Reflectiebevorderend onderwijs in een Atheneum-4-klas

arend jan evenhoer reflectie reflectiebevorderend bevorderend onderwijs onderwijs in een atheneum 4 klas arend jan evenhoer is een van de leraren die pa rticipeerde in het onder zoeksproject reflectiviteit dit onderzoek maakt deel uit van het vfo programma taalverwerving en taalbeheersing van de faculteit der le tteren aan de rijksuniversiteit van groningen het onderzoeksproject zelf komt h ier niet aan de orde arend jan evenhoer laat zien hoe reflectie in de alledaagse praktijk van een atheneum 4 klas een plaats kan krijgen en de kwaliteit van het leren kan verhogen uitgaande van zijn eigen ervaring beschrijft hij ook wat er van een leraar wordt verwacht in reflectiebevorderend onderwijs tenslotte gaat hij in op het leren van de leerling het lesprojec t a rti k el sc h rijf ben i k b ezig vorm t e g even a a n d atgene w a t ik heb opge m e r kt en wat i k d enk bij het opzetten van het lesproject voor d it schrijven is niet een sta tische neerslag van atheneum 4 ondersche i dden we bi j het leren mijn observaties en ged achten onder h et de vo l gende handel ingen schrijven verandert er stee d s iets herover 1 doen w eeg ik keur ik af en voeg i k toe ik vor m mij 2 reflecteren al schrijven d e een beel d dat d oe i k niet alleen 2 1 opmerken voor mezelf maar i k w il boven dien lezers be 2 2 verwoorden rei k en ik communiceer d e ver w oording van 2 3 waarderen dat g ene w at i k heb waargenomen en opge 3 ontwerpe n merkt geeft aan die w aarnemingen vorm en hoewel d it schema een lineai re volgorde sug inhoud i k kan er anderen mee aanspre ken en gereert moeten we het geheel opva tt en als be n er zelf oo k o p aans pree kbaar een cyclus die geen vast aanvangspunt heeft in de projectlessen w er d naast de m o nd elin ge en waarvan de verschillende elementen elkaar ver w oor d ing veel w aar d e geh e cht aan d e wederzijds kunnen be invloeden schriftelijke verbale exp lici terin g b ij schriftelijk verwoording is ons inziens noodzakelijk bij re taal g ebruik worden er zoals beken d hogere flecteren taalgebru i k heeft een conceptualise eisen gestel d aan de twee genoemde f uncties rende en communicatieve functie terwijl ik d it van taal g e b rui k s chri ftelij k taal g eb rui k int e nsi 40 vee rt de ref l ect i e e n is d u s bevorderlij k voor en opvoed in g i n het a lgemeen gehad zelf om h et l eren sc hreven ze dat a ls afdwa le n van de tekst de vo lgende l e s k regen de lee rlingen deze l fde in de p eriode van septemb er tot ha lf de cember teks t nog een s onder oge n maa r nu met een 1985 h e b ben de leerlin ge n va n 4 a then eu m op aa n tal m ul t i p l e c ho icevra gen ze moes ten de de rsg o os tst ellingwerf te oos terw ol de g e vragen m aken en i k heb ze nagek e ke n e n b e we rkt met een v e rzame ling tek ste n over op oo r dee ld op een trad it i onel e maa r in veel voeding van de drie uur nederla nds per we e k sc ho l e n nog zeer gangba re m a ni e r st r epen we rden er twee voor de proj e ct l e ss en ge geen fouten ana lys e caesuur tussen v ol doe nde b rui kt h et ene u ur was doorg a ans het le e s en o n vo ldoe nde achteraf u u r d aarin la zen d e l e erlingen e e n tekst of in hun logboek ik k om d aa r l at er nog op te ee n clus ter v an te k sten e n b ew erkte n d ie rug m o e st e n de leerlin g en naga an of ze i n de pass age s o n derstrepe n r eact i es op schrij ven ee rste l e s de tekst a n ders hadden gelezen dan en ui twisse l e n so m s vr age n beantwoorde n in de tweede het andere uur in de w eek w erd gebrui kt om de te ksten en d e reacties in g roepe n t e de tweede keer las je het om dingen op te zoeken bes p reken o f ve r wer k ing so pd ra c h te n te m a die soms helemaal niet interessant waren de twee ken h et tek stmateriaal wa s zo samen g estel d de manier van lezen is niet zo goed omdat je alleen maar leest om vragen op te zoeken zodat je amper dat de n adruk l ag op referentiele tek sten weet waar de tekst over gaat de le e rlin gen w is ten dat het hi er ee n onder z o eks p rojec t b et rof i k h e b hen v e rt e l d hoe we de eerste keer heb i k minder aandachtig ge l ezen de komen d e tij d z ouden g aa n we r k en en wat want de tweede keer g i ng het om een c ijfer bij de de b edoeling w as een th e oretische uit eenze t eerste keer keek i k naar de leuke dingen en bij de t ing over het beg ri p ref lect ie he b i k b e w ust tweede kee r las i k eerst de v raag en dan zocht i k ve rmede n het l eek m e v erstand i ger hen daa r het antwoord i n de tekst m e e e rv a r e n de r w ijs ke n n is te late n maken de e e rst e stap was de be h a n d eli ng van ee n te ks t i n de daa ro p v ol gende les heb i k het m et de o p tw ee manier e n de leerlin gen k r eg en een k l a s g eha d ove r le es g e d ra g leess t rat e g ie e n tekst over kin d ermishand elin g aa ngebo d en ze opva ttin g en over he t o n d erw ijs in te k stb e g rip moesten de t ekst lezen en d ie passa g es e n de t oetsi ng daarv a n op v a ll end wa s dat woorden of z inne n on de rst repe n d i e h un om somm ige l ee r l i ngen ze i de n b ij ee n teks tverkl a wat voor red en da n ook be lan gwekke nd of op ring soms ni et ee ns de tekst te l ez e n maar vallen d voor kw am en da a rn a w erden de vanuit de vragen bij de tekst te werken en dan teksten in g ro epen bes p ro ken d e ins t a pv r age n d e bij b ehoren de p assa ges of alin ea te be st ud e da arbij waren w at vind en jullie van d eze r e n het kwa m mee r dan een s voor dat ze tekst w elke verschillen in waarderin g zijn e r a c hteraf ma ar n auwelij k s w iste n wa a r de be in d e groep verg elijk el ka ars on derstrepin gen treff e n de tekst nu preci e s ov e r ging z ijn de verschillen in stree pged r ag in ver b an d i k g r ee p de ze les aan o m he t begr i p ref l e cti e te b rengen met d e verschillen in waarderin g te introd uceren e n k oppel d e d i t aan de m a nier d e leerlingen vonden de tekst over het al g e waarop ze in deze l e ss en met de tek st wa r en m e en saai toc h waren e r grot e v e rschill e n in omgegaa n de l ee rlingen h adde n z ic h in de de mate w aarin wa s on ders treept en wa t er eerste les b e z i gge houd e n m et ta a lg e b rui k h et w as on d erstr eept tw ee v a n d e vijf g roe p en l e zen van e e n tek st e n de ref lec t ie daaro p za w aren gaan onderzoe k en hoe dat p recies z at ken aan g est re ept bes p rok en en gewaardeerd z e ha d den geconstateer d d at iedereen p assa b ij de ref lectie waren ze h oofdz a k elij k uitge ge s h a d on ders treept waa rin iets erg s sto nd g aan van de bete k enis die de tekst voor hen of w aarin vo o r bee l den uit de p ra kt ij k we r d en ha d i n de tweede l e s was e r gee n of n au we geg even de leerlin gen d ie m e er d an an d e r e n lijk s s p ra ke van re flectie verwoo r d ing en ha dd en gestree pt b le k en de te kst t w ee ke er waardering w erden g ere d uceerd tot het a a n te heb b en g elezen z e vonde n d at ze bij d e k ruisen van een ant woor d d at d oor een ano eerste keer zo w einig had den on d erstre ept en nie m e instanti e w as opges tel d e en van de wa r en de tek st nog ma a r eens do o rgelo pe n l e e r li ngen gaf in zijn logb oe k deze tr effende de andere d rie g ro ep en hadden het n aa r a an be schrijv in g v an zijn leesged rag lei ding van de teks t over k in dermishan de lin g 41 de eerste keer l as ik kritisch wat vind ik goed en lend korte en lange teksten verschillende wat niet tekstsoort e n vo orl e zen en zelf l ezen te k sten de tweede keer las ik geconcentreerd wat is goed d ie z e mo g en houden makke lij k o m aant e ke e n wat niet ning en in t e ma k en en t e k s te n d ie ze z el f meenemen z o er in d e tw ee d e les al spra ke w as van re f l e cti e is het bela n g rijk t e cons tate re n waarop a lle teksten g i ngen over onderwerpen d i e aan el d ie be trekking had de op me r k in gen va n l ee r kaar verwant waren en i k vond ze gesch i kt voor een lin g en en het citaat h ierboven g even aan dat project de teksten waarin herkenbare voorbee l het hierbij niet zo zeer g ing om de b ete kenis den voorkwamen vond ik het leukste om te lezen van de te kst w aar g aa t hij over en w at z egt want dan kon je vee l over je e igen e rvar ingen op al hij je maar om de tekst als bete k enisdrager lerlei geb i eden vert el len be te k en aar h oe zi t d i e tekst in elkaar de teksten z ijn gemakkel ijk te lezen omdat er vee l leerlin g en d ie g e w end zijn o m o p deze manie r kinderen aan het woord worden gelaten zi j geven met teksten o m te g aan h e bben er moeite opvallende en simpele voorbeelden waarvan je veel mee te acce pteren en in te zien dat je k unt te lee rt en onthoudt ren door ge w oon teksten te lezen en erover te lullen het waren over het a l gemeen wel goede teksten in d e ee rst e l e s h a dden tw ee g roe pe n zich z o maar somm i ge waren wat overdreven en onrea lis als g eze gd geb o g en over de vraa g hoe z e d e tisch te k st g elezen ha dd en dri e groep en h ad d en n a ar a anleiding van de t ek st gespro ken over de verwerkingsopdrachten hun eigen ervaringen en over o p voe d ing in het algemeen z e ha d den daar b ij interessante vra opdrachten en vragen zijn in het onderwijs ge g e n o pgeworpe n w aaro m n eme n ou de rs ei meengoed een van de redenen waarom er g enlij k kinderen z elf von d en d eze leerling en nauwel ijks secti es nederlands zijn d i e zonder d at ze a fged waald w aren een term d ie impli schoolboeken werken is dat die boeken be ceerde dat d at eig enlij k niet mocht z e had d e n ha l ve vol teksten ook vol vragen en opdrach bij de tekst moeten blijven d e andere groe ten staan leraren en l eerlingen voelen zich p en had d en zich meer bezig g ehouden met de onveilig zonder natuurlij k hebben vragen en te k st als be tekenis d ra ger e n zich afg evra a gd opdrachten hun waarde ze kunnen stimuleren w elke eigensch ap p en d eze tekst als bete ke tot nadenken en analyse ze kunnen je op weg naar zo saai m a a kte in de loop van de lessen helpen duide l ijk te maken wat je bedoelt ze reeks zou het zogenaam d e a fd w alen nog vaker kunnen je uitnodigen iets van jezelf te laten aan de orde komen 2 zien of ze kunnen gewoon leuk zijn om te ma ken of te doen vaak zijn vragen en opdrach over een onderwerp als opvoeding is ontzet ten echter bedoeld om je aan het werk te hou tend veel mater i aal te vinden de criter i a voor den om na te gaan wat je wel of niet weet en de selectie van teksten waren voor deze pro kunt in onderw i js dat reflectie w i l bevorderen jectlessen niet wezen l ijk anders dan die men in kunnen we vragen en opdrachten alleen maar het algemeen dient te hanteren uitgangspunt gebruiken als stimuli om het opmerken en na dient niet in eerste instantie te z i jn dat men er denken te verbreden en te richten aardige vragen bij kan bedenken als d e in de projectlessen kregen de leerlingen ver teksten intrinsiek interessant zijn bieden ze zo werkingsopdrachten die moesten le iden tot wel voor de l eraar als voor de leerling aankno verwerkingen in het onderzoek werd de term pingspunten om er wat mee te doen opval tussenmaterialisat ie gehanteerd hoewel de lend is dat leerlingen eerder over de lengte van term precies aangeeft waar het om gaat is hij teksten klagen dan over de moei l ijkheidsgraad niet erg publ i eksvriendelijk en kies ik hier voor ze kunnen eerder drie verschillende teksten een wat handzamer term deze verwerkingen aan dan e e n tekst die net zo lang is als d i e moesten op hun beu rt de aanleiding vormen drie teksten de leerlingen moeten de teksten voor een gesprek over de gelezen tekst ik op hun gemak kunnen lezen zodat ze aante geef twee voorbeelden keningen kunnen maken en alvast de eerste de leerl i ngen hadden een tekst gelezen van de reacties kunnen u itw i sselen divers i teit in aan ach tt iende eeuwse pedagoog sulzer waarin bod is natuurlijk ook aan te bevelen afwisse deze opvoeders effectieve middelen aan d e 42 hand d oet om g ehoorza m e kind eren te kwe t e n e n verwe rk ingen de r ef l e ctie van le e rlin gen ken d e ver werkin gsopd rac ht b es ton d uit het b e werkstelli g en z ijn ze a ls het wa re oo k een ma k en van een toneelscene wa arin zich z oiets blijkgeven de grootheid v an h et reflectere n in afspeel d e als in de te kst w erd aanbevolen of d e nabespre king van d e v e rwe rk ingen reflec t e waarin juist s prake w as van het volstrek te te ren de leerlin g en niet alleen o p de g e lezen gen d eel d ie scene nu w as de verw erk ing n a te k st maar ook op hun ei g en reflectie h et o pvoeren va n de scene von d e en g esprek da t n eem t ni e t weg dat e r bij de verwer kin gen pla ats waa rin niet alleen de scene als zo da ni g prest at ies wo rd en geleverd d ie als zodanig werd geevalu e erd maar vooral oo k d e relatie w or d en bespro ke n en be oord eet d d at gebeur van de scene tot de gele z en tekst d e in bovengenoem d e voor beel d en ook h oe in een andere les hadden de leerlingen een zat d e scene in el k aar w at schortte er aan d e brief van een 1 4 jarig meisje aan de rubrie k presentatie had de brief niet een betere acht er wer k in de vpro gids ge l e ze n in d ie alinea in de ling ver d ien d zou h e t meisje wel brief schets t het meisje aan g rij p en d de p roble b e g re p en hebben w at je b e doel de d e leerlin men w aarmee z e zit de ver w er k in g so pd racht gen w aren geneigd in d e b es p re k ing van de bestond daarin da t de leerlin g en een b rie f ver w erkingen vooral op dit niveau te w erk te schreven die als persoonlij k e reactie aan dat g aan z ij w aren begrij p elijk g enoeg in eerste meisje gericht kon zijn in groepen w erden de instantie geinteresseerd in de ver w er k in g als brieven van el ka ars commenta ar voorzien zodani g omda t het een p rodu kt van hun in hoofdcriterium voor het commentaar moest spanning w as z ijn w at zou het meisje aan deze brie f heb de essen r eeks laat zien dat d e leerling en niet ben d aarnaast werd ook g elet o p de vorm en steeds met open vragen of opdrachten te ma het taalgebrui k op grond van het commentaar k en k regen instructie gerichte opdrachten en k onden de leerlingen eventueel een definitieve g esloten vra gen zijn nie t weze nlij k in strij d met versie sc hrijven d eze w er d d oor mij reflectiebevor d eren d on d erw ijs mits ze het ei beoordeeld gen den ken en het ver w oorden van leerlin g en in bei d e gevallen had d en w e ook direct over garanderen de teksten k unnen spreken in veel andere ge gaandeweg het p roject merkte ik overigens vallen is dat ook gebeurd d e verwerkingen dat leerlingen steeds vrijer met de vragen en hebben echter enige voordelen in de eerste op drachten om g ing en to e n hen eenmaal dui plaats is er s p rak e van af w isselin g elke les delij k was w aar d ie t oe dien d en w erden ze in over een gelezen te kst praten w ordt w at een sommige gevallen gau w afgehan d eld of zelf s tonig d e leerlingen k rijgen de g elegenheid de terzijde geschoven als men meende op ei g en tekst behalve in gesprek k en oo k door middel houtje te kunnen reflecteren sommige groe van andere talige activiteiten te beschouwen pen w aren minder ze k er van hun za ak en ble en te interpreteren de verwerking is geen ven de vra g en en opdrachten als hand ig mid doel in zich maar in de eerste p laats aanlei del en opstapje voor reflectie z ien ding tot reflectie d e bespreking van de to opvallend was dat leerlingen het zich gau w ei neelscenes en de door de leerlingen geschre gen hadden gemaakt passages in teksten te ven brieven vond dan oo k in eerste instantie on d erstre p en en reacties t e noteren iets m ee r plaats in het licht van de gelezen te k s t h oe moeite hadden ze met he t bijhouden van het hadden de leerlingen de te k st blijkens d e ver log b oe k h et w as de bedoeling d at elke leer w erking gelezen wat had hen daarin getrof ling aan het eind van iedere les of eventueel fen uiteraar d is er al spra ke van reflectie als bij w ijze van huis w erk thuis opschreef w at de leerlingen de tekst lezen en met de verwer voor hem of haar de belangrijkste leerervarin kingsopdrachten bez i g zijn ze merke n d in g en g en w aren g e we es t w at daa rvan geleerd was op ma k en k euzes praten er met el k aar over w el ke w aarde daaraan werd toeg e kend en h oe en doen er iets mee juist in een nabes prek ing hij of zij in toe k omstige vergelij kb are si t uaties van de verw erking komt dit aan d e ord e in de d acht om te gaan met het geleerde ik heb nabespreking vindt dus reflectie op meerdere hen met name gew ezen o p het persoonlijke niveaus plaats er wordt gereflecteerd op de aspect van hun logboek van b elang was niet gelezen tekst de manier w aarop d e leerlin g en zoz eer waarover we h et in d e les geha d had ermee zijn omgegaan en wat ze ermee g edaan den maar wat een ieder persoonlijk had hebben b ehalve dat de verw erkingsopd rach geleerd 43 de l eerlin gen vo n den h et ee n opgave o m ove r in d it a rtike l z ijn o pge nomen komen ui t d e log elke l e s i et s te sc h rijve n wat v er de r en d i eper bo eken en le e rverslag en van lee rlin ge n z e ge g in g d an e e n g l o b a al ve rslag va n de w erk ven e ni g sz ins een bee l d v an de z i e ns wijz e v a n zaamh e d en vaak w er d het b ijhouden van het leerlin ge n op de d oor m ij be spro ke n a s pec ten logbo e k uitg es teld om dat de lessen veelal tot h et ein d met g espre kken w er d en g evuld u it als ik nu een tekst zou krijgen dan zou i k de d i n ste l beteke n t af s tand en dus een min de re ma gen d ie voor mijn gevoel bel angrijk z ijn aanstrepen te va n betrokke nheid a ls e r d an ook nog vaak begrijp ik de tekst beter a l s er uitgebrei d over meer w or dt ve rl a ngd da n ee n versla g van het gep raa t is geb eurde wor dt het steed s moeilij k er het log b o ek plichtsg etrou w bij te hou d en van tij d tot doordat ik de d i ngen onderstreepte d i e i k belangrijk t ij d na m i k d e logb oeken in en voorzag ze van vond w i st i k beter wat te zeggen i n de discussie je hebt dan een paar richtli jnen en je vindt het comment aa r doo r te w i jze n op lee re rvarin g e n gesprek ook interessant omdat het gaat over d i ngen d i e ik als o b se rvator wel g ec o nsta tee rd h ad d i e jezelf als belangrijk hebt onderstreept maa r d ie als zo d anig niet o f ond erge waardeerd i n de lo gboeke n te rugkw amen k re g en leerlin het onderstrepen van dingen in de tekst had ik nog ge n w at m eer v at o p he t logboe k i k p ro b eer noo it eerder gedaan zodat ik er i n het begin wat d e o p d en d uur toch in d e lessen zelf tijd vrij moeite mee had na een paar keer was ik er aan ge te make n vo o r het b ijwer ken v a n het logb o ek wend en g i ng het automatisch door het onderstre zodat i k e en en a n der ko n b eg elei d en pen in de tekst lees je vee l aandacht iger ik denk dat lee rlin g en hebbe n er ee n hek el aan d ing en dat het bel angrijkste i s wat i k geleerd heb d u bbel te d oen j e he bt iets ge d aan en m is de opdrachten voora l de vragen en het lezen van schi e n wat g ele erd dat is in d e les bes p rok en teksten begonnen aan het einde van het project te en n u moet je het oo k nog eens opschrijven vervelen het werd eentonig a l leen de schri jfop bove n di en i s het moe ilij k st eed s o ngeveer de drachten waren niet eenton i g ze l fde d in gen op te schrijven wa nt veel e rva rin ge n kom en st eed s weer te rug i k herinner de opdrachten hielpen ons vaak erg goed op weg er kon op deze manier erg makkelijk gepraat wor me een les waarin dit p unt te r sprake kw am den een van de l e erling en w ees er toen op dat het sc h rijven in een d ag boe k vaa k ook neerkomt de opdrachten waren erg moeilij k van binnen wist op e in del oz e h erh a li ngen maar da t daa r b lij k ik het antwoord wel maar ik wi st niet hoe ik dat baa r geen wee rst and te g en b es taa t d ie o p moest zeggen en wat voor soort antwoord er van m erk ing w as h ee l aa rd ig je ko n het logb oe k me verwacht werd later begreep i k de bedoeling al s e en soort leerd agb oe k beschou wen je beter beschreef erin wa t er w as ge beurd en wat je door de opdrachten kwam een he l eboel bij me los daarvan von d o f w at dat voor je b et e k end e als i k een antwoord had opgeschreven dan kwa de term leerdagboek gaf een o pe ning naa r men er een heleboel ideeen i n me op d ie ik dan weer het persoonlij ke a spe ct va n h et lo gboek kon opschri jven elke leerling had een ei g en ma p daarin w er de n d e tek ste n op g eno men de aante keningen de leukste opdrachten waren d i e waarover je kon de ui tgew er k te opd racht en en commentaren praten same n m et het daa rin opge nom en lo gboek ik vind dat je de gesprekken beter vri j kunt houden ve rvulde d eze m ap de rol van een pe rsoonlij k in plaats van twee of drie vragen te geven in ons l e er boek een sc h ool boe k in p e rmanente staa t groepje waren we over de vragen zo uitgepraat en va n wo r d in g d e leerling en k oesterd en hem dan g i ngen we met onze eigen punten verder ook als zo d anig ze g in g en er steeds netter in w er k en en namen er alles in op w at maar met de opd rachten waren om te helpen b ij het refl ecte deze p roj e c tl esse n had te m a ke n kladj e s kat ren zo moest je er wel over nadenken de antwoor tebell etj e s inva l l en ins tructiestencils etc den kon je dan mooi gebru i ken om over te praten in de groep na het projec t h a dden en k ele st u d enten de m a ppen no d ig voor hun ond e r zoek opvallend meestal begonnen we in de groep met vragen over w as d at en k ele l eerlingen hun map maar node het onderwerp en praten over d i ngen d ie we on af st ond en derstreept hadden heel vaak eind igden we met ei de ci taten d ie i k h ieron d er geef en d i e e l ders gen dingen over het onderwerp 44 op een ge geven moment maakten we onze eigen zei ik n i et v eel vrag en je moest samen met een groepje jezelf disc i pline dat we een logboek b ij moesten houden vond ik opleggen en daar leer je toch wel van de gesprek be st leuk maar ook heel moe ilijk ik heb ook n i et al ken zij n opener en ve rtrouwelijker het grote nadeel t ijd geschreven omdat ik het heel moe ilijk vind ge i s dat wannee r het project te lang duu rt e r niet dachten ove r zoiets zo onder woorden te brengen meer actief en geconcentreerd gewerkt wordt er dat i k kan zeggen ja dat is prec ies wat i k dacht ontstaat dan al gauw het theekransje e ff ect als ik dat niet kan zeggen schrijf i k niks op omdat i k vind dat dat dan e i gen lij k niet van mezelf is het goe i e van de vorm i ng va n groepj e s vond i k dat je ze zelf mocht kiezen in ons groepje draaide het gesprek meestal uit op e i gen erv ar ingen en proble de groepe n men dat was vast n iet gebeurd als je in een ge dwongen groepje had gezeten een belangrijk deel van de projectlessen werk ten de leerlingen in groepen mits groepen goed kunnen samenwerken kunnen de de rol van de leraa r gesprekken een veelheid van reflecties opleve ren in een klas met een nieuwe samenstelling h oe k an e e n leraar n u in z ijn l ess en refle ct i e of een minder hecht en ve rt rouwelijk samen b ij le e rli ngen bewe r kste lligen e n bevo rde r e n werkingsverband is het goed ten gunste van b ij de b eschrijvin g va n de p roj ect l e ss e n is een de sfeer het ve rt rouwen en de samenwerking e n a nder a l t er s p r ake gekome n h ier wil i k enkele voorwaardenscheppende oefeningen te u itga an de v a n mijn ei ge n e rva ringe n wat a l ge doen het boek van stanford 1980 biedt m e ner in ga an op d e rol v a n d e l eraar e n de za daarvoor veel materiaal zoals we gezien heb ken waarvoor hij z ich gepl aat st kan zi en ben is verwoord i ng een cruciaal onderdeel i k d en k dat ee n l era a r die z ij n le e rlinge n w i l l a van reflectie in groepsverband bestaat daar ten reflecteren in d e eers te p l aat s moet zo rg en toe waar het de mondelinge verwoording be dat hij een situati e schep t waa rin he t eige n treft alle mogelijkheid mijn leerlingen zagen den ken v a n leerlingen mo g elijk is bevor d erd juiste de groepsd i scussies en gesprekken als w ord t en ver w oord kan word en lee rling en het meest waardevolle deel van de projectles moeten de tij d en de rust h eb ben zelf d in g en sen dan kon er gepraat worden en kon j e me o p te me r ken vr ag en te stellen n a te de n ke n ningen vergelijken in het begin heb ik de groe d a tgene wat h un aangeboden w ordt moet pen willekeurig samengesteld hoewel daar p ri k kelen d g enoeg zijn o m re f lecties t e o ntlo k geen echt verzet tegen was bleek na verloop ken en te toetsen aan die van mede l ee rling en van tij d toch voorkeur te bestaan voor vaste leerlin g en moeten in de g ele g en h ei d g est el d en zelfgekozen groepen ve rtrouwen en ver en uit g enodigd w orden met elkaar in g es p re k trouwdheid speelde daarb ij een rol men w i st te gaan e n h un be vin d ingen m o nde lin g en precies wat men aan elkaar had hoe een ie schri ftelij k onder w oor d en te bre n gen ders stijl was waar men in het gebouw kon i k h eb tijdens d i t p roject g emerkt dat een fac zi tten etc de groepen bestonden uit vi er a tor als tijd een w ezenlij ke rol sp e elt b ij o n d er vij f leerl i ngen w ijs waarin reflectie cent r aal sta at h et k ost d e leraar veel tij d dat m a t eri aa l u it te z oeke n het werken i n groepen heb ik a l s pre ttig erv aren wa arvan hij k an aannemen dat het l eerlin gen de leerl i ngen u it de kl as z i jn elkaar beter leren begri j motiveert te lezen na t e d en k en te sp r eke n pen wat tot gevolg had dat er een betere en leuke re sfeer i n de k las kwam of te schrijven d atzelfde geldt voor d e ver w erkingsopd r a chten k unnen leerling en ermee g i ngen we i n groepje s zitten en onze men i ngen uit d e voeten in hoeverre zijn z e g eschi k t als aan elkaar uitwisselen ik vond deze werkwijze erg aa nleid in g to t reflectie h oe l at en ze zich na pretti g omdat je n iet i ndividueel moest werken bespreken het k ost tij d de m a ppen e n lo g maar met meerdere personen waardoor je vo lgens b oeken d oor te lezen en te b ecom ment a rie ren mij meer leert vooral omdat het niet om het nak ij ken van d e goede ant woorden gaat maar om het rea g e de meeste teksten moesten we in groepen behan ren op en stimuleren van leren delen in een groep kon ik niet zo goed praten in de ande re groep wel de mensen waarmee ik i n een leren reflecteren kos t de l ee rli ng en ook tij d groep zat moest ik voor 100 ve rt rouwen anders zij m oeten eraan wennen zel fsta n d i g t e war 45 ken ze hebben veel tijd nodig de teksten te le van het bero ep wa s an de rs e e rst g ing het zen gesprekken te voeren en de zaken die voor a l ove r de g ang v a n z a ken we moeten hun van belang lijken uit te diepen ze hebben d us g e woon p rat en over w at w e van dat inter tijd nodig zich deze manier van leren eigen te view vinden i k mer k d at i k in een g roe p al maken ik kom daar in de volgende paragraaf t ij d zoveel aan het w oord ben k an i k dat oo k nog op terug als leerervaring opschrijven later had d en uit het voorgaande moge blijken dat je als le de leerlin ge n m in d er en an de rsoorti ge vragen raar in reflectiebevorderend onderwijs niet al h eeft die ma n ook jeu gdbo eken geschr even leen veel moet doen maar ook het een en an w at vind je n u z el f van die tekst z ijn d it ei der moet nalaten ik merkte dat er behalve op g enlij k w el alinea s mijn energie ook een beroep werd gedaan op i k heb me er ze k er in het begin van he t pro mijn geduld en inschattingsvermogen als leer ject van w eerhouden theoretische uiteenzet lingen bij mij in groepen werkten zaten die tingen over r ef lectie te g even leerling en zijn groepen veelal op verschillende lokaties in de z e er w el in s t a a t t e re f lecter en en w ie er oog school voor de begeleiding pendelde ik steeds voor heeft z al merk en dat re f lecties soms zeer van de ene naar de andere groep leerlingen frequen t in gesprek ken van leerlingen voork o die in groepen werken lijken maar langzaam op men i k he b stee d s ge p robeerd leerlingen op gang te komen de leraar heeft het liefst dat hun eigen reflecties attent te maken en hun in ze meteen ter zake komen zelf heb ik nog zic h t t e versc haffen in hun leren da arm ee nooit een vergadering van leraren meegemaakt kom i k bij he t laatste g e d eelte van d i t arti k el die niet voorafgegaan werd door een sociaal kwartiertje het is bovendien maar de vraag in h et leren van de l ee rling hoeverre het op gang komen toch niet op eni gerlei wijze stofgericht is ik herinner me een in dit gedeelte wil ik me beperken tot een en bespreking van een tekst over straffen toen k el aspect van het leren van de leerlin g en e n ik bij de groep kwam zitten was er een hun w aar d ering daarvan i k neem d aarvoor de gesprek gaande over het discobezoek van het leerversla g en van de leerlingen als uit afgelopen weekend na enige tijd kwam de gangspunt d aarin komt een element steeds aanleiding tot deze uitwisseling van ervaringen w eer naar voren de onzek erheid over de weer ter sprake te laat thuiskomen en de w aarde van hun leren daaraan verbonden sancties van ouders het is de vraag in hoeverre een maning mijnerzijds in het algemeen heb i k niet vee l geleerd want over aan het werk te gaan op zijn plaats was ge de onderwerpen d i e we hebben behandel d heb i k weest en de reflectie van leerlingen had bevor een dui del ij ke mening een eigen i nvulling en man i er derd het kan overigens nodig zijn leerlingen van hande len dus a l s i k lees reageer i k d i rect ik ga me ze l f s erger en aan wat er i n een tekst staat ik eerst vertrouwd te maken met het werken in heb ook alt ijd de nei g i ng d irect m ijn mening te zeg groepen voor het reflecteren is het vooral van gen i k krijg hiervoor ook vaak de kans omdat al s belang dat leerlingen zich in een groep niet ge we refl ecteren in een groepje m ijn groeps l eden vaak remd voelen datgene naar voren te brengen hun meni ng n i et gevormd hebben en dan de t i jd ne wat hun van belang lijkt en waardoor ze ge men a l s i k di r ect n i et wat zeg denken ze vaak an raakt zijn eerder noemde ik het uitstekende nemi ek zegt wel wat en doen dan geen moe ite boek van stanford daarin komen logisch op meer gebouwd allerlei aspecten van het werken in ik heb dus het meeste geleerd van hoe i k ref l ecteer want nu ga j e nadenken en sta je bij d ingen st il je groepen aan de orde en wordt een grote hoe kr ijgt b ijvoorbeeld in de gaten dat je anderen s oms veelheid oefeningen gepresenteerd geen kans geeft te ref l ecteren leerlingen stellen mijns inziens een te grote te co n clu si e i k heb geen n i euwe fei ten en d i ngen ge rughoudendheid niet op prijs ze willen graag lee r d van de teksten maar i k heb gel eerd van de zelfstandig werken maar hebben ook behoefte rea ctie van mi jn groep s leden en van mezelf aan betrokkenheid en sanctionering van hun bezigheden in dit verband wil ik erop wijzen ik citeer hier wat uitvoeriger omdat ik dit hoeveel waarde de leerlingen hechten aan mijn stukje heel verhelderend vind in de eerste uitvoerige commentaar op hun logboeken in plaats laat het zien hoe belangrijk een schrifte het begin van het project werd er meer een lijke verwoording is al schrijvend vormt het beroep op me gedaan dan later ook de aard meisje zich een beeld conceptualisatie da t 46 uit e in d elijk afw ij kt van d atg ene w a a rm e e ze het goed begrijp iets is wat j e automatisch doet begon ze von d dat ze ni et veel gel eerd had ik denk dat i k n i et prec i es begrijp wat iemand d at blij kt ac ht era f nogal mee te vallen in d e di e reflectee rt nu prec ies doet conclusie formuleert ze d an het ond erscheid als i k nu een tekst lees en een mening heb denk ik tussen twee manieren van leren wel eens h e dat i s een refl ectie maa r als i k het d it laatste is de tw eede reden waarom ik dit zou moeten opschrijven ga ik er van al l es b ij denken stukje o p n e e m h et is exem pla risc h voor de en dan vi nd i k het moe i lijk te reflecteren waa rd e d ie veel l e erlin ge n toe k ennen aan be pa alde leerervaringen in veel leerversla g en en lo g boe k en w erd uitvoerig ingegaan o p het feit noten dat men zoveel nieu w e inzichten over opvoe damsma h j griffioen e a taal beschouwing ding had op gedaa n dat men had geleerd over als reflectiviteit eerste verslag van het onder de ei g en attitud e en d ie van a ndere n etc zoeksproject ref ectiviteit enschede slo 1985 vaak gingen die beschrijving en van leerervarin studies in l eerplanontw i kkel i ng deel 41 hieri n g en ge p aard met de verontschuldiging d at het doen de onderzoekers verslag van een project w aarschijnlijk niet om het soort leren gin g dat dat op twee scho l en werd u i tgevoerd doe l van b elangrij k was ter geruststelling probeerden het project was na te gaan of l eerlingen kunnen leerlingen dan ook nog w at andere beterell reflec teren en of ze dat van hun leraren kunnen leerervarin g en uit de pen te krij g en i k w e et leren uitgangspunt was de reflectie van leerlin gen op het eigen taalgebru i k en dat van anderen nu beter hoe te ksten in el k aar zitten i k lees reflectiv ite it wordt daarmee ook geprof il eerd als een tekst nu aandachtiger klaarblijkelij k heb taal beschouwing een al ternati ef voor tradit i one ben leerlingen er moeite mee d ingen die ze l ere vo r me n va n taalbeschouwingsonderwijs i n aan en van zichzelf leren als leren te w aarde het verslag beschrijven twee leraren die in het ren kennis en vaardigheden zijn herkenbaar onde r zoek partici peerden hun e rv aringen met der b ij de bes p reking van d e leerverslag en het onderwi js waari n refl ect ie een belangrijke ro l heb ik hier uitvoeri g bij stil g estaan ook eer d er speelt w as dit al ter s p ra k e gekomen en had i k in een overzi cht van de overi ge lessen mijn commentaar in de lo g boeken op deze on les 4 lezen van jan b rokken gesprek met guus ku ijer hp 40 4 10 80 vragen derw aardering ge w ezen b lij k baar drukken ken wat zijn de bezwaren van kuijer tegen de gang nis en vaardigheden zozeer op het onderw ijs bare opvoed i ng d at leerlingen zich enigszins onveilig voelen als welk a l ternatief bi edt h ij aan deze elementen niet duidelijk aanwezig zijn wat vind je daarvan toch kwam ik in de leerverslagen juist op dit l e s 5 besprek i ng van de bevindingen i n punt heel positieve uitingen tegen het volgen groepen de citaat heeft mijns inziens haarfijn weer les 6 voorlezen van fragmenten uit guus kuij er waar het bij reflectie on d er meer om gaat hoe mieke mom haar maffe moeder vond v ragen i k denk dat je l ezen en d i scu ssi eren n iet kunt leren i n hoeverre v in d j e de i deeen van ku ijer terug i n maa r je ku nt e r wel van leren deze fragmenten wat v i nd j e zelf van d i t verhaa l zou je d i t ve r haa l aan j e broe rtje of z usje van 8 uit de leerverslagen komt naar voren dat de j aar l aten lezen leerlingen veel tijd nodig hebben geha d om te lezen van enkele juryrapporten van k i nderen en ontdekken w at reflectie nu eigenlijk inhield van vo l wassenen over jeugdboeken vragen a nderen waren tevreden met een vage notie wel ke vers ch i llen zie je tussen de versch i llende die ze van reflectie hadden of vonden het al jury s leen maar moeilijk een en ander onder woor wat vind j ij een goed jeugdboek d en te bren g en besprek i ng van de vragen in g roepen les 7 lezen van twee a rti ke len over k i nderen en het is me nog steeds n iet he l emaal du ide lijk wat re tv opdracht flect ie is d i e onduide lij khe i d was over i gens hel e formuleer een conclus i e of ste l l i ng naar aa nl e i maa l n i et s to rend ik denk dat a ls i k het al l emaal be di ng van deze tekste n grepen had er n i et ve e l a an was geweest dan les 8 besprek ing van de stell i ngen conc l us ies in werd het veel te ingew i kkeld groepen les 9 de l eraar geeft een beschouw i ng over het ik v i nd refle cte ren eigen lijk hee l moeilijk mis sc h ien werk van peter van straaten de lee r lingen bekij k li nkt dat een bee tj e raar omdat refl ecteren als i k ken v ersch il lende ca rtoons i nterpreteren ze en 47 gaan na in hoeverre ze met opvoeding hebben te we z ijn voor de kinderen bij elkaar gebleven maken opdracht les 20 lezen van een fragment van guus kuijer schrijf een verhaal of beschouw i ng waarb ij een het geminachte kind een fragment uit van eijk door jou u itgekozen cartoon een passende il ik zeg maar zo en een fragment uit het rode lustratie is boekje voor scholieren het verhaal wordt thu i s geschreven les 21 u iteenze tti ng van de leraar over openli j les 10 in groepen leest men e l kaars verhaal en ke en ge c amoufleerde m inac hting opdracht geeft volgens door de leraar opgegeven criteria lij s t van zowel open lijke als gecamouf leer de min commentaar lezers en schrijvers bespreken de achtende opme r k i ngen maken verha l en en de commentaren thuis kunnen de lijst van autoritaire en democratische opvoed l eer lingen eventueel een herz i ene vers i e van het kund ige opmerk i ngen maken verhaal schrijven de leraar beoordeelt de verha le s 22 strip s van ja n jans e n de kin de ren len en geeft een cij fer screenen op de in de vorige les behandelde op les 11 de leerl i ngen krijgen hun verhaal met merk i ngen commentaar en c ijfer terug lezen van een frag les 23 lezen van een brief van een 14 jari g ment uit al i ce mil ler in den beginne was er op me isje aan achterwerk vpro gids uiteenzet voeding bespreking van de leeservaringen i n ti ng van de l eraar over het schrijven van een groepen brief hu i swerk schrijf een bri ef aan het mei sje les 12 opdracht van 14 bereid met de groep een sketch voor naar aanle i les 24 bespreking van de br ieven in groepen ding van de tekst die je de vorige keer hebt gele volgens de procedure in les 10 eigen reacties zen en waar i n z ich een opvoedi ngss ituatie af vergel ijken met een se l ect ie uit de reacti es die de speelt zoa ls in dat fragment wordt aanbevolen of redactie van achterwerk op de brief van het waarin ju i st het vo lstrekte tegendee l het geval is 14 jarig mei sje kreeg huiswerk het schri jven les 13 opvoeri ng van de sketches bespreking van een defin it ieve versi e van de bri ef de leraar klassi kaa l van de opvoeringen beoordee l t de brieven en geeft een cijfer les 14 lezen van enkele teksten uit vn de les 25 de leerl ingen krijgen hun bri ef met com blauwge r ui te kie l onder meer i nterviews met mentaar en cijfer terug lezen van twee a rt ikelen hans dorrestij n en de vert rouwensa rts sybesma over de opvoed i ng van homoseksue l e k i nderen a rti kelen over incest k i ndermi shandel i ng en de les 26 bespreking van de teksten i n g r oepen kindertelefoon opdra c ht met de volgende vragen onderstreep passages die je be l angwekkend vind je dat er inderdaad sprake is van een vindt noteer incidenten d ie je om de een of an opvoed i ngsprobleem dere reden aanspreken wel ke adviezen die in de teksten wo rden gege les 15 b e spreking van de teksten en de reactie s ven vind je het beste in g roepen les 26 voor lezen van kees van kooten van de les 16 voorlezen van fragmenten u it het werk hoge u i t koot graaft zich au tob io le ze n van van dorrest ijn en hofman de fragmenten heb een tekst over faa l angst hu iswerk beschrijf een ben straf a l s onderwerp eigen ervar i ng met faalangst les 17 di scuss ie i n aquari umopste lli ng met als les 27 een kringgesp r ek over faalang st thema mogen ouders straffen nabesp rek i ng les 28 voorbereid i ng op het leerve rslag hu i s van de d isc u s sie werk het schrijven van een lee rv erslag les 18 lezen van enke l e tijdschr i fta rt ikelen ove r les 29 de bespreki ng van de leerver s lagen al stiefouders en stiefkinderen bespreking van de gemene evaluatie ook d i e van de leraarl eerste reacties 3 stanford j groepswerk in het onderwijs een les 19 d i scussie i n aqua ri umopstelli ng met als gids voor docenten gebaseerd op ervaringen in u itgangspu nt de vo l gende u i tsp r aken de klas ed j j bede j molter n ijkerk 1980 de kinde ren zi j n altijd de dupe 48