Reflectie en Onderzoek in de lerarenopleiding. Work in progress aan de Rijksuniversiteit van Gent.

ronald soetaert reflectie en onderzoek in de lerarenopleiding work in progress aan de rijksuniversiteit van gent 1 inleiding de universitaire lerarenopleiding in vlaanderen wordt door de studenten gevolgd tijdens hun vakopleiding die toestand bezorgt de lerarenopleiders behalve chronisch tijdgebrek ook een slecht geweten de keuze om tijdens de lerarenop leiding onderzoeksopdrachten te geven betekent onvermijdelijk dat er van de andere onderdelen van de opleiding afgeknabbeld wordt de studenten vragen vooral praktische tips en meer praktijkervaring uiteraard is het de taak van vakdi dactici en mentoren aan die behoeften te voldoen maar we beschouwen het ook als onze plicht reflectie op het lesgeven op gang te brengen die theoretische bezinning zo hopen wij kan de kwaliteit van het lesgeven verhogen precies om de relatie tussen praktijk en theorie te verbeteren hebben wij als onderdeel van de lerarenopleiding een vorm van onderzoek geintroduceerd aan de hand van opdrachten hopen wij theoretische inzichten met de ervaringen van de studenten te confronteren met theorie bedoelen we zowel de theorie van de moedertaaldidactiek als de theorie die in het vak zelf geleerd wordt literatuur geschiedenis literatuurwetenschap taalwetenschap tijdens hun opleiding zouden de studenten moeten reflecteren op hun vak en uiteraard op de hele didactische communicatie wat willen we bereiken vooreerst een betere reflectie op de onderwijspraktijk in de hoop dat die leidt tot een bewustere en betere lespraktijk op langere termijn impliceert dat het aanzwengelen van een blijvende behoefte aan reflectie de basis van een theoretisch bewustzijn wie zijn automatismen opmerkt is immers geen automaat deelnemen aan onderzoek vinden we dus een belangrijk onderdeel van de lerarenopleiding in dit artikel behandel ik twee voorbeelden van een bescheiden poging om onderzoeksopdrachten in de lerarenopleiding te integreren een ervan zal ik wat uitgebreider behandelen 2 eerste voorbeeld een sfeerbeeld van het moedertaalonderwijs tijdens een eerste les vakdidactiek kregen de studenten een overzicht van de stand van zaken in het moedertaalonderwijs een aantal belangrijke tendensen binnen de retoriek over het moedertaalonderwijs werden op een rijtje gezet bijvoorbeeld de klemtoon van het traditioneel onderwijs op literatuur en grammatica bijvoorbeeld een aantal vernieuwingstendensen verzameld rond begrippen als creativiteit spiegel 10 1992 nr 1 143 152 communicatie normaal functioneel onderwijs autonomie thematisch onderwijs etc zie sturm 1984 daems 1984 wij vroegen onze studenten een verslag te schrijven waarin het theoretische overzicht van de stand van zaken binnen het moedertaalonderwijs geconfronteerd werd met hun eigen ervaringen als leerling merkten ze voorbeelden van vernieu wend moedertaalonderwijs en zo ja hoe hebben ze die ervaren en tijdens hun stage tot de stage behoort ook de opdracht een aantal lessen bij te wonen ook hier werd gevraagd naar voorbeelden van bepaalde soorten moedertaalonderwijs de antwoorden dienden in verschillende rubrieken die door daems 1984 en sturm 1984 opgesteld werden als kenmerken van de vernieuwing in het moeder taalonderwijs ingevuld te worden die gegevens werden door de medewerkers van de vakdidactiek verwerkt zodat wij tijdens de volgende lessen studenten konden confronteren met hun eigen uitspraken en gegevens over de stand van zaken van het moedertaalonderwijs studenten die met dit raster van vernieuwingsmogelijkheden hun eigen moeder taalonderwijs en hun eerste praktijkervaring benaderd en ondervraagd hebben worden aldus geconfronteerd met de precieze betekenis van die retoriek tegelijkertijd kregen we zo ook een sfeerbeeld van het moedertaalonderwijs voor een uitgebreide bespreking van de resultaten verwijs ik naar soetaert rowan 1988 1990 dit sfeerbeeld gaf een heel ander resultaat dan een onderzoek waarin leraren aan het woord werden gelaten thissen e a 1989 kort samengevat volgens de getuigenis van leraren nederlands blijkt het communicatieve paradig ma in vlaanderen te domineren volgens die van de studenten vanuit hun erva ring als leerling en later als stagiair blijkt het traditionele paradigma te domineren moedertaalonderwijs is in de hoogste jaren vooral literatuuronderwijs door hun eigen reflectie en onderzoek worden de studenten met hun neus op het verschil tussen retoriek en praktijk gedrukt en zo worden ze dus ook geconfronteerd met de haalbaarheid van bepaalde theoretische voorstellen 3 tweede voorbeeld een project rond f b hotz in de eerste onderzoeksopdracht lag de nadruk op de confrontatie van de theorie van de vakdidactiek met de praktijk voor een tweede onderzoeksopdracht hadden we een confrontatie op het oog tussen de academische kennis opgedaan tijdens de vakopleiding en het onderwijs en wat leerlingen horen te kennen en te kunnen als we het over literaire competentie hebben vakkennis en reflectie op die kennis wordt hier herzien vanuit het perspectief van de overdracht in de klas het onderzoek speelde zich af binnen een project rond het verhaal dood weer middel van f b hotz medewerking aan het project gebeurde op vrijwillige basis maar telde wel mee als een van de opdrachten die binnen de lerarenopleiding moest vervuld worden 144 3 1 theoretische achtergrond het project is gebaseerd op een visie op literatuuronderwijs die ik hier kort samenvat uitgangspunt is de algemene doelstelling van het literatuuronderwijs het vormen van competente en kritische lezers van literatuur zo n ideale lezer is iemand die reflecteert op wat hij leest en min of meer volgt wat er in het lite raire leven gebeurt de student leraar behoort of zal gaan behoren tot de kennisgemeenschap van deskundigen de leraar is de vertegenwoordiger van zijn vakgebied en het behoort tot zijn taak de leerlingen te confronteren met de stand van zaken in dat gebied hij inventariseert wat in de klas aanwezig is en confronteert die kennis en inzichten met de deskundigheid van het kennisgebied het behoort tot de opdracht van de vakdidactiek de studenten te laten reflecteren op die dubbele opdracht die reflectie kan het best empirisch ondersteund worden het gaat hier ook om de rol die literatuur voor het individu en of in de maat schappij kan spelen voor de student leraar impliceert dit dat hij zich bezint over de functie die literatuur in zijn leven speelt zowel in zijn persoonlijk leven als binnen het kennisgebied de academische wereld de kring van lite raire critici bij een volgende stap dient hij dan te reflecteren op de manier waarop soorten lezers met literatuur omgaan met speciale aandacht voor het publiek waaraan hij les geeft in onze lerarenopleiding zijn dat tijdens stage de leerlingen van de hoogste jaren van het middelbaar onderwijs binnen onze moderne maatschappij zijn er gespecialiseerde kennisgebieden ontstaan ook de kunst en dus de literatuur is zo n gebied in de kunstwereld houden kunstcritici het publiek op de hoogte van ontwikkelingen binnen het gespecialiseerde gebied zij bemiddelen tussen specialisten en het publiek vanuit dit perspectief kan men stellen dat de kritiek uit de massamedia in principe de opdracht van het onderwijs voortzet via een openbaar debat het publiek informeren over wat er gaande is in het literaire leven het ligt dus voor de hand de recensie een geprivilegieerde plaats te geven in het literatuur onderwijs de ideale lezer zal juist uit de literaire kritiek inzichten en argumenten halen om bepaalde boeken wel of niet te lezen heel wat leraren literatuur hopen lezers te vormen die het relevant vinden literatuur te lezen precies de vraag naar de relevantie staat zowel in het litera tuuronderwijs als in de literaire kritiek centraal evalueren impliceert argumente ren op basis van bepaalde criteria en schema s dergelijke argumentatieschema s vormen een onderdeel van de cultuuroverdracht de voorbije jaren werden aan de lerarenopleiding rug geregeld lessenreeksen ontworpen waarin gewerkt werd met literaire kritieken in het middelbaar onderwijs zie bijvoorbeeld soetaert 1988 1990a 1990b 1991 een vaste lessenreeks draait rond het lezen van een verhaal van f b hotz in combinatie met een aantal recensies van dit verhaal 145 3 2 praktische uitwerking in de literatuurdidactiek het project bestond uit de volgende fasen 1 we vroegen de studenten het verhaal van hotz te lezen zonder secundaire literatuur te raadplegen zodat ze zich in de eerste fase konden concentreren op het vormen van een eigen interpretatie en evaluatie 2 in een tweede fase gaven we de studenten een tiental recensies van de bundel dood weermiddel te lezen als onderzoeksopdracht werd hun gevraagd een inventaris te maken van de aspecten van het verhaal waarop de critici hun aandacht richten 3 in een derde fase werden de resultaten van dat onderzoek besproken de studenten selecteerden een aantal aspecten die door verschillende critici worden behandeld bijvoorbeeld een aantal essentiele thema s een aantal open plekken die als problematisch worden ervaren argumenten die gebruikt worden om het verhaal goed slecht te vinden opmerkingen die over de stijl worden gemaakt dit onderzoek ligt in het verlengde van de opdracht van de empirische literatuurwe tenschap hier wordt immers de vraag gesteld hoe mensen omgaan met literatuur er kan verder verwezen worden naar ander onderzoek van lezersreacties of het receptieproces zie bijvoorbeeld andringa 1990 die het trouwens ook over de receptie van hotz heeft in deze fase van de opdrachten lag het accent dus op een onderzoek van de conventies die in de literaire kritiek gehanteerd worden het is hier niet de plaats om uitgebreid in te gaan op alle aspecten die uit de recensies gehaald werden zie soetaert 1990b wel maak ik een selectie van enkele belangrijke aspecten zodat de lezer een indruk krijgt van het soort gegevens waarmee gewerkt werd de verhouding tussen autobiografie biografie in het verhaal kwam vaak ter sprake in de recensies sommige critici lazen het verhaal van hotz als gedeel telijk autobiografisch vanuit de analyse bleek trouwens dat de critici hier sterk afwijkende meningen verdedigen het probleem van de symbolische betekenis van het verhaal en dan specifiek van de betekenis die de critici hechten aan het bouwen van het dood weer middel het thema van de relatie man vrouw bijna alle critici bespraken de stijl van hotz en fundeerden er hun waardeoor deel op wat zeggen zij over die stijl en waarop baseren zij hun uiteindelijk waardeoordeel 3 3 praktische uitwerking in het onderwijs nadat in de vorige voorbereidende fase de klemtoon op de reacties vanuit de literaire kritiek lag werd daarna de vraag gesteld naar de reacties van niet professionele lezers in dit geval de leerlingen als doelstelling werd vooropge steld dat die leerlingenreacties zouden moeten worden geconfronteerd met de reacties van meer competente lezers als critici maar eerst wilden we dus de reacties van leerlingen op het spoor komen er werd besloten dit onderzoek in de vorm van een les te gieten 146 wat de organisatie betreft planden wij meestal twee lessen de leerlingen kregen als voorbereiding op deze lessen twee lectuuropdrachten 1 voor de eerste les werd aan de leerlingen gevraagd het verhaal dood weermiddel te lezen tijdens de les zelf werd het verhaal klassikaal besproken een onderwijsleergesprek en een klassegesprek met als doel het opsporen van de lezersreacties 2 voor de tweede les werd aan de leerlingen gevraagd een recensie van de verhalenbundel dood weermiddel te lezen per groep van vier leerlingen een andere recensie tijdens de les worden de recensies dan in groep besproken met een aantal vragen als leidraad voor de klassikale discussie hier werden de reacties van de leerlingen zie eerste les geconfronteerd met de visie van recen senten leerlingen kregen dus een gelijkwaardige onderzoeksopdracht als de student lesgever reflectie op literaire kritiek confrontatie met de deskundigheid van critici verloop van de eerste les het verhaal de groep student leraren o l v van de vakdidacticus en de mentor stelt een reeks vragen op die volgens haar relevant is voor de confrontatie en motiverend is voor de leerlingen die vragen draaien dus rond dezelfde aspecten die door de critici behandeld worden in deze fase is het de bedoeling de leerlingen zoveel mogelijk aan het woord te laten en zo weinig mogelijk te corrigeren behalve dan door de leerlingen steeds te verwijzen naar het verhaal van hotz een confrontatie met wat in de tekst staat de lesgever kan ook de antwoorden problematiseren door verder te vragen door andere meningen uit te lokken bij de lesvoorbereiding hoort dus ook een selectie van een aantal passages uit het verhaal die het onderwerp van vragen en discussie moeten kunnen worden bijvoorbeeld een aantal passages waarin de lezer een beeld krijgt van de relatie tussen de man en vrouw zo kan een gesprek op gang komen over een belangrijk thema en kan gevraagd worden naar andere passages waarin dezelfde problematiek behandeld werd naast de aandacht voor de man vrouw relatie was afgesproken dat vragen gesteld zouden worden over de betekenis van het bouwen van het dood weermiddel de mogelijke symboliek belangrijk waren ook de vragen over de opbouw van het verhaal waarbij het o a begrip spanning ter sprake komt de leraar tracht aan de hand van zijn vraagstellen bepaalde probleemgebieden te omcirkelen de opdracht wordt zo georganiseerd dat een viertal studenten aan de voorbereiding meewerken een student geeft deze eerste les terwijl de anderen de opdracht krijgen de les te observeren en vooral aandacht te besteden aan de reacties van de leerlingen op de geselecteerde aspecten het zijn immers die reacties die als basis moeten dienen voor de volgende les een aantal keer is de les op cassette opgenomen en zijn vervolgens de protocollen uitgeschreven deze protocollen zijn onderwerp van onderzoek en reflectie op basis van een aantal vragen a de vraag naar de manier waarop leerlingen reageren op een dergelijk verhaal wat denken zij over bepaalde thema s en de stijl hoe interpreteren zij bepaalde symbolen wat verwachten zij van verhalen 147 b de vraag naar de interactie in de klas hoe verliep die stelde de leraar motiverende vragen reageerde hij goed op de antwoorden waren de vragen relevant voor het soort confrontatie dat we hier op gang willen brengen c wat kunnen wij doen met de antwoorden van de leerlingen om de confrontatie met de literaire kritiek op gang te brengen op het einde van de eerste les wordt een aantal recensies rondgedeeld die de leerlingen thuis moeten lezen als onderzoeksopdracht krijgen de leerlingen een aantal vragen te beantwoorden verloop van de tweede les literaire kritiek in het begin van de tweede les krijgen de leerlingen de kans in groepswerk per vier die dezelfde recensie hadden gelezen hun antwoorden te vergelijken de student lesgever krijgt de opdracht de antwoorden van de verschillende groepen met elkaar te vergelijken en dan te confronteren met de reacties uit de eerste les in dat verband kunnen de protocollen van die les geraadpleegd worden of kunnen de notities van de studenten die de les geobserveerd hebben gebruikt worden het gaat in deze tweede les om de confrontatie hierboven heb ik enkele voor beelden gegeven van aspecten die uit de kritiek geselecteerd werden hoe komt zo n confrontatie tot stand bijvoorbeeld als tijdens de eerste les aan de leerlingen gevraagd wordt welke betekenis zij aan het dood weermiddel toekennen kan tijdens de tweede les gevraagd worden wat bepaalde recensenten over dit probleem vertellen hoewel er binnen de verschillende recensies overeenkomsten te vinden zijn zijn er ook duidelijke verschillen te signaleren zie soetaert 1990b interessant is de manier waarop de discussie verloopt over spanning de eis die leerlingen stellen aan een goed verhaal 3 4 voorbeelden van interactie in wat volgt citeer ik een voorbeeld van de manier waarop de interactie verloopt eerst citeer ik een fragment uit de eerste les waar de lesgever reacties probeert te ontlokken en daarna een fragment uit de tweede les waar de lesgever die reacties confronteert met de literaire kritiek l in 1840 is willem i van oranje afgetreden die techniek langzaam opbouwen komen we ook tegen in de film achteraf in de loop van de film kom je te weten waarover het gaat waarom wordt zoiets gedaan 113 om het verhaal spannend te maken l ja vonden jullie het verhaal spannend 114 nee l nee dus er loopt iets fout wat eigenlijk 114 hij wacht te lang en blijft te vaag je vraagt je af waarover het eigenlijk gaat het is zeer geheimzinnig 148 l er is dus niemand die het spannend vindt en die aan de hand van die kleine dingen die je langzaam te weten komt gaat verder lezen 115 een klein beetje wel als het verhaal plots zou stoppen zou je je toch afvragen waarover ging het nu eigenlijk 116 het interesseert me eigenlijk niet hoe het afloopt in de tweede les wordt de draad van dit gesprek opnieuw opgenomen de lesgever confronteert de leerlingen opnieuw met het begrip spanning deze keer wordt nagegaan wanneer en hoe de critici dit begrip gebruiken uit hun lectuur van de recensie hebben een aantal leerlingen geconstateerd dat gerrit komrij het verhaal van hotz bewondert terwijl henk spaan het ronduit afbreekt enkele leerlingen citeren spaan instemmend 117 ja de lezer gaapt l ja dat dacht ik wel maar het belangrijkste van die kritiek is eigenlijk wat hij spaan rs in het begin zegt heb je daar aandacht aan besteed spaan zegt daar hier volgt een citaat uit de recensie waaruit besloten wordt dat hotz allesbehalve spannend schrijft rs ze zitten dus op een verschillende golflengte kan iemand mij nog eens de kernwoorden van deze recensie geven 118 zeer afstandelijk niet spannend l de recensie van visser de derde groep wat vindt hij van de stijl 118 visser vindt het een interessante auteur hij zegt ook dat de schrijver bang is zijn gevoelens bekend te maken hij is ironisch heeft een zeker cynisme l ja dus wat zijn hier de kernwoorden 118 ironie en cynisme l en hoe staat hij tegenover historische verhalen 118 zeer positief de lesgever stelt verder vragen aan de rapporteur l dan heeft komrij het over de historische verhalen van hotz hoe komen die verhalen over volgens hem 111 spannend l ja ik heb nog een woord te kort ze komen volgens komrij authentiek over omdat hij details gebruikt waar niemand aan zou denken ze zijn ook spannend nochtans zeiden jullie vorige les dat het verhaal 111 niet spannend was l heeft komrij dan een andere interpretatie van het woord spannend 111 ja maar hij heeft waarschijnlijk alle verhalen gelezen l ja dat is waar ik vind het eigenlijk ook niet spannend maar het kan zijn dat er verhalen bij zijn die wel spannend zijn sommige mensen voelen 149 spannend ook aan als een soort nieuwsgierigheid spannend is een relatief begrip 112 hij legt uit wat hij bedoelt met spannend l ja hij wijst op het woord spannend als er zit altijd een echt slot aan het verhaal jullie denken er wellicht niet zo over het moment waarop de lesgever zelf bekent dat hij het verhaal helemaal niet spannend vindt wordt tijdens de lessen in de vakdidactiek uitgebreid besproken er heerst vlug een consensus over het feit dat een leraar wel een oordeel mag uit spreken maar dat het hier wel vlug komt en uit de lucht valt midden in een discussie een discussie waarin precies de verschillende betekenissen van het begrip spanning aan bod zouden kunnen komen de getranscribeerde protocollen geven de studenten de kans om te discussieren over eventuele betere vragen reacties antwoorden van de leraar uit het onder zoek van de leerlingenreacties blijkt ook dat het begrip spanning bijna elke discussie over een goed of slecht verhaal domineert aan de hand van een analyse van de interactie in de klas kunnen de studenten dus zelf aan het werk om bepaalde reacties van de leraar te verbeteren of nieuwe lessen of lesfragmenten te ontwikkelen de vakdidacticus en de mentor kunnen hun ervaring gebruiken om suggesties te doen maar ook hun deskundigheid op het gebied van de literatuur kan hier ingeschakeld worden deze nieuwe scenario s kunnen de basis vormen van nieuwe lessen over hotz die door dezelfde of andere studenten gegeven kunnen worden en later met elkaar vergeleken kunnen worden 3 5 opbrengst algemeen kan gesteld worden dat met deze opdrachten een aantal aspecten van het lesgeven belicht wordt reflectie op de lesvoorbereiding voorbereiding van het lesonderwerp de vraagstelling de doelstelling reflectie op de leerstof bewustwording van de manieren waarop op school in de buitenwereld door leerlingen binnen de academische muren in de literaire kritiek over literatuur wordt gepraat reflectie en onderzoek richten zich sterk op de inhoud van het onderwijs de literatuur wel dient gezegd dat die laatste opdracht een onderdeel is van de literatuurwetenschap dus ook van de vak opleiding het gaat hier om een gedeelde opdracht van de literatuurwetenschap en de literatuurdidactiek tijdens hun vakopleiding hebben studenten wel vakkennis opgedaan maar het is goed mogelijk dat die kennis tijdens de lerarenopleiding bijgewerkt herzien en vooral bewust gemaakt dient te worden wie aan cultuuroverdracht doet hoort voortdurend te reflecteren op de inhoud en de vorm van de cultuur en de over dracht wat de literatuur betreft dient de leraar zich bijvoorbeeld bewust te zijn van verschillende leestypologieen en leesschema s zie bijvoorbeeld nundl schlot haus 1978 145 e v zodat hij flexibel kan omgaan met manieren van lezen van anderen leraren zouden voldoende afstand moeten nemen van eigen voorkeuren voor bepaalde stijlrichtingen en of schrijvers om andere literatuuropvattingen een 150 zekere ruimte te geven dat laatste impliceert dat leraren met hun leerlingen over literatuuropvattingen kunnen discussieren dat zij literatuuropvattingen van anderen kunnen herkennen en weten welke argumenten zij ertegenover kunnen plaatsen zie ook soetaert 1988 daarom lijkt het me interessant dat toekomstige leraren en ook leraren in functie betrokken worden bij onderzoek naar manieren om met literatuur om te gaan dit impliceert een interdisciplinaire aanpak van de pedago gen en didactici wordt meer aandacht gevraagd voor aspecten die met de inhoud van het vak te maken hebben van de literatuurwetenschappers wordt meer aandacht gevraagd voor aspecten die met de overdracht het onderwijs te maken hebben het feit dat studenten en leraren vanuit de inhoud van het onderwijs vanuit hun vak literatuur aangesproken worden blijkt trouwens motiverend te werken daarbij komt ook dat zij de resultaten van hun werk aan medestudenten en aan andere leraren kunnen presenteren tot de opdrachten van de groep studenten behoorde ook een enquete bij de leerlingen over de gegeven lessen het uitgevoerde onderzoek staat vooral ten dienste van de lesgevers het heeft geen louter wetenschappelijke ambitie dat heeft behalve met de bescheiden doelstelling ook te maken met het feit dat de studenten van de lerarenopleiding weinig of niets gehoord hebben over de technische kanten van wetenschappelijk onderzoek het is dus bijzonder moeilijk om studenten daarvoor te motiveren maar de mentoren die de lessen en dus ook het onderzoek van nabij gevolgd hebben tonen zich geinteresseerd in verdere samenwerking en in het verfijnen van de onderzoektechnieken collega s uit de lerarenopleiding hebben ermee inge stemd een deel van hun lessen te besteden aan het bespreken van de gegevens en het opstellen van onderzoeksopdrachten dat zou betekenen dat het onderzoek in de toekomst begeleid zou worden door professionele onderzoekers en onder wijskundigen noten 1 het verslag van dit project berust voornamelijk op de lessenreeks zoals die gegeven werd bij door de studenten van de lerarenopleiding bij de heer de paepe koninklijk atheneum voskenslaan gent bibliografie andringa leeservaring wat maakt het uit leesprocessen bij het verhaal eb en vloed van f b hotz in andringa e d schram red 1990 andringa e d schram red 1990 literatuur in functie empirische literatuurwetenschap in didactisch perspectief houten bohn stafleu van loghum 151 daems f 1984 mother tongue education in flanders the dutch speaking part of belgium in the seventies and eighties a story of good intentions and handicaps in herrlitz e a red 1984 42 81 herrlitz w a kamer s kroon h peterse j sturm red 1984 mother tongue education in europe a survey of standard language teaching in nine european countries enschede slo nundl e w schlothaus 1978 angenommen agamemnon wie lehrer mit texten umgehen munchen urban und schwarzenberg soetaert r n rowan 1988 moedertaalonderwijs genieten tussen droom en idee vereniging voor moedertaaldidactici berichten 3de jrg nr 1 januari 1988 p 3 17 soetaert r n rowan 1990 een sfeerbeeld van het moedertaalonderwijs in vlaanderen d l 0 mededelingen 9 1990 nummer 27 28 september no vember p 15 57 soetaert r 1988 de pedagogische en didactische functie van de kritiek in het schoolvak nederlands in het voortgezet onderwijs gehouden te amster dam 14 oktober 1988 verslag van de derde conferentie amsterdam valo soetaert r 1990a vondel in ballingschap lezing op het congres het schoolvak nederlands ufsia in h de jonghe red 1990 het schoolvak nederlands in het voortgezet onderwijs gehouden te amsterdam 4 oktober 1989 verslag van de derde conferentie amsterdam valo 1990 p 190 204 soetaert r 1990b reacties op en met recensies een les over dood weermid del van f b hotz vonk december 1990 nummer 3 20ste jaargang p 22 31 soetaert r 1991 de relatie tussen theorie en praktijk in het literatuuronder wijs literaire kritiek als trait d union in m demoor red 1991 de kracht van het woord studia germanica gandensia 24 sturm j 1984 mother tongue in the netherlands 1969 1980 in herrlitz e a red 1984 238 276 thissen j d neyts n rowan 1989 leraren over literatuuronderwijs neder landse taalunie voorzetten 15 s gravenhage stichting bibliographia neerlan dica 1989 manuscript aanvaard 12 november 1991 152