Rollenspel in het school-onderzoek

jan schiebusch rollenspel in het school onderzoek rollenspel in examenklassen lijkt onderwijs in spreek en luistervaardigheid extra moeilijk alles en iedereen is gericht op het examen spreek en luisterondenwijs dreigen te verschralen tot oefenen voor een stukje school onderzoek moet dat nou zo jan schlebusch leraar aan het lsala college in silvolde vindt van niet wat je nu hoop ik gaat lezen is een praktijkver luisteronderwijs zou moeten inhouden het aan slag van spreek en luisteronderwijs in de hoogste bieden van zoveel mogelijk gelegenheid om spre klas van havo en atheneum het gaat ook een beet ken en luisteren wat bewuster of gerichter of ge je over toetsingsproblematiek maar dan meer structureerder te beoefenen en dat dan in reele over een manier om van dat verplichte toet situaties daar heeft een leerling wat aan daar sen weinig last en zelfs wel wat gemak te hebben door zal het niveau ook ongetwijfeld stijgen en dit stuk heeft geen enkele pretentie om de toet het onderwijs is geslaagd naarmate dat is gelukt singsproblematiek zelf op te lossen toch wil ik maar hoe meet je dat beginnen met wat opmerkingen over dat toetsen tja ik zal maar eens een paar recente publikaties aanhalen de leidse werkgroep moedertaaldidac het toetsen van spreek en luiste rv aardighei d tiek stelt in moedertas didactiek dat een objec tieve toetsing van spreekvaardigheid onmogelijk ik betwijfel of het toetsen van spreek en luister is en wijst selectie op grond van spreekvaardig vaardigheid zin heeft een leerling die problemen heid af met andere woorden je moet er geen heeft met praten of met luisteren zal daardoor op onvoldoende voor geven en met betrekking tot school al genoeg in de knel komen moet hij of luistervaardigheid concludee rt moede rtas didac zij tot slot daarvoor nog eens extra worden ge tiek zelfs dat beoordeling in feite niet mogelijk pakt is in levende talen van mei 1980 tonen renee verder is het onmogelijk zelfs maar bij benade van bezooijen en l boves aan dat de toetsver ring een bepaald niveau vast te stellen dat ieder zameling luistervaardigheid nederlands van het een zou moeten halen tenzij je de in werkelijk cito op tal van punten teko rtschiet of faalt ter heid meestal uiterst complexe luister en spreek loops wil ik hierbij opmerken dat bijvoorbeeld situaties heel sterk vereenvoudigt of reduceert het kritisch beluisteren van een op de band opge maar dat is mijns inziens ongewenst spreek en nomen discussie heel zinvol kan zijn maar dat j e 35 dan meer bezig bent met taalbeschouwing dan spon zich reeds een discussie weliswaar op hoog met taalvaardigheid zij signaleren terecht het abstractieniveau maar vrijwel zonder kennis van risico dat alom in den lande met een zucht van zaken en zonder enig idee van bijvoorbeeld emo verlichting gereageerd wordt als zelfs het cito tionele achtergronden niet in staat is om goede luistertoetsen te maken nu kan zelfs zo n rollenspel z n nut hebben in de kan niemand het en als er geen goede toetsen zijn nabespreking kun je heel wat toelichten recht hoeven we ook geen luistervaardigheid meer te zetten aanvullen verduidelijken en voorlichten onderwijzen maar op die manier moet het bijna helemaal van gelukkig zijn er toch wel redelijke manieren om jou komen en dat is toch niet je ware met deze netelige zaak om te springen zo vind je we gingen als eis stellen dat de leerlingen zich in zeggenschap van griffioen en damsma en in meer in het probleem moesten verdiepen en dan het al genoemde moedertas didactiek5 een aantal niet alleen theoretisch maar ook door zelf op on mogelijkheden waarbij niet zozeer wordt gemikt derzoek uit te gaan met betrokkenen te gaan op toetstechnische validiteit en betrouwbaarheid praten enzovoort dat bleek het ei van colum maar meer op zinvol bezig zijn met praten en bus het had overigens als eff ect dat onderwer luisteren en ook op het isala college doen we pen als abo rtus en homofilie tot dan zeer gewild best iets aardigs ik ben er tenminste gaandeweg vrijwel van het toneel verdwenen blijkbaar liggen steeds enthousiaster over geworden ze nog zozeer in de taboesfeer dat leerlingen nauwelijks durven gaan praten met een homo of de gang van za ken met iemand die een abo rt us heeft gehad in plaats daarvan zochten ze wat veiliger the tamelijk in het begin van het schooljaar vertel ik ma s en vooral ook vaak thema s dicht bij huis de leerlingen wat van hen verwacht wordt ze beroepskeuze school of werken spijbelen con moeten in groepjes van drie aan een rollenspel flicten met ouders over kerkbezoek uitgaan va werken dat houdt in kantie enz huiswerk relaties werkloosheid een probleem stelling kiezen ongetwijfeld was daarbij vaak hun motief dat zich nader in dat probleem verdiepen dat het praktische onderzoek erg vergemakkelijk daarvan een verslag maken te maar desondanks bleek deze werkwijze erg sti een rollenspel daarover vervaardigen mulerend en motiverend door contact met deelnemen aan de uit het rollenspel voort direct betrokkenen raakten ook de leerlingen bij vloeiende discussie het probleem betrokken en onderwerpen die af en daarvoor krijgen ze dan een cijfer gezaagd en uitgekauwd leken gingen leven ik de groepjes worden samengesteld via openbare denk hier aan die groep die dan maar eens iets loting wie wil mag met een ander van groep rui over werkloosheid zou gaan doen zucht en vol len maar dat komt niet zo vaak voor tegelijk vooroordelen naar een werklozencentrum trok wordt vastgesteld wanneer elke groep aan de en aan hoe fanatiek zij zich in de discussie weer beurt is gewoonlijk pas na de kerstvakantie trou den om hun medeleerlingen iets van de ellende wens kort daarop besteed ik een les aan overleg van werkloos zijn duidelijk te maken in de groepen dat hebben ze nodig om een beetje door de confrontatie met direct betrokkenen op gang te komen en de rest van het voorberei lukte het ook beter om in het rollenspel concrete dende werk moeten ze buiten lestijd doen situaties te tekenen in plaats van de spelers ein deloos te laten theoretiseren dit punt vereist hoe we rkt dat overigens wel wat speciale aandacht van de le raar vier jaar geleden toen we hiermee begonnen ik durf te beweren dat een goede voorbereiding was de uitwerking van de thema s meestal erg vrijwel een garantie is voor een goed leereffect clichematig vaak werd t meer een gelegenheid zowel voor de groep als voor de klas de kwaliteit om vooroordelen te spuien dan om zich serieus van die voorbereiding kun je heel goed in de hand met het probleem bezig te houden een rollen houden je eist dat het verslag van de voorberei spel over abortus daar draaiden de leerlingen hun dende werkzaamheden ruim voor de speeldatum hand niet voor om dochter zwanger vader voor binnen is vind je het te mager dan stuur je hen abortus moeder tegen en hupsakee daar ont er opnieuw op uit net zo lang tot naar jouw ide e 36 het resultaat wel voldoend e is i n uiterste geval de discussie dient in eerste instantie te gaan over len kun je nog m et de s p eeldatum gaan schuiven het probleem dat aan de orde is en pas in tweede zo n verslag kan bevatten een interview s de instantie desgewenst over de kwaliteit van het weergave van discussies binnen de groep een of spel de spelers nemen aanvankelijk vanuit hun m eer artikelen andere achtergron d infor matie rol aan de nabespreking deel ze beantwoorden een soort logboek een verantwoording en wat concrete vragen hoe lang ken je dat meisje al de groe p verder maar in het hoofd krijgt verduidelijken of verdedigen hun gevoelens en ge drag he vader waarom deed je zo lullig toen je het ontwerpen van het rollenspe l dochter vertelde dat ze een vriend had vertel len misschien iets over motieven die ze voor hun een rollenspelletje maken hebben mijn leerlingen medespelers hebben geheimgehouden enzovoort wel eens vaker gedaan als ze in de examenklas de ontwerpers van het spel hebben dan natuur zitten het is ook niet zo vreselijk moeilijk ze lijk ook alle gelegenheid om hun bedoelingen toe beschikken bovendien over een instructiestencil te lichten en zich in de discussie te storten kri zie bijlage dat overigens geen leergang rollen tiek op de manier van spelen blijkt dan soms spel is maar een geheugensteun een middel om terug te voeren op te onduidelijke instructies met al ooit beoefende kunsten weer aan de slag te soms vind ik dat een deel van het spel opnieuw gaan gespeeld moet worden door dezelfde spelers het ontwerp moet bestaan uit probleemstelling al dan niet met rolwisseling of door anderen uit plus achtergronden plus spelsituatie en daarnaast de klas of door de ontwerpers dan treed ik op voor elk van de drie spelers apart een rolbeschrij als spelleider en geef de opdracht tot herhaling ving plus mogelijk extra informatie en achter op grond waarvan ik zo n beslissing neem is gronden zodoende kunnen de spelers voor el moeilijk te zeggen laat ik t maar intuitie noe kaar een open boek zijn maar even goed is het men de gevolgen zijn tot dusver in elk geval nog mogelijk dat er met allerlei geheime bedoelingen niet desastreus ook wel eens aardig blijkt een wordt gewerkt dat laatste is een van de redenen andere voortzetting laten kiezen of een onver waarom niet de ontwerpers zelf hun rollenspel wachte gebeurtenis inbouwen zelfs kun je wel moeten spelen andere redenen zijn a la boale de toeschouwers mee laten spelen een alleen als anderen het spelen is een spontaan techniek die het belgische gezelschap paard van onafgesproken verloop mogelijk troje gebruikte blijkt afhankelijk van sfeer en de ontwerpers zijn nu gedwongen een goed van vertrouwdheid met dramatische werkvormen doordacht en gestructureerd spel met niet te ma ook in de klas wel bruikbaar je laat dan het spel gere rolbeschrijvingen duidelijk op papier te zet spelen daarna nog een keer precies hetzelfde ten anders kunnen de spelers er niet mee uit de maar zodra een toeschouwer het met iets oneens voeten is roept hij stop en neemt vanaf dat punt di e het benadrukt dat niet de manier van spe rol over enzovoort maar ik dwaal af len wordt beoordeeld immers de spelers krijgen geen cijfer de beoordelin g het geeft de ontwerpers wat meer ruimte in de op het spel volgende discussie tot slot meestal tegen het eind van de les soms een paar dagen voordat het spel wordt gespeeld aan het begin van de volgende doe ik een beargu probeer ik het nog even met de ontwerpers te be menteerd voorstel voor een cijfer voor de ontwer spreken soms kan ik dan nog wat adviezen of pers dat is in ieder geval een voldoende en die hulp geven kan ik geven zonder gewetensproblemen omdat ik me ervan heb verzekerd dat het belangrijkste het spel en de discussi e de voorbereiding de toets der kritiek kan door staan behalve de kwaliteit van de voorbereiding enfin het spel wordt gespeeld soms klunzig neem ik in aanmerking hoe het spel in elkaar is meestal matig heel af en toe adembenemend gezet de inbreng in de discussie en meer in het maar vrijwel altijd boeiend de klas kijkt toe na algemeen hoe goed de ontwerpers zich in het pro het spel discussie onder leiding van een leerling bleem hebben verdiept de klas kan mijn cijfer en met hooguit spaarzame inbreng van mijn kant accepteren of niet als de meerderheid van de 37 klas het met mijn cijfer oneens is wat zelden voo rwaa rd e n voorkomt dan stelt de klas het cijfer vast hebben we dan een cijfer gegeven voor spreek ik denk niet dat iedereen zomaar plompverloren en of luistervaardigheid daar valt over te twis op deze manier met rollenspelen aan de slag kan ten maar in elk geval wel voor een aantal activi voorwaarden zijn mijns inziens teiten waaraan erg veel luisteren en spreken te dat de leerlingen vertrouwd zijn met groeps pas kwam voor de volledigheid de leerlingen werk krijgen nog een schoolonderzoek cijfer voor spre dat ze een beetje vertrouwd zijn met drama ken luisteren via een discussie de cijfers tellen tische werkvormen zodat bijvoorbeeld een elk voor eenvijfde mee rollenspel niet wordt gereduceerd tot een opmerkelijk in deze fase is dat nogal eens de dis mini discussie cussie over het probleem zelf weer hoog oplaait dat ze wel eens vaker rollenspel achtige dingen een soort tweetrapseffect dat is dan mooi mee hebben gedaan genomen dat ze een beetje kunnen interviewen met andere woorden je kunt dit alleen maar ge voordelen bruiken in een schoolonderzoek als en voor zo ver het past bij je lespraktijk en zo hoort het een paar voordelen van deze werkwijze op een ook rijtje de leerlingen werken projectmatig in feite hieronder volgt de inhoud van een instructiesten doet elke groep een klein project cil rollenspel zoals dat aan leerlingen wordt ver ze werken met zinvolle thema s strekt interesse en betrokkenheid zijn verhoudings gewijs erg groot roll en s pel de leerlingen krijgen veel luister en spreek training overleg en discussies in de groep 0 een rollenspel is een improvisatiespel waaraan interview s rollenspel discussie en nabespre situaties gebeurtenissen en problemen uit de king in de klas werkelijkheid ten grondslag liggen de werkvorm rollenspel lessen verlopen vrijwel altijd in een heeft iets te maken met drama met toneel maar plezierige sfeer het doel van een rollenspel is niet datje daardoor ik geef cijfers zonder de zenuwentoestanden beter leert toneelspelen via een rollenspel kun je die veelal met spreek of luistertoetsen ge beter inzien hoe t in de samenleving toegaat paard gaan en ze vaak extra onbetrouwbaar waarom mensen op een bepaalde manier hande maken degenen die het spannendste deel len je moet met elkaar overleggen hoe je een si voor hun rekening nemen de spelers van het tuatie zo concreet mogelijk voor kunt stellen spel hebben niet de druk dat t voor een verder moet je je verdiepen in de persoon die je punt is en de ontwerpers hebben in hun speelt je heel precies het gedrag van mensen in eigen tempo aan het onderwerp kunnen wer een specifieke situatie voor de geest halen ken met de veilige gedachte dat bij redelijke je probeert in het spel een bepaald probleem te inzet t hun de kop niet zou kunnen kosten laten zien om er daarna des te beter over te kun het kost weinig lestijd een klas van 24 le nen praten vert 8 groepen op dat betekent 2 voorberei de tekst ligt niet vast de spelers reageren spon dingslessen plus 8 speel en discussielessen taan op elkaar vanuit hun rol waarvan enkele dan wel wat zullen uitlopen uiteraard is een rollenspel onder meer een inten bovendien is die lestijd ook voor de gewone sieve oefening in spreekvaardigheid toehoorders goed besteed al met al ben ik ervan overtuigd dat het tota 1 functie s le leereffect weliswaar niet meetbaar maar a je kunt het rollenspel gebruiken om een be wel groot is zowel op het punt van vaardighe paalde situatie als het ware te oefenen als je den als wat betreft de aan de orde gestelde een interview moet gaan afnemen een moeilijk thema s gesprek met bijvoorbeeld een leraar gaat voeren of iets dergelijks kun je dat samen met andere n 38 uitproberen in een rollenspel waarbij je kunt be rechtbankscene op de tribune enzovoort dus spreken of je aanpak voor verbetering vatbaar is keus genoeg b je kunt het gebruiken om via zonspel en de beschrijf de beginsituatie van het rollenspel zo nabespreking meer inzicht te krijgen in maat nauwkeurig mogelijk daarbij hoort ook een schappelijke structuren en in de handelwijze en nauwkeurige beschrijving van de voorgeschiede motieven van anderen en van jezelf de rest van nis voorzover voor het spel van belang dit hoofdstuk sluit voornamelijk aan bij de laatst soms is het handig beginzinnen te bedenken en genoemde functie te noteren zodat het spel eerder op gang komt bijvoorbeeld juffrouw sanders het is niet de be 2 voorwaarde n doeling achter de toonbank te slapen iedereen moet beseffen dat het allereerst gaat om c rolbeschrijving de rollen die gespeeld gaan bezig te zijn met reele probleemstellingen en niet worden moetje heel precies beschrijven om het amuseren van het publiek in de groep persoonlijke bijzonderheden als leeftijd beroep moet de bereidheid bestaan reele problemen te functie karakter en niet te vergeten de visie van bespreken de spelers moeten consequent in hun de betrokken speler op het probleem en op zijn rol blijven en aan de gespeelde werkelijkheid vast medespelers houden de toeschouwers moeten het spel nauw vaak is het nuttig dat de spelers niet of maar ge lettend maar zonder zich ermee te bemoeien deeltelijk van elkaars rolbeschrijving op de hoog volgen om op een zinvolle manier aan de nabe te zijn net als in de werkelijkheid bijvoor spreking te kunnen deelnemen beeld de baas denkt 7k kan goed met mijn per soneel overweg remogen me allemaal graag ter 3 soorten rollenspe l wijl de werknemer denkt wat is die baas toch a spontaan rollenspel de afloop is ook aan de een rotzak maar ja je kunt het beste maar flink spelers nog niet bekend op het moment dat zij slijmen nogal moeilijk te realiseren voor een gaan spelen ze moeten maar zien hoe het uit groep die het spel zelf ontwerpt en speelt pakt voordeel zo is het in werkelijkheid ook d introductie in de groep de toeschouwers heb b gepland rollenspel de spelers spreken af hoe ben vaak wat uitleg nodig voor heispel begint het spel zal aflopen mogelijk nadeel alsje bij welke rollen er worden gespeeld iets van de voor voorbeeld al van tevoren weet datje op het eind geschiedenis misschien de probleemstelling in toe zult moeten geven zit je misschien te den hoeverre zo n uitleg nodig of wenselijk is moetje ken laat ik maar niet met goede argumenten per geval bekijken komen of je geeft op het laatst zoals afgespro e het spelen het is erg belangrijk dat de spelers ken toe terwijl dat in het spel helemaal niet goed in hun rol blijven het mag geen lachertje voor de hand liggend is worden ook de speler die toevallig niet aan het c geleid rollenspel de spelers volgen opdrachten woord is moet ineespe n dat wil zeggen bij het en aanwijzingen van een spelleider spel betrokken blijven en dat ook laten zien bij voorbeeld door zijn gezichtsuitdrukking als 4 opze t iedereen goed in zijn rol blijft zal het werkelijk nb op de hieronder beschreven fasen en moge heidseffecfgroter zijn lijkheden zijn tal van varianten denkbaar f einde het is vaak moeilijk te bepalen wanneer a probleemstelling je hebt of kiest een pro je het spel moet beeindigen vanzelfsprekend bleem niet zolang het probleem en de verschillende b het ontwerpen van een spelsituatie hetpro standpunten nog niet behoorlijk uit de verf zijn bleem moet speelbaar worden gemaakt met an gekomen bij een spontaan spel waarbij je de dere woorden je kiest een situatie die door dat afloop niet van tevoren hebt afgesproken kun je probleem wordt beheerst en die je kunt spelen soms werken met een tijdslimiet bijvoorbeeld de bijvoorbeeld het probleem van geweld van voet situatie speelt aan het ontbijt en moeder moei balsupporters kun je aan de orde stellen in een om 8 uur de deur uit naar haar werk gezin jantje krijgt van moeder op de kop omdat je kunt niet altijd doorspelen tot je je doel hebt hij weer gevochten heeft of jantje is er helemaal bereikt als bijvoorbeeld beide partijen niet wil len toegeven zul je toch een keer moeten stop niet hij verblijft in het ziekenhuis etc in een vergadering van de supportersvereniging in een pen 39 5 nabesprekin g verliep het spel vlot rede ijk stroef waar de nabespreking is eigenlijk belangrijker dan het doort spelen en kan het best plaatsvinden als iemand e is het doel van het rollenspel zie 1 bereikt als gespreksleider optreedt ook in de nabespre king zijn verschillende fasen en mogelijkheden 6 herhalin g waarvan hieronder een aanial volgen soms is het erg zinvol het spel nog eens te spelen a de spelers blijven nog in hun rol en de toe bijvoorbeeld als er verschil van mening bestaat schouwers stellen vragen zodat nog duidelijker over het verloop van het spel als men vindt dat wordt op grond van welke motieven en overwe het doel niet is bereikt of als men wil zien of het gingen de spelers zo hebben gehandeld ook anders kan je kunt ook vanaf een bepaald b de spelers blijven in hun rol en krijgen de ge punt het spel nog eens op een andere manier ver legenheid te zeggen wat ze van de gang van zaken derspe n bijvoorbeeld oma zei op een gegeven en van hun medespelers vonden moment la we gaan ook eens kijken wat er ge c toeschouwers en spelers die hun rol hebben beurt als ze nee zegr verlaten leveren commentaar op de in het rollen de herhaling kan door dezelfden worden ge spel vertoonde situaties toeschouwers krijgen nu speeld maar de spelers kunnen ook van rol wisse de gelegenheid om de dingen te zeggen die ze tij len of door anderen worden vervangen dens het kijken niet mochten uiten d verdere evaluati e noten was de probleemstelling reeel leidse werkgroep moedertaal didactiek moedertaal leek het spel inhoudelijk op de realiteit in didactiek muiderberg 1980 blz 85 88 hoeverre is de werkelijkheid meestal anders 2 idem blz 153 was de gang van zaken denkbaar 3 r van bezoo ijen en l boves opmerkingen bij de waren argumenten ideeen en doelstellingen toetsverzameling luiste rv aardigheid nederlands cito zinnig 1978 in levende talen nr 352 mei 1980 b l z 418 432 was de oplossing reeel 4 jan griffioen en har damsma zeggenschap 2e hebben de spelers gezamenlijk of individueel d ru k g r oni ngen 19 78 b l z 222 226 hun doel in het spel bereikt waardoor niet 5 moedertaaldidactiek blz 151 157 waren probleem en spelsituatie goed gekozen 6 over boel speltribune oktober november 1979 jrg 4 nr 1 2 b l z 8 21 voldeden de rollen waren ze goed op elkaa r afgestemd waren er genoeg rolgegevens adressen van de auteurs in dit nummer henk van noordenburg reehoeve 8 3831 th leusden willem mooijman jeruzalem 6 6881 jj vel p frank janssen en mark baeyens p a moller instituut s nederlands sportweg 10 tilburg wim van calcar schepenenlaan 13 1181 bb amstelveen jan sturm geessinkbrink 161 ensched e ton kusters betske tans salverda en tjitte wierdsma p a ubbo emmius s nederlands postbus 1018 8900 ca leeuwarde n jan schlebusch kajuit 97 9733 cg groninge n 40