer geva ri eerd maar i n veel gevallen ook tamel ijk fragmentar i sch aan si tuaties gebonden en van het toeval afhankelijk wan neer dat als een nadeel wordt erv are n als leerli ngen hetgeen terloops aan de orde kwam be ter w illen leren beheersen is het mogel ijk ko rt e gesloten oefenperiodes i n te bouwen het oefenen van vaardi gheden gebeu rt dus n iet zomaar de keus erv oor wordt bewust ge maakt en i s gerechtvaardigd voor d i e kennis en vaardigheden waa rv an de z in blijkt i n het projektwerk of in de kommun ikaties ituat ies waarin ki nderen en volwassenen dagel ijks ver keren 8 niet zo maar beginne n doordat het projektmat ig taalonderwijs nogal afwijkt van wat gangbaar is zal het vaak moe il ijkheden en tegenstand oproepen b ij een konsekwente toepassi ng zullen konfl i kten en protesten onvermijdel ijk bl ijken te zijn ki est men er ondanks d i e verwachtingen toch voor dan i s het goed zich van te voren op alle eventuele moeilijkheden in te stellen dat houdt wel i n dat men niet van de ene dag op de andere met projektmatig taalonderw ijs kan begi nnen de keus zal weloverwogen moeten zijn en gevolgd worden door een zorgvuld ige planni ng het i s noodz a kelijk eerst voldoende tijd te steken in het observeren van de om standigheden i n en om de school men moet weten hoe de relaties liggen tussen de school en de ouders hoe de verhouding i s met het schoolbestuur en hoe de kollega s i n hun klassen werken maar vooral moet men een beeld krijgen van wat de leerlingen gewend z ijn om daarui t op te maken wat ze nu zullen aankunnen projektmatig taalonderw ijs is ander taalonderwijs dan het gewone en het is in bepaalde op zichten heel wat moeilijker maar vanuit het gevoel van solida ri teit met zijn leerlingen kan de leerkracht gaan e rv aren dat hij er niet langer alleen voor staat h ij moet hen dan wel de tijd kunnen laten om te leren en hen steeds weer aanmoedigen tot zelfstandighe i d ook in het mee verantwoordelijk zijn voor planni ng en uitvoeri ng van het onderw ijs 258 l i teratu u r werne r ingen dah l p roj e k tarb e i t i m deu tsc hu nterric ht mii n ch e n 1 974 w sc h lotthau s e a sp rac h proj e kt e 2 und 3 b raunsc h weig 1 974 1 975 klaus behr e a did ak ti k und me th od i k de r sp rachl ich e n kommunikatio n weinhei m 19 75 j j vos projek tgericht taa l onder w ijs ne derlands 1975 simon o ph of s t roo m 8 e m a n cipatie en p roje kto nderw ijs moer 1975 p rojekt c otsrdi n 4 j ar ig i b o deelraam p l a n nederla nds a ms t erd am 19 75 th eo j an se n an ne ru th va n ka mm e n p rojec t onderwijs afl e ren en aan l ere n vernieuwing v an opv onderw en maats c happij 1975 1976 cen tra l e werkgroep moedertaalon derwij s taa l o n de rwij s va n m orge n s h ertogenbosch 1 976 w b oe tt ch e r e a lehrer und s chu le r m ac h e n unterric ht milnc hen 1976 259