Projektonderwijs aan het Wagenings Lyceum

projektonderwijs aan het wagenings lyceu m els hogeweg johan marten aan het wagenings lyceum doen twintig leraren mee met het ontwikkelen van projektonderwijs onder hen zijn els hogeweg lerares nederlands en johan marten leraar wiskunde ze schrij ven in dit artikel over hun doelstellingen en de praktijk van hun werk ook in hun situatie blijkt voor de samenwerking tussen alle betrokkenen het samen kunnen praten een belangrijke voor waarde nu alweer vijf jaar geleden is er op het wagenings lyceum een start gemaakt met projekt onderwijs voor een goed begrip van de manier waarop projektonderwljsblj ons in z n werk gaat is het nodig om eerst kort de geschiedenis vanaf die start te vertellen 1 historische schets vakprojekt als begin ui t onvrede met de bestaande leersituat ie begon een lerares b i ologie met een klei n vakpro jekt in haar eigen lesuren die onvrede vloe i de o a voo rt uit het fei t dat de leerlingen zi ch na enige tijd zo bitter wei nig herinneren van de stof d i e ze eerst zo braaf geleerd hebben ook ontbreekt vaak begr i p voor de stof de leerl i ng kan het geleerde moeil ijk b ijvoorbeeld bij andere vakken toepassen door leerl ingen zelf te laten ontdekken ontstaat er meer i n zi cht meer begri p en wat je zelf ontdekt hebt vergeet je niet zo snel een ander bezwaar tegen het bestaande leersysteem was en i s de verbrokkel i ng van infor mat i e de samenhang tussen de b ij versch illende vakken geleerde stof laat staande samen hang tussen het op school geleerde en de wereld buiten school i s voor de leerl i ng bijzonder onduidel ijk om d i t te ondervangen zijn bij een volgend projekt meer leraren gaan mee doen in hun eigen lesuren werkten zij op hun eigen vakgebied aan hetzelfde onderwerp zo ontstond een kombinat i e van vakken en was de verbrokkel ing althans wat het onder werp betreft enigszins opgeheven accentverschuiving na deze fase voltrok zich een belangrijke verandering bij de samenwerking die de integrale behandeling van een onderwerp vereist oefenen de relatiepatronen tussen de leerlingen en docenten onderling en tussen beide groepen een grote invloed uit op de resultaten factoren als groepsvorming en ruzies belemmeren de kommunikatie en daarmee de voortgang van de werkzaamheden het was dus nodig aan deze problemen aandacht te schenken zo wer den naast inhoudelijke gesprekken de samenwerking en relatiepatronen onderwerp van groeps en klassediskussies begrip voor elkaar de bereidheid elkaar te helpen en het door 299 breken van bestaande rolfixaties speelden en spelen een belangrijke rol in deze diskussies deze vergrote aandacht voor hun eigen situatie bleek de leerlingen meer te betrekken bij het gebeuren ee n en ander vereiste wel een intensi evere begele i ding en een beter op elkaar afstemmen daa rv an na enig schuiven i n het rooster kon leraar a een tussenuur hebben als collega b een lesuur had zodat belden tegelijk bij de leerl i ngen aanwezig konden zijn situatie n u tegenwoord ig kunnen we in het lesrooster i nbouwen dat dri e a vier leraren tegel ijk bij de projekten z ijn in het weekrooster z ijn d ie projekten vastgelegd in dr i e zgn blokken elk op een andere dag een blok duurt twee of drie uur en dat brengt de gemiddelde projekttijd op zeven uur per week voor de leerli ngen heeft deze konstruktie het voordeel dat enkele uren achtereen aan het projekt gewerkt kan worden zonder daarbij gestoord te worden door de bel de aanwezi ghe id van meerdere docenten helpt daa rnaast mee de onaant as tbare au toriteit van de leraar af te breken ze z ijn het onderl i ng ook n iet altijd eens en laten dat dan blijken de leerl i ng moet dus zelf zijn standpunt bepalen de projekten vi nden de laatste jaren plaats in dri e betrekkel ijk w i llekeurig gekozen klassen van de onder en middenbouw van onze school dat aantal i s voornamelijk bepaald door het aantal deelnemende docenten i nmiddels gestegen tot rond de twintig en de lesuren die ze i n de projekten kunnen inbrengen doelstellingen vanu i t de e rv ar i ngen van de projektdeelnemers leerlingen en leraren z ijn i n d ie jaren de doelstellingen geformuleerd en b ijgesteld de u i tgangspunten zijn het leren systemati sch te onderzoeken de leerl ing moet zi chzelf vragen leren stellen over het onderwerp wat w il je uitzoeken hoe doe je dat wat doe je ermee wat zegt dat over de andere delen van je onderwerp hoe bekijk je de gevonden resultaten het leren zien van samenhangen de ontdekking daarv an geeft een overzi chtel ijker en dus beter te begrijpen beeld van de umwelt het zelf leren organi seren van het leerproces nu de leraar niet meer bepaalt wat er moet gaan gebeuren wanneer dat zal zijn en wie dat moet doen moeten de leerl i ngen daar zelf een oplossing voor zoeken du idelijk blijkt dan dat bijgebrachte discipline niet leidt tot zelfdiscipline als de leraar niet meer straft en beloont wie stelt dan de regels en welke het leren samenwerken dit samenwerken maakt het noodzakelijk relatieproblemen aan de orde te stellen en sa men op te lossen het leren begrijpen van elkaars en eigen gedrag pas als je weet waarom iemand iets doet kun je daar adekwaat op reageren en eventueel iets veranderen of de ander helpen dat te veranderen 300 2 een projekt i n de praktij k het onderwerp voor de aanvang van het projekt beraden de projektlerareri zich op de keuze van het thema gepoogd wordt een onderwerp te vinden dat aanslu it b ij de belevingswereld van de leer l ingen en dat maatschappel ijke en sociaal relevante as pecten heeft daarnaast moet het onderwerp voldoende onderzoeksmogelijkheden in de omgeving bi e den waarbij elk van de projektleraren zal trachten aanknop i ngspunten te vinden voor z ijn eigen vak dat is ook de reden waarom de leerlingen op de keuze van het hoofdthema geen i nvloed hebben de angst om iets van het e igen vak te verliezen zit er bl ijkbaar d i ep i n ie dere leraar vangt dat probleem binnen z n eigen verantwoordel ijkheid bovend ien op door meer of minder lesuren in het projekt i n te brengen en de resterende uren gewoon les te geven enkelen doen uitsluitend in hun tussenuren mee in de toekomst wi llen we de accenten b ij de onderwerpkeuze zeker meer naar de leerl i ngen verschu i ven temeer omdat i n de praktijk van het projekt de behandel i ng van het onder werp via heel ande re wegen loopt dan is te voorspellen de typische vakgebondenheid van de onderwerpen zal dan m i sschien minder worden terw ijl van de docent gevraagd zal wor den nog meer alert te zijn op de mogelijkheden om onderdelen van zijn vak i n te brengen in de loop van het projekt in de prakt ijk is inm i ddels gebleken dat de formeel verloren t ijd aan lesuren dubbel en dwars terugverdiend wordt i n de houd ingsverandering van de leerling d i e maakt dat onderdelen van het vak sneller en effecti ever te behandelen z ijn het begi n van het onderzoe k aan het begin van een projekt storten de leerlingen zich op het onderwerp in een klasse gesprek en al te vaak blijkt dan over hoe ontstellend weinig kommunikatieve vaardigheid zo n klas als groep beschikt de verbaal begaafde en dominante leerlingen drukken een der mate zwaar stempel op de diskussie dat de vaak goede ideeen van de wat minder dominante figuren nauwelijks over het voetlicht komen van meet af aan streven we ernaar de leer lingen van die situatie bewust te maken dat gaat niet binnen een week en als een rode draad loopt dan ook door het hele projekt een serie gesprekken tussen docenten en leerlingen en tussen leerlingen onderling die op deze situatie betrekking hebben langzaam heel lang zaam en soms met tot wanhoop leidende diepe inzinkingen heeft zich tot nu toe in alle pro jekten een proces voltrokken waarbij de leerlingen zich meer bewust werden van hun kwa liteiten en on hebbelijkheden meer zelfvertrouwen kregen hun mening tegenover een an dere durfden te zetten zich niet meer met een kluitje in het riet lieten sturen kortom zich zelf begonnen te ontdekken de verdeling van het onderwerp in subthema s keren we nu terug naar het proces waarbij de klas het onderwerp te lijf gaat en probeert om subthema s te vinden waaromheen zich werkgroepjes zouden kunnen vormen aanvankelijk gaat dat nogal primitief in een eerste klas bijvoorbeeld waarin we als hoofd thema voor het projekt tuinen hadden gekozen kwam een eerste onderverdeling tot stand bestaande uit een gedetailleerde lijst van soorten tuinen siertuinen moestuinen rots tuinen heidetuinen dierentuinen enz niet bepaald aspecten die veel aanknopingspunten bieden in de richting van de zojuist geschetste doelen 301 het kost een aantal blokken d i skussie om de leerl i ngen duidelijk te maken dat er aan d i e onderv erdeling wein ig te onderzoeken en dus te leren valt dat kost daarom zoveel moe i te omdat andere dan zakel ijke overwegingen de diskuss i e bepalen prestige onder andere de bedenkers van de genoemde soo rten tuinen geven hun idee niet zo gauw prijs dan zouden ze op gez ichtsverlies bij hun medeleerl i ngen kunnen komen te staan zo zijn er meer factoren en nadrukkel ijk w i llen we d ie in de klas ter d iskussie stellen omdat het negeren erv an onverm ijdel ijk tot gevolg heeft dat leerli ngen afvallen of u itslu itend nog pro forma meedoen en per konsekwentie geremd worden in hun ontplootng bovendien on de rvi ndt dan de groepsakt iv ite it hinder of wordt zelfs geblokkeerd iedere leraar zal deze verschijnselen vanuit zijn eigen praktijk kennen en er zich vaak machteloos bij gevoeld hebben je staat in je eentje ook vaak machteloos temeer omdat b i nnen een lesuur de t ijd ontbreekt om echt in te gaan op de beschreven problemen vandaar ook dat we i nde pro jektblokken tijd wi llen investeren i n het oplossen van di e problemen vandaar ook dat we met meer leraren tegelijk aanwezig w i llen z ijn en dan ndg moet je erg ale rt zijn op de ge beu rt eni ssen want erg snel vallen leerl i ngen en docenten terug i n hun oude rollen terug naar de genoemde eerste klas met het onderwerp tuinen na zo n twee weken werken op de geschetste man ier was binnen de klas en door de leerlingen zelf meestal vanu i t si tuaties die ze kenden een aantal deelonderwerpen aangeboord d i e u i tei n del ijk geconcentreerd werden rond de volgende ke rn en soo rt en tu inen grote en kle i ne tu i nen de funktie van een tuin gemeenschappelijke tu inen de rol van de overhe i d bij de aanleg van tuinen beroepen die met tuinen te maken hebben het begin van het onderzoe k rondom deze kernen werd de klas opgesplitst in deelgroepen i n pri nc ipe op b as is van i n teresse voor het betreffende onderwerp in de praktijk natuurl ijk ook afhankel ijk van de keuze van vriendjes of vriend innetjes in ieder geval lieten we de keuze vrij en vormden zi ch aldus zes groepen van 4 a 6 leerl i ngen vervolgens probeerden die groepen uit hun onderwerp een z i nvol onderzoek te destilleren en ook dat gebeurde nogal stuntel ig daarv oor zijn twee hoofdoorzaken aan te wijzen in de eerste plaats hebben de leerlingen nooit geleerd om zelf een onderzoek op te zetten wij ve rt ellen ze wel wat er onderzocht moet worden en l iefst ook hoe het gevolg i s dat ze verleerd z ijn zichzelf vragen te stellen problemen als zodanig te zien en methoden te vinden om ze op te lossen in de tweede plaats is ook in deze betrekkelijk kleine groepjes de samenwerking verre van optimaal men luistert nog erg slecht naar elkaar begrijpt elkaar verkeerd wil graag z n eigen idee en gehonoreerd zien of zwijgt helemaal het resultaat is een weinig diep doord acht opzetje van een onderzoek een enquete b ijvoor beeld waarin een onsamenhangende reeks vragen wordt gesteld met de antwoorden op die vragen is dan vrijwel niets te beginnen in dit stadium zouden de begeleiders natuurlijk op grote schaal kunnen ingrijpen in zowe l 302 het proces van de kommunikatie als in het inhoudelijk gedeelte we willen in deze fase ech ter nadrukkelijk terughoudend zijn om de jonge onderzoekers de konfrontatie met hun ei gen onvermogen niet te ontnemen natuurlijk is het niet de bedoeling om ze op het kritieke moment voor paal te laten staan ze moeten bij het schokeffect van de mislukking goed opgevangen worden en het moet ze worden duidelijk gemaakt dat hun teleurstellende er varingen het nogal logische gevolg zijn van de eerder genoemde oorzaken als de leerlingen daarvan bewust raken en daarin kun je als begeleider nauwelijks genoeg tijd stoppen dan breekt er een nieuw enthousiasme door en zie je leerlingen die gemotiveerd zijn om op nieuw en nu beter te beginnen in wezen is dan het onderzoek in een tweede fase gekomen de tweede fase daarin is het zaak om nieuwe al te grote teleurstellingen te vermijden want dat zou wel wat al te sterk aan het zelfve rt rouwen knagen we probe ren dus de grootste brokken te voorkomen niet zozeer door kant en klare oplossingen aan te bieden maar veel meer door zowel inde kommunikatieve als de inhoudelijke sfeer de gebeu rtenissen binnen de groep jes kri tisch t e volgen daarbij valt op dat de leerlingen eenmaal enthousiast en werkend in de ove rt uig i ng dat kritiek niet persoonl ijk en afbrekend hoeft te zijn vaak zeer vi nd i ng rijk en energ i ek kunnen zijn regelmatig blijven ze na het eind van een blok bv in pauzes of aan het eind van een dag doorgaan om een stukje werk af te ronden in dit stadium kan hun onderzoek ook vrij onverwachte wendingen nemen in het groepje gemeenschappel ijke tuinen van de al eerder als voorbeeld aangehaalde eerste klas kregen de deelnemers het gevoel dat ze als enqueteurs zelden serieus werden genomen immers het waren maar kinderen dat veranderde drastisch toen ze met dezelfde enquete maar nu gedekt door een dure naam van een gefantaseerd onderzoeksburo de straat opgingen de ontdekking van dit verschijnsel bracht ze e rtoe daa rvan een zelfstandig onderzoekje te maken soortgelijke gebeurtenissen komen we tegen in de andere groepjes en in de andere projekten en het ontdekken van die grote lijn geeft ook de docenten meer houvast in de loop van het projekt want voor de duidelijkheid als een verhaal als hierboven eenmaal op papier staat lijkt het een beschrijving van een soep e l verlopend en goed aflopend stukje kursusjaar de werkelijkheid is anders wanhoop afgewisseld met groot enthousiasme afgewisseld met wanhoop en geen idee waar het op uit zal lopen de afronding van het projek t zo ongeveer tegen pasen krijgen de leerlingen de behoefte het projekt af te ronden na de herfstvakantie beginnen ze en buiten de periode herfst pasen wordt normaal lesgegeven evenals in de niet in het projekt ingebrachte lesuren in vrijwel alle gevallen maakt van die afronding deel uit een werkweek samenhangend met het hoofdthema die zo goed als helemaal door de leerlingen zelf georganiseerd wordt ook door brugklassers bovendien worden tegen die tijd door leerlingen en leraren samen de woordrapporten geschreven over de aktiviteiten binnen de groepen en over de vorderingen in de ruimste zin van de leerlingen afzonderlijk in de vorm van een eindverslag tentoon stelling ouderavond of ander kommunikatiemiddel brengen de leerlingen de resultaten van hun projekt naar buiten 303 begeleiding in de tijd dat het projekt loopt komen de begeleiders van een projekt m i nstens ee n keer per week b ij elkaar om te bespreken wat er i n en rondom het projekt aan de gang is hoe daarop i ngespeeld kan worden en welke fouten er de afgelopen keren zijn gemaakt onze school heeft daarbij het geluk dat een aantal antropologen van de un i versite it van nijmegen de begeleiders van de projekten kritisch volgt en adviseert ze maken daarbij gebru i k van bandopnamen hele stukken diskussi e u it een projekt kunnen zo nogmaals beluisterd en geevalueerd worden hun inbreng is vooral belangrijk omdat zij in staat zijn de gedragingen van de projektbe gele iders objektiever en wat meer van afstand te bekijken w ijzelf zijn z6 in onze leraarsrol vastgebakken dat we ons bepaalde het leerproces frustrerende handelingen niet eens meer blijken te realiseren ongeveer een keer in de drie weken komen de begele iders van alle projekten bijeen om de meer algemene punten te bespreken reakt i es van binnen en buiten de school ouderavon den en rappo rt vergaderingen van projektkl as sen zijn dan aan de orde u i twisseling ook van erv aringen i n de verschi ll ende projekten en k ritieken daarop want in ieder geval w i llen we voorkomen te gaan menen dat we alles goed doen in de projekten aan het wagenings ly ceum 304