Projektonderwijs op de V.H.B.O. in Nijmegen

projektonderwijs op de v h b o in nijmege n joke schoot uiterkamp als lerares aan een v h b o voorbereidend hoger beroeps onderwijs was joke schoot uiter kamp sinds december 1972 nauw betrokken bij het voorbereiden en begeleiden van projekten zij schrot in dit artikel over haar ervaringen en vooral over de door haar waargenomen ont wikkeling ongeveer twintig keer maakten leerlingen en docenten een projektperiode mee steeds meer werden uitgangspunten en doelen van de projekten bepaald door de eigen situatie van de leerlingen 1 vooraf si nds december 1972 hebben we op de v h b o een afdel ing van de schutse school voor mbo en hbo ongeveer twintig projekten gehouden aan somm i ge deed ik als begeleidster en of kosrd i nator mee niet aan alle het volgende arti kel i s vanuit die e i gen prakt ijkervari ng geschreven aangevuld met ge dachten en konklus i es van kollega s wat komen gaat is niet een volledig verslag van alle projekten ook n iet een theoretische verhandeling of een objekt i ef verhaal veeleer een schets van een ontw i kkel i ng die ik i n de vhbo projekten zie afgewi sseld met enkele citaten uit d i skuss i estukken en projektkranten wat i k aan projekten beschr ijf is niet pri mair vanuit de i nvalshoek van het moede rt aalon derwijs bekeken onder projekten versta i k dan akti v ite i ten georganiseerd uitgevoerd en ge evalueerd door leerlingen en docenten die gedu rende een bepaalde tijd gemiddeld 8 a 10 werkdagen het normale lesrooster vervangen een thematisch integratief bezig zijn en als zodani g ook een tal i ge aktiv i tei t want altijd i s er wel iemand aan het praten luisteren lezen of schrijven ik heb dit arti kel als volgt i ngedeeld eerst wat achtergrond informat i e over de v h b o wat i s dat voor een opleid i ng hoe werken ze daar vervolgens een beschrijving van een paar projekten onderbroken door wat meer theoretisch getinte stukjes over doelen faseri ng en de taak van de begelei der en ik ei ndig met een samenvatt i ng voor een juist begrip is het nodig te weten dat een vhbo leerling op de schutse gemiddeld 5 projekten van ongeveer 10 werkdagen meemaakt ei nd vhl het eerste projekt in vh2 het tweede derde en vierde projek t i n vh3 het laatste projekt meestal over beroepenor ientat i e in de beschr ijving van de projekten mens en dier mens mens en de mens en zijn wereld zi e 3 en 4 gaat het steeds over dezelfde groep leerl i ngen bij de projekten school zie 6 waren steeds andere groepen betrokken 290 2 de v h b o of vooropleiding hoger beroepsonderwij s als afdeling van het m h n o biedt de vooroplei d i ng hoger beroepsonderwijs aan leerl i n gen van het lbo jongens en meisjes de gelegenhe id door te stromen naar het hbo leer l i ngen met een mavo diploma zijn na toestemming van de inspectie eveneens toelaatbaar het einddiploma van de gemiddeld 3 jarige kursus is gelijkwaardig aan een havo diploma na de v h b o kun je dus naar de pa sociale academie lerarenoplei ding laborator i um school hts etc de diploma s havo en vhbo zijn wel gel ijkwaard i g maar de opleid ingen an sich verschillen i n een paar opzichten de v h b o besteedt behalve aan de talen de sociale en eksakte vakken veel aandacht aan de kreatieve handenarbeid muz i ek stofversi eren tekenen en de praktisch techn ische vakken naald en zorgvakken in al deze vakken kan men eindeksamen doen 2 maal per jaar i s daartoe gelegenheid kenmerkend voor de v h b o is verder ook de manier waarop de leerstof geordend is we werken met tempo en leerst ijldifferentiatie een leerling bepaalt zelf i n welk tempo en op welke manier hij de leerstofonderdelen de zgn taken doorwerkt op welk moment de taak met een toets wordt afgesloten en wanneer hij het betreffende vak met een eindeksamen afslu i t de taken kunnen ind i vidueel doorgewerkt worden maar meestal wordt er met name bij nederlands in groepsverband gewerkt vanaf het kursusjaar 71 72 wordt de v h b o door de zgn eksperimentleiding een lande lijk orgaan met o a een projektlei der c p s en een stuurgroep begeleid d it brengt met zich mee dat allerle i veranderingen en vernieuwingen zo ook het werken met projekten landel ijk worden gekobrd i neerd en besproken i n teamle i ders en vakgroepvergader i ngen momenteel hebben 22 scholen i n nederland een vhbo afdeling het eksperiment v h b o eindigt in 1977 de scholen worden dan n i et meer centraal begeleid 3 de v h b o en projektonderwijs hoe t bego n de eksperimentleiding heeft in 1972 de eerste aanzet gegeven als tegenwicht voor het min of meer geindividualiseerde takensysteem werden integratieperioden ingelast perioden waarin alle leerlingen ongeacht van welke stream samen een bepaald thema onder de loep namen de doelstelling hierbij was vakkenintegratie en het bevorderen van sociale en kom munikatieve vaardigheden we kregen stencils met het onderwerp mens en dier adviezen voor de uitwerking ervan suggesties voor uitstapjes literatuurlijsten en ideeen voor de presentatie in een krant kol lage hoorspel tentoonstelling etc het kader was er onze invulling nog lang niet een groep docenten nam de voorbereiding op zich deelthema s bepalen ekskursies plannen opdrachten verzinnen begroting maken rooster voor de begeleiders opstellen en leerlingen enthousiast maken en zo gebeurde het dat wij een klasje van 18 leerlingen en ongeveer 17 docenten op een maandagochtend in december geen frans wiskunde en duits deden maar aan ons projekt mens en dier begonnen eerst een motiverend gesprek over t thema vervolgens op bezoek bij een dierenlaboratorium waar uitleg over allerlei proeven en de aanblik van foetussen op sterk water nog motiverender waren s middags was er tijd voor het opstellen van huis regels over logboek bijhouden rotzooi opruimen etc en voor het kiezen van de deelthe ma s je kon kiezen uit de volgende onderwerpen het dier als kameraad bezoek aan trim 291 salon dierenwinkel kennel het dier als consumptie uitstapjes naar een abattoir als sou venir kreeg ik een varkenspoot en een slagerij het dier als kunstobjekt ekskursies naar musea en de problematiek van de blo industrie wij docenten vonden toen nog niet goed dat een thema door meer dan een groepje gekozen werd het was dan ook een heel karwei gemanipuleer kun je misschien wel zeggen alle onderwerpen bemand te krijgen als gemeenschappelijke aktiviteit voor alle groepjes stonden er nog een ekspressiemiddag en een bezoek aan de dierentuin op t programma op de laatste dag van het 10 dagen du rende festijn was er een tentoonstelling in diverse tentjes lieten de groepjes hun projekt krant ten doop daarin stonden doelstelling probleemstelling en uitwerking maar ook plaatjes tekeningen gedichten anekdotes en puzzels leerlingen van andere klassen do centen en direktieleden bezochten de tentoonstelling nu ik op dat eerste projekt terug zie is me vooral het volgende bijgebleven de gelukkige omstandigheid dat de eksperimenteerleiding van bovenaf een integra tieperiode inlast waarbij het normale rooster voor een tiental dagen gewoon vervalt en daarmee direktie en docenten voor een voldongen feit stelt de onwennigheid en onzekerheid van de docenten en de twijfels over het nut van dat projekt we verliezen heel wat tijd hoe komen we klaar met de stof later het steeds enthousiaster meedoen met en reageren op de aktiviteiten de inzet en inventiviteit van die leerlingen en hun aanpassingsvermogen te reageren op de nieuwe omstandigheden het zelfstandig werken aan de taken blijkt een goede voor bereiding voor projektonderwijs te zijn mijn eigen onzekerheid je begint als teamleidster dat was in dat jaar aan iets waarvan je bij god niet weet wat t eigenlijk is onzekerheid gevolgd door een op hoop van ze gen gevoel en tenslotte de geweldige voldoening als je leerlingen en kollega s samen bezig ziet of dat nu in de bibliotheek de veefokkerij of bij de tentoonstelling is de praktische moeilijkheden die leerlingen moeten overwinnen voordat ze antwoord op hun eigen vragen krijgen als je iemand wilt interviewen komt ie niet opdagen als je op straat iemand wilt ondervragen moet ie eerst weten of t wel vertrouwd is moet je niet naar school vandaag als je boeken nodig hebt zijn ze er niet en als ze er dan zijn begrijp je niet wat erin staat of waar je iets zoeken moet en hoe moet je al die verzamelde informatie netjes en leesbaar in zo n krant krijgen allemaal opmerkingen waarop je als docent begeleider ook niet een twee drie antwoord weet als illustratie van een technisch niet volmaakt maar wel heel persoonlijk verwoorden van indrukken een stukje uit de varkensvlieg de projektkrant die anjo annie nellie en cin thy over mens en dier maakten we waren vrijdag de vijftiende december in de edah ziezo in hatert b ij nijmegen toen wij de prijsvergelijkingen maakten en noteerden kwam de chef van de zaak die ons vertelde dat wij geen prijzen over mochten nemen terwijl hij toch vaak genoeg de prijzen publiceert in de gelderlander om nog even te vertellen we maakten prijsvergelijkingen van verschillende vleessoorten de chef maakte ons op een zeer grove wijze duidelijk dat wij deze prijzen niet over mochten ne men hij ging zelfs zo ver om de prijzen die wij in ons schrift op hadden geschreven door te stre pen verder gebood hij ons om de winkel op staande voet te verlaten we vragen ons ten zeerste af of deze zaak of misschien wel deze chef iets te verbergen had wat zeker niet bekend mag worden 292 4 hoe t verder gin g het tweede projekt had als thema mens mens allerle i relat ies en verhoudingen tussen mensen zouden centraal staan tijdens de volgende projektper iode in juni 1973 een voor bereidingsgroep van docenten maakte een draaiboek en in overleg een veran dering t o v het eerste projekt met de leerli ngen kwamen de volgende deelthema s op tafel het gez i n en andere leefvormen de gehand icapten in onze maatschapp ij emanc i patie abortus om gang met druggebruikers toen de leerlingen hun keuze deden en groepjes maakten werd duidel ijk dat dat veel be wuster gebeurde meer dan b ij het eerste projekt waar meestal de aanwez igheid van vrien dinnen i neen bepaalde groep een rol speelde was het onderwerp ze lf van doorslaggevende betekenis nu was de belangstelling voor een bepaald deelthema het gezin en andere leefvormen zo groot dat er twee groepjes gemaakt zouden moeten worden wat de docenten b ij mens en d i er nog bezwaar lijk vonden nl twee groepen met hetzelfde thema werd nu volled ig geac cepteerd hoe konden we ook anders de persoonlijke motivatie preval eerde nu w as a an de fase motiva tie voor de faseri ng zie 5 ook veel aandacht besteed we had den een i nfo markt georganiseerd allerlei mensen die op de een of andere manier beroeps matig met mensen en hun relat i es te maken hadden waren een praatje komen houden zo als iemand van de nvsh van een bureau voor huwel ijks en gezi nsmoeilijkheden een paar mensen ui t een kommune en een gch andicapte en alleen al de ontdekking dat die in valide met zijn rolstoel de school moet worden binnengedragen stoep te hoog geen schuine helling en dat hij niet i n het klasselokaal 3 trappen hoog kan komen is motive rend bij dit projekt zijn er minder uitstapjes aksent ligt op praten vraaggesprekken en literatuur studie en weer is de inzet en werklust van de leerlingen hartverwarmend evenals die van de docenten want het valt niet mee om naast je lessen aan ande re klassen en opleidingen dat ging allemaal gewoon door een goed begele i der te zijn bij de p resentatie zo noemen wij de laatste aktivitelt van het projekt het laten zien wat je te weten bent gekomen meestal i n kreatieve vorm in o a gestencilde krantjes bleek hoe zeer het kennisni veau gestegen w as zowel wat inhoud als wat vormgevi ng bet re ft was er een dui delijk stijgende lijn vonden leerlingen en docenten bovend i en kon je zien dat en kele groepjes de behandelde problematiek al du i del ijk op zi chzelf betrokken zo schreven jenneke jose lizette en margareth in hun krant over drugs tijdens het projekt zijn wij tot de ontdekking gekomen dat het gebruik van drugs eigenpk alleen een symptoom is voor een veel groter probleem ieder mens ondervindt problemen als slechte contacte n geen echte vrienden te strenge opvoe dingssituaties waarvan hij niet in staat is om ze zelf op te lossen en het moeilijk vindt om er met zijn omgeving over te praten drugs kunnen dan voor veel mensen een tijdelijke uitvlucht zijn vooral hard drugs daar ligt onze verantwoordelijkheid voor elkaar zover mogen w ij het niet laten komen dit zou men kunnen voorkomen door openl ijk met elkaar te praten over de problemen die men heeft doe je ook mee als derde projektonderwerp stelde de eksperlmentleiding het themade mens en zijn wereld voor wij namen het thema over maar wat bet reft de uitwerking ervan deden we t zelf 293 de inbreng van de leerlingen was dit keer groter dan ooit volop meedraaiend in planning en organisatie waren zij het die voorstelden om i p v verschillende krantjes een grote krant te maken ze zouden proberen de deelthema s ontwikkelingslanden overbevolking voedseltekort milieuvervuiling en energiebronnen met elkaar in verband te brengen dat was afgesproken aan het werk dan maar en dat deden ze na ruim een week was het eindprodukt klaar een krant van 60 pagina s waaruit overduidelijk de persoonlijke betrok kenheid sprak zo kwamen zij met z n achttienen tot de konklusie zoals je gezien hebt hebben wij in deze krant verschillende wereldproblemen behandeld en daar eventuele oplossingen voorgegeven het spreekt natuurlijk voor zich dat deze oplossingen niet zo maar verwezenlijkt kunnen worden maar dat iedereen hieraan mee moet werken om een gunstig resultaat te boeken het is erg belangrijk om hiermee bijjezelf te beginnen als ieder dit doet dan zin we er toch laat bijvoorbeeld je brommer of auto eens staan en pak de fiets alsje weg gaat of zet in plaats van de air conditioning de deur of t raam open op deze manier zal het projekt niet alleen ons maar ook anderen de ogen openen voor problemen die zich tegenwoordig steeds meer opdringen maar vooral ook de mensen bewuster maken om trent het aandeel dat zijzelf als klein individu aan deze problematiek hebben behalve de krant heeft ook hun verantwoordelijke en zelfstandige manier van werken his torie gemaakt terwijl de meeste docenten op dat moment aan een tweedejaarsprojekt mee deden werkte vh3 stug door hun begeleiders hoefden slechts af en toe hulp te bieden 5 intermezzo van praktijk naar theori e na enkele projekten werd de behoefte aan bezinning op projektonderwijs steeds groter er ontstond een werkgroep die een jaar lang literatuur over dat onderwerp doornam vergade ringen belegde en diskussiestukken produceerde en dat alles leidde weer tot nieuwe ver gaderingen en diskussiestukken naar mijn idee zijn de volgende fragmenten uit die stuk ken belangrijk waarom proje ktonderw ijs op de v h b o om een stukje van de ons omringende werkelijkheid te kunnen behandelen een stukje werkel ijkheid dat in de gewone schoolvakken niet gauw op zo n manier aan bod komt meestal een stukje realiteit waar we zelf veel mee te maken hebben bedoeli ng i s de kloof tussen school en maatschappij te verkleinen wie weet wel op te heffen er wordt aandacht besteed aan een aantal sociale vaardigheden zoals samenwerken zich kunnen aanpassen of juist niet als t moet kritisch reageren etc een aantal technische vaardigheden die in het ve rv olgonderwijs maar ook al op de v h b o van belang zijn worden beoefend zoals gegevens opzoeken diskussi e ren ver slagen maken mondel i ng en schriftelijk rapporteren kreatief uiting geven aan opgedane e rv aringen etc m a w welke doelen training van sociale vaardigheden training van vaardigheden op t terrein van informatie verwerven en verwerken stimulering van vakkenintegrati e stimulering van zelfstandig werke n 294 stimulering van kreatieve vaardighede n stimulering van integratie school maatschappi j stimulering van het doorbreken van de traditionele verhouding leerling docen t welke fasen zin er in een projekt 1 o bjektkeuze en mot i v a tie 2 eigen doelstellingen bepale n 3 organisatie van de bewaking van de doelstellingen 4 voorbereidende fase de uitvoering presentatie manifestatie evaluatie follow up taak begele ide r we gaan uit van de gelijkwaardigheid van leerling en begeleider dit betekent niet dat ze eenzelfde rol hebben enerz ijds dient de begeleider zich terughoudend op te stellen en de leerlingen grote vrijheid te geven hij heeft een meer dienende taak anderzijds hoeft hij zijn op en aanmerkingen niet voor zich te houden en kan in diskussies als een volwaardig groepslid meedoen de gelijkwaardigheid komt echter enigszins in gedrang als het gaat om organisato ri sche aangelegenheden of om zaken waarbij de begeleider een grotere deskun d igheid heeft dan de andere leden van de groep daarom de volgende regels a bij i nhoudelijke zaken fungee rt de begeleider net als de ove ri ge leden van de groep hij kan een grotere deskundigheid hebben hoeft niet maar bij de besluitvorming telt zijn stem evenzwaar als die van de andere groepsleden b bij organ i satorische zaken heeft de begeleider een besl i ssende stem als hij denkt dat de belangen van de andere groepen i n het gedrang komen bijv finan cien zonodig bij de dagelijkse evaluatie ter tafel b re ngen het gezicht van de school naar buiten in he t geding komt bijv het maken van afspra ken het schrijven van brieven het houden van enquetes zonodig met andere groepen leerlingen en met de overige begeleiders bespreken c de begeleider heeft geen uitvoerende taak d de begeleider neemt zonodig initiatieven houdt de groep gaande verduidel ijkt stelt vragen etc e de begeleider beinvloedt tempo en ri chting van de groep f de begeleider geeft informatie al dan niet op verzoek g de begeleider heeft net als de andere leden van de groep een taak bij het scheppen en behouden van een goed emotioneel klimaat hij bemoedigt heft spanningen op probee rt t althans etc h de begeleider rappo rteert over het wel en wee van de groep aan de groep begeleiders ik geef toe dat dit onderdeel van het artikel iets weg heeft van een katechismus met z n vragen en antwoorden maar van de ande re kant zou zonder dat deze schets van het pro jektonderwijs aan onze v h b o onaf zijn want deze fragmenten van stukken zijn in al hun onvolled igheid en gebrekkigheid toch belangrijk geweest 295 6 een doorbraa k onmogelijk i s het om in het kader van d i t artikel alle projekten te beschrijven aktiviteiten rondom thema s als toerisme beinvloeding vrije tijd konsumpt iemaatschapp ij en be roepenorie ntat ie blijven dan ook onbesproken zinnig evenwel lijken mij de volgende pro jekten alledrie over het thema school omdat een overgang te zien is van het afstandel ijke het kennisnemen van naar het zuiver persoonlijke en het doortrekken naar eigen situat ies in februari 1974 besluiten wij niet meer het door de eksperimentleiding geadv i seerde on derwerp te nemen maar op t thema school door te gaan immers het onderwerp sluit aan bij de direkte dagelijkse e rva ri ngswereld van de leerling er is ru im plaats voor een maatschappijkritische benaderi ng er is geschikte literatuur in overv loe d het biedt de mogelijkheid om de plaats van de v h b o i n het onderw ijsbestel te bespre ke n het biedt de kans om het projektonderwijs zelf ter diskussie te stellen een kommissie van leerl i ngen en docenten komt wel in overleg met de anderen hoor tot de deelonderwerpen relaties tussen personen op schoo l waarom ga je naar school typen van scholen wie komt waar terecht beoordelen methoden van onderwijs bui tengewoon onderwijs deelthema s die heel zeker behalve tot ori enterings ook tot veranderingsprojekten zie i n lei d i ng van johan ei mers zouden kunnen leiden toch was de tijd nog niet rijp voor i ngrijpen in eigen situati e bij de presentati e bleek dat hier en daar alwel een groepje leerlingen voor hun eigen situatie bruikbare doelen had ge formuleerd zo stelden el i se els brigitte en rikie als doel de leerlingen van de v hbo scholen b ewust maken dat de relatie leerling docent direct ie demo cratisch van karakter mo et zin maar ook dat de grootste groep leerl i ngen en dus ook wij begeleiders toch nog vrij abstrakt te werk waren gegaan zelfs b i nnen het deelonderwerp methoden van onderw ijs met o a bespreking en doorl i chting van jenaplan montessori en daltonscholen werd geen verb i n ding gelegd met het eigen takensysteem in het kursusjaar 1974 1975 stuurde de eksperimendeid i ng de v h b o scholen geen pro jektonderwerpen meer ook in dat centrale orgaan was men tot de konklus i e gekomen dat projekten in de eigen situatie moeten ontstaan en dat ze niet van bovenaf moeten worden opgelegd helaas bleek het beeind igen van de hulp van de kant van de eksper i mentleid i ng voor veel vhbo scholen een aanlei ding te zijn met projektonderwijs te stoppen kri tiek op en twijfels over het nut e rv an kregen op diverse scholen de overhand niet zo verwonderlijk overigens want de druk van de eindeksamens en de verzwari ng van de eisen ook van de hbo in stituten nemen met het jaar toe op onze v h b o echter zijn we blijven doorgaan ondanks de twijfels die wij natuurl ijk ook kennen in maa rt 1975 sta rt te het tweede projekt school aangezien de betreffende leerl i ngengroep ongeveer 50 tweedejaars bij hun vorige projekten niet zoveel aandacht besteed had aan informatieverwe rv en uit literatuur werd dat een centra le vaardigheid er kwam een map met allerlei artikelen door docenten verzameld en bij de deelonderwerpen hadden de the oretische en dus minder direkte thema s de overhand zoals geschiedenis van het onder 296 wijs van de vhbo etc funkt i e van de school i n de maatschappij waarom gaan we eigenl ijk naar school hoe gaat het in het bui tenland alternatieven enz uit de presentatie dit keer ns geen kranten maar een grote revue achtige toestand voor ouders en andere belangstellenden en uit de gesprekken achteraf viel op te maken dat de leerlingen al wel hun eigen plaats op school en het takensysteem hadden bed iskuss i eerd maar dat z ij en wij er nog steeds niet aan toe wa ren uit al dat praten konklusies te trekken en tot veranderen van t eigen systeem over te gaan maar in december 1975 was het dan zo ver bij dat projekt school werd duidel ijk hoezeer het projektonderwijs op onze v h b o een ontwi kkel i ng had doorgemaakt tijdens de studielessen hadden de 50 leerlingen o l v drie niet moe te krijgen docenten het onderwerp uitgebreid bepraat ze wilden geen abstrakte ver van hun bed wat een u itdru k king eigenl ijk verwijderde onderwerpen meer maar heel konkreet hun eigen takensysteem bespre ken en die leerlingenraad moest er nu ook maar ns komen slot van het l i edje w as dat d i e hele groep een en hetzelfde projektonderwerp nam nl leer l i ngenraad en takensysteem en in die laatste 2 weken voor de kerstvakantie werd du i delijk hoezeer die zaken hun aan het ha rt gingen geweld i g om een groep van 50 man zo krit i sch pos itief en negatief geemotioneerd en intens aan het werk te zien en niet voor niets want uit dat projekt kwamen de volgende leerlingenkommissies voort een leerlingenraad een schoolkrantredaktie een feest taken en projektkomm i ssie kies di e op verschillende ma ni eren met leerl i ngenve rt egenwoordi g i ng b ij docentenvergade ri ngen met feesten een schoolkrant etc van hun bestaan hebben bl ijkgegeven dat laatste projekt school bleek overduidel ijk niet alleen een orienteri ngs maar ook en vooral een veranderingsprojekt te zijn 7 en verder i k vind het n iet gema kke li jk o m o ver d e laatste projek ten na jan u ari 1976 nog 4 te sc hrij ve n de ontw i kkelin g sgan g is nog n iet voldoende du id elij k u itgekrista ll iseerd e n een u itge b reide evaluatie moet nog plaatsvinden daarom alleen een paar kwesties die op dit moment s pelen a wat betreft de themakeuze in hoeverre laat je leerlingen daarin vrij bij de voorbereiding van het paasprojekt kwamen de leerlingen met de volgende onderwer pen aan emancipatie rechtspraak sanering droomland cf vpro programma ont wikkelingshulp en met griekse mythologie en dat laatste thema vonden niet alle docenten direkt even akseptabel is dat wel maatschappelijk relevant wat kunnen ze er in hun eigen situatie mee doen maar het feit dat de leerlingen het als hun behoefte bleven formuleren gaf de doorslag zo werd het paasprojekt er een met verschillende onderwerpen inklusief met de griekse goden en godinnen waarmee overigens de diskussies over de eisen die je aan een thema moet stellen niet van de baan zijn b wat betreft de organisatie vast of roulerend koordinatorschap het afgelopen jaar hebben twee docenten het projektonderwijs gekoiirdineerd waarvoor zij 2 taakuren kregen hun taak was 297 een jaarplanning maken aangeven wanneer welke groep een projekt had een taakverdeling voor docenten opstellen in overeenstemming met je urenaantal aan de v h b o een aantal keren bij een projekt begeleider zijn een leergang uitzetten globaal aangeven welke vaardigheden centraal staan de voorbereiding van de projekten kot3rdineren bovenstaande zaken met teamleider kollega s en met leerlingen bespreken in de voorafgaande jaren was er geen vast jaarkotirdinatorschap de teamleid st er was de korstante faktor die een steeds wisselende groep leerlingen docenten om zich heen verza melde er waren geen aparte taakuren beschikbaar het vaste kobrdinatorschap bleek z n voor en tegen te hebben enerzijds een waarborg voor een grote kontinuitei t en voor effici ent werken anderzijds zag je ook sommige docenten terughoudender en onverschilliger rea geren die twee koardinatoren zorgen er toch wel voor we zien w e l wat we opgedragen krij gen en dit soo rt gedachtes gaven de twee projektmensen weert gevoel overal alleen voor te staan c produkt of procesgericht werken in de eerste jaren van ons werken met projekten lag het aksent op het kennisaspekt en op het beheersen van de technische vaardigheden langzamerhand kreeg het relationele het procesmatige aspekt meer nadruk vooral in het afgelopen jaar toen bleek het besluitvor mingsproces en het zorgdragen voor een goede groepssfeer de meeste tijd te vragen waar door het kennisaspekt op de achtergrond raakte en het is die ontwikkeling die door enkele docenten met bezorgdheid wordt bekeken 8 samenvatting hopelijk i s uit dit artikel de volgende ontwikkel i ng naar voren gekomen onderwerp eerst een centraal l a ndelijk thema nu een thema dat we z elf kiezen leerlingen eerst een meer passieve rol het onderwerp wordt vooral verstandel ijk bena derd kennisaspekt staat voorop nu een veel a ktievere rol intensief meedoen m et voor bereiding en uitvoering nadruk op relati onele as pekten docenten bij het eerste projekt onzeker en onwennig toch bereid mee te doen late r van de kant van de meeste docenten een enthousiast en energiek meewerken misschie n het laatste jaar hier en daar wat kritiek en twijfels moeilijkheden die waren er en die zijn er desondanks gaan we door w ant daarvoor is projektonderwijs te belangrijk vinden wij 298