Projektmatige taalontwikkeling in de kleuterschool

projektmatige taalontwikkeling in de kleuterschoo l carla reijnhoudt de school hoort vooral ook in projekten een taalspeelplaats te zin vindt carla reijnhoudt z is hoofdleidster van een kleuterschool in middelburg en enthousiast voor projektwerk zes weken lang is ze soms met haar leerlingen in de ban van een zelfde thema in dit artikel gaat ze kort in op de begeleiding van taalontwikkeling bij kleuters om daarna de mogelijkheden daarvan in projekten te beschrijven 1 wat is de kleuterschool de huidige kleuterschool geeft een brok leven te ervaren en poogt die ervaring te structu reren er wordt zo weinig mogelijk opzettelijk aan de orde gesteld maar de leidster brengt voor de kleuter vrijwel ongemerkt systeem aan en werkt naar een doel toe voor begeleiding van de taalontwikkeling betekent dit dat de leidster inzicht moet hebben in het proces van taalverwerving ze zal dan ook taalkundig moeten observeren en analy seren om het taalontwikkelingsniveau telkens opnieuw te kunnen bepalen op de kleuterschool wordt gewerkt vanuit een speel en werkplan dat door de hoofdleidster in overleg met de leidster s is opgesteld en om de 5 jaar vernieuwd dient te worden vroeger werden op dit speel en werkplan de activiteiten vermeld met daarbij de formu lering voor de doelstellingen dit plan was zo vaag dat er niet mee gewerkt kon worden in het huidige speel en werkplan gaat men uit van de ontwikkelingsgebieden men denkt vanuit de ontwikkeling van het kind het pedagogisch didaktische gedeelte van het plan valt uiteen in de volgende gebieden lichamelijke ontwikkeling zintuiglijke ontwikkeling taalontwikkelin g muzikale ontwikkeling ontwikkeling van andere middelen tot expressie sociale vormin g verstandelijke vorming elk van deze gebieden wordt onderverdeeld in drie beschrijvingen doelstellinge n werkzaamhede n hulpmiddelen en materialen de ontwikkelingsgebieden zijn een onderscheiding in het totale kleuteronderwijs en vor men geen scheiding ze vinden door en naast elkaar hun plaats in de activiteiten in de kleu terschool de taalontwikkeling vindt plaats gedurende de hele schooltijd door alle activiteiten heen 260 maar ook zijn er momenten een half uur tot dr ie kwa rt ier per schooldag dat een taalac tivitelt apa rt wordt uitgewerkt zodoende kunnen we in de kleuterschool een onde rverde ling aanbrengen tussen het direkte stimule ren van de taalontwikkeling en de i nd i rekte st i mulering het indirekte stimuleren geschiedt t ijdens tal van bezigheden die primair gericht zijn op een ander doel b v het bijbrengen van ruimtelijke verhoudingen het verfijnen van de moto riek het bevordere n van het muz i kaal gevoel enkele voorbeelden hie rv an in een bewegingsles komen een heleboel ru i mtelijke beg ri ppen aan de orde een kleuter van 4 a 5 jaar heeft vaak nog moeite met opdrachten als ga eens achter je hoepel staan of zet je voet eens tegen het blok b ij 5 a 6 jarigen kunnen begrippen voor de links rechtsori entatie een plaats krijgen in de bewegingslessen ook tijdens het werken met expressiemateflaal zien we een duidel ijke taalhante ring de kindere n praten met elkaar verdedigen zich vragen iets of eisen iets op proberen i e mand te ove rt u igen lossen problemen op bemoedigen of troosten elkaar tijdens deze lessen worden ook de taalbegr i ppen herhaald die tijdens de direkte taalac t i v i teiten aangeboden en verwerkt zijn het taal hanteren speelt een belangrijke rol tijdens het werken met ontw i kkel i ngsma teriaal zo zijn er verschillende lotto s sorteerspelen puzzels speelwerkbladen aanwe zig deze materialen geven de kleuter voo rt durend de gelegenheid zich te oefenen in ruim telijke begrippen tijdsbegrippen het zien van kleu rverschillen en verschillen in vormen en verhoudingen rubr i ceren ordenen enz naast de stimuleri ng voor het taalhanteren dat het materiaal zelf biedt kan de leidster zorgen voor extra begeleiding zo kan zij het kind zijn bezigheden onder woorden laten b rengen wat heeft ie gedaan en waarom het direkte stimuleren van de taalontwikkeling wordt op velerlei maniere n uitgevoerd de kleuterschool besch i kt over tal van mogelijkheden deze worden klassi kaal of groeps gewijs uitgevoerd n a v een onderwerp worden leergespre kken gehouden prentenboeken worden aangebo den beeldschrlftboekjes besproken verhalen voorgelezen of verteld poppenkastspelen op gevoerd door de leidster of kinderen verhalen u i tgespeeld verhalen nave rt eld door de kleu ters of zelfbedacht opzegversjes aangeleerd en tenslotte worden taalspelen gedaan om be paalde taal as pekten te oefenen t ijdens deze taalontwikkelingsactivltei tenslu i ten we aan b ij de gevoel i ge perioden bij de jongste kleuters zien we aandacht voor specifieke benamingen het kind leert b v dat een woongelegenhe id niet alt ijd een huis is maar ook een flat bungalow stal schuur hok hol het heeft er nog altijd plezier in de dingen b ij de naam te noemen er wordt bij deze leef tijdsgroep vooral aandacht besteed aan ei genschapswoorden kleur omvang grootte soort materi aal enz bij de oudste kleuters worden de relatiewoorden gebru i kt vl i nders mug gen vliegen bijen enz hebben als verzamelnaam insekt de kinde re n brengen de dingen onder in catego ri ee n wat een zekere vorm van abstractie met zich mee brengt 261 2 waarom projektmatig werken bovenstaande vorm van onderwijs moet volled ig aansluiten b ij de leefwereld van de kleuter het kleuteronderwijs moet voo rtdurend heldere voorstellingen en du i delijke begrippen aanbrengen door de konkrete beleving word t de waarneming getraind en kan het beleefde onder woorden worden gebracht er hoo rt een voortdurende wisselw e rking te bestaan tussen de omgang met de werkelijkheid en de verwoording omgang met de werkelijkheid vraagt om verwoording en deze verwoording vergroot de greep op de werkelijkheid bij dat verwoorden gaat het niet alleen om het naamgeven aan allerlei dingen maar ook om de overeenkomsten verschillen details op te merken en te kunnen ordenen groeperen classificeren so rteren ook kunnen verbanden tussen de beleefde zaken worden verwoord het kind lee rt zo al beredeneren de wereld rondom de kleuter is echter nog erg groot ongeordend en verwarrend we kun nen het best een aspekt v an de wereld eruit lichten om zo een geordend beeld te krijgen zo n aspekt van de wereld nemen we als thema voor een aantal weken of maanden het thema van een projekt is altijd iets van thuis of direkte omgeving of van een daaruit volgende blik in de verdere wereld en eventueel in vroegere tijden binnen een projekt wordt er op de kleuterschool volgens het speel en werkplan gewerkt ook worden er de zelfde activiteiten ontwikkeld als bij niet pro j ektmat i g werken er wordt nu echter tijdens alle activiteiten dus gedurende de hele school tijden gewerkt in de belangstellingssfeer van wat er op dat moment als thema gekozen is de activiteiten moeten logisch op elkaar volgen en verband houden met elkaar ook voo r de taalontwikkeling is h e t proje ktma tig werke n een vruchtbare bode m zowel bij het indirekte stimuleren van het taal hanteren als bij de direkte taalontwikkelingsactiv i teiten kan de leidster door het projektwerk systematischer en zin voller d e taalverrijking en verwerv ing begeleiden het kind gaat nu experimenteren met een geo rdend stukje wereld het kan nu binnen dit stukje wereld naamgeven vooral nieu we namen overeenkomsten verschillen en details opmerken het lee rt ordenen binnen het thema en zo ook naast het thema zo ook bij het oefenen in groeperen cl assificeren en sorteren vooral als er lange tijd een thema in de belangstelling staat zullen er verbanden worden gelegd en leert het kind redeneren over het waarom waa rvoor en hoe 3 hoe kan een projekt opgezet en uitgewerkt worden voor de opzet en organisatie van een projekt kan geen bepaald patroon worden aangegeven elke school heeft zijn eigen identiteit leidsters kinderen ouders omgeving enz hieronder volgt een beschrijving van een mogelijkheid tot het opzetten en uitwerken van een projekt dit projekt werd uitgevoerd in een nieuw gestichte school in middelburg nog zonder naam met een groep 4 a 5 jarige kleuters a keuzebepalin g meestal bepaalt de leidster het onderwerp deze keuze kan afhangen van het jaargetijde een toekomstige feestdag of een belangrijke gebeurtenis ook kan door een kleutertekening of opmerking de keuze van het onderwerp bepaald worden maar het thema van een pro jekt kan ook een willekeurig gekozen stukje zijn uit de wereld van het jonge kind deze keer 262 was de keuze bepaald door de vraag van een kleuter aan de leidster over haar meegebrachte apparaatje om bellen te blazen juf hoe komen d i e bellen er dan als je blaast het thema werd lucht genoemd de volgende dagen werden er diverse bellenblazers meegebracht naar school de belang stelli ng was er al er werd in de klas ook al enige aandacht aan besteed maar voordat we systematisch en opbouwend aan het thema lucht konden werken moest er nog heel wat voorbere i ding aan vooraf gaan b de theoretische voorbereidinge n eerst werd de vraag gesteld is het zinvol een onderwerp als lucht uit te werken waarom het onderwerp lucht het i s ten eerste een feit dat de vraagstellende kleuter behoefte had aan hulp b ij het beredeneren van zijn daad bovendien gaan we er vanuit dat het onderwerp direkt b e leefd m oet kunnen worde n en wat is er belangrijker voor de men s dan lucht zuurstof om te ademen rui mte om ons heen lucht als hulpm i ddel voor vele doele i nden lucht is dus een levensbehoefte deze doelstell i ngen geven al aan dat het onderwerp veel omvattend i s en daardoor ook vaag l ijkt daarom werd het projekt in verschillende deel projekten verdeeld bij ieder deelprojekt werd het onderwerp tucht uitgewerkt all een rondom een ander thema bij zo n thema werd ook de vraag gesteld op welke manier het met de taal relat i e had we hebben de taal denk relaties van oberer op een r ijtje gezet om zo bij ieder thema de belangrijkste taal relatie te v inden 1 cl assi fi ceren er zijn vl iegtuigen raketten enz 2 activiteiten we ademen lucht in en uit 3 eigenschap de zon is warm 4 bezit mijn zusje heeft een hel i copter 5 geheel deel een insekt heeft 6 poten 6 m iddel doel we ademen om te kunnen leven 7 oorzaak gevolg de wesp g i ng dood omdat i e iemand gestoken had 8 ontstaan zuurstof wordt gemaakt door de bladeren van de bomen 9 substantie de lucifer i s van hout 10 ex istentie in de lucht vl iegen vogels 11 rui mte in de kokon zit een rups 12 tijd s morgens komt de zon op 13 getal en maat de insekten hebben 6 poten en zijn niet even groot 14 vergelijking de opgeblazen ballon is groter dan de lege 15 toestand de spijker is ve rroest 16 waarde ri ng de regenboog i s moo i b ij het opstellen van de themata van de deelprojekten werd ook een daaruit voortvloeiende taalrelat i e gezet we konden vooraf bijna met zekerhe i d stellen dat de ande re re laties ook aan de orde zouden komen we konden het projekt nu zo in schema zetten 263 oa onderwerp re la tie lucht ruimte thema waar is lucht dee pr dekt qb onderwerp relatie lucht i activiteit dce thema wat doe je met lucht jektt oc onderwerp relatie a pco ek lucht activiteit projekt thema lucht waar doe je lucht in d lp rojekt od onderwerp relatie lucht oorzaak gevolg thema pro t welke luchtstromingen planete n beinvloeden het weer oe onderwerp relatie d 1 lucht classificeren pro kt thema welke middelen hebben wij om ons in de lucht te begeven qf onderwer p re latie lucht waardering thema wat leeft er in de lucht 264 vervolgens werd de periode vastgesteld waarin er aan het onderwerp gewerkt zou worden op dinsdag 4 mei werd er met het deelprojekt waar is lucht gesta rt voor ieder deelprojekt werd gemiddeld een periode van 1 week gesteld zodat er voldoende ru imte bleef om bepaalde thema s extra uit te werken daarna kon i n grote lijnen worden vastgesteld welke activite iten er rondom de deelprojekten werden uitgevoerd hoe werd be gonnen met een thema en hoe zou dat verder worden verwerkt voor he t verloop van een deelprojekt werd onderstaande volgorde aangehouden 1 motivati e tijdens deze fase wordt gelegenhei d gegeven voor de belev i ng rond het thema vaak wordt hierb ij ook belangstell ing gewekt voor verdere verkenni ng van het thema 2 introdukti e nu wordt het thema bekend gemaakt en kunnen de kinderen tevens ve rt ellen wat ze er al van weten 3 ver w erving en toepassin g de ki nderen kunnen nu e rv aringen opdoen binnen het thema alles wat voor hen z i nvol i s kunnen ze te weten komen dan wordt het geleerde toegepast op andere onderwerpen en worden de bu i ten dit thema geleerde dingen toegep ast op het deelprojekt om het verloop van de deelprojekten goed en systemat isch in de praktijk te brengen werd vooraf duidel ijk v astgesteld hoe de fasen aangeboden werden bij het eerste deelprojekt waar i s lucht werd defase motivatie aangeboden i nde vorm van een bewegi ngsles waarb ij de kinderen konden beleven en ervaren wat ademen was waar d i e lucht in ging in je zak ken i n je borst longen en waar di e lucht vandaan kwam van welke oefeningen je moest hijgen en van welke je gewoon kon doorademen de ki nderen waren toen zo sterk gemo tiveerd dat tijdens de etenspauze de fase van de introduktie al p as seerde d it gebeurde in de vorm van een klassegesprek maar het kan ook d m v een excursie b v een bezoek van een pol i tieagent bij een projekt over verkeer de fase verwerving en toepassing kon vooraf i n grote l ijnen worden voorberei d maar daar naast zou iedere dag een dagschema voor de volgende dag gemaakt worden c de praktische voorbereidinge n er moest gezorgd worden voor b ijpassend aanschouwingsmateriaal alles rondom de the ma s moest i mmers beleefd en e rv aren worden door de kleuters dus was dit een van de be langr ijkste onderdelen van de voorbereiding excursiemogelijkheden werden gezocht en besproken zoals een u itstapje naar de tuinderij planten en bomen ademen ook en geven schone lucht aan ons naar de imker b ij het laatste deelprojekt soms moesten materi alen en hulpm i ddelen worden aangeschaft na deze voorberei d ingen kregen de ouders een brief thui s via de kleuters waar het onder werp met de verschillende thema s op vermeld stonden verder werden de ouders uitge nodigd t ijdens de verwerking van het projekt een morgenschooltijd bij te wonen en het eindresultaat te komen belu i steren en bekijken 265 4 de stimulering van de taalontwikkeling in het beschreven projekt zoals reeds in punt 1 beschreven is zijn de taalontwikkelingsmomenten talrijk in de kleu terschool ook en zelfs vooral bij projektwerk hoort de school een taalspeelplaats te zijn tijdens dit projekt werden vooral veel leergesprekken gehouden dit gebeurt klassikaal of in niveaugroepjes de leidster stelt dan voor haar zelf een woordveld samen hierbij over weegt ze hoe de actieve en passieve woordenschat wordt uitgebreid ze stelt een logische volgorde op voor het verloop van het gesprek ze maakt z g taal denk oefeningen waarin kleuters voor problemen worden gezet de kleuters moeten dan overeenkomsten verschil len en verbanden ontdekken enz de leidster leidt meestal het gesprek maar stimuleert wel het vele verwoorden door de kleu ters zelf iedere dag begon bovendien met een klassegesprekje meestal over een voorwerp over lucht door een kind meegebracht anders een gesprek ter herhaling van of aanvulling op het leergesprek tijdens de verwervings en toepassingsfase werden dezelfde middelen gebruikt ter indirek te of direkte taalstimulering als eerder beschreven in punt 1 tenslotte konden er bij dit on derwerp wat proefjes worden gedaan de kinderen waren dan in de gelegenheid logisch na te denken en het hoe en waarom te beredeneren enkele proefjes 1 lucht raakt op zet een dichte pot over een brandende kaars deze gaat na enige tijd uit 2 in water zit lucht als water kookt zien we bellen 3 lucht zien ademen tegen glas 4 lucht horen zwiepen met een touwtje 5 lucht ruiken frisse lucht bij open raam verbruikte lucht in hoekje van de klas 5 in hoeverre was het voor de kleuters hun eigen projekt tijdens de hele uitwerking bepaalden de kleuters onbewust de periode van een deelprojekt gezien de mate van belangstelling en enthousiasme tijdens de schooltijden waren ze steeds actief met het onderwerp bezig maar ook buiten de schooltijden de kinderen zochten naar platen voorwerpen in natura en insekten ze namen voorwerpen mee waar lucht in kon steeds weer namen ze van alles dat met lucht te maken heeft mee naar school ter afslu i t i ng van het projekt en van het schooljaar hielden we een feest alle kinderen kwa men als i nsekt verkleed op school genoten van een voor hen opgezette k inderkermi s en konden tot slot als half ontblote insekten baden i n meegebrachte opblaasbadjes daarna lie ten we de badjes leeglopen en zei een kleuter heel toep as sel ijk nou gaat de lucht de lucht in 266