Documenten
rondom prentenboeken 1 rien haa k het artikel rondom prentenboeken zult u in twee afleveringen onder ogen krijgen het eerste deel in dit nummer een aantal motieven passeren de revue waarom er waarde gehecht wordt aan het omgaan met prenten boeken paragraaf 1 daarna worden de mogelijkheden van verscheidene werkwijzen bekeken paragraaf 2 in het tweede deel te verschijnen in een van de volgende moeren zal een poging ondernomen worden enig inzicht te krijgen op de estetische waarden zowel van prent als tekst op grond waarvan je zou kunnen besluiten een kind een bepaald prentenboek al of niet in handen te geven rien haak is docent aan een opleiding voor kleuter en basisonderwijs in middelburg 1 waarom 1 1 de waarden het lijkt me verstandig eerst in vogelvlucht na te gaan waarom we kinderen prenten boeken geven het boek in het algemeen is uit onze westerse kuituur niet meer weg te denken het levert al eeuwenlang een bijdrage aan ontspanning informatieverwerving en beinvloe ding van de meningsvorming dat geldt zeker ook voor de tweede helft van de 20e eeuw waarin de t v het lezen eerder heeft gestimuleerd dan verdrongen terzijde vestig ik er de aandacht op dat vooral platenboeken voor volwassenen goed in de markt liggen het oog wil kennelijk ook wat of grijpt de volwassene terug naar de prenten boeken periode van zijn kinderjaren in ieder geval beleeft bijna iedere peuter en kleuter veel plezier aan het bekijken van prentenboeken dat kan al in de box beginnen als vader of moeder daarbij vertelt of m voorleest krijgt ie ongemerkt toegang tot een wijdere wereld waarin allerlei interes sants te beleven valt om die wijdere en vaak ook vreemde wereld binnen te treden is de prent in vele gevallen onmisbaar zeker het jonge kind bezit in het oog de invals poort bij uitstek voor de ziel zo betekent het omgaan met het prentenboek een gewenning aan de wereld van het boek tot het ongeveer vijfjarige kind zal zeker doorgedrongen zijn dat de letters in het prentenboek het verhaal helpen maken althans wanneer de volwassenen die kleuter hebben begeleid bij het bekijken dat wekt in vele kleuters het verlangen ook zelf iets met die letters te kunnen doen te kunnen lezen zoals zijn juf of moeder m voorleest dat verschijnsel vormt een welkome bijdrage aan het proces van het aanvankelijk leze n 57 leren waarbij de wil die kunst machtig te worden beslist niet onderschat mag worden daarn aast mag er op gewezen worden dat het omgaan met prentenboeken verscheidene aspekten v an de totale ontwikkeling van het kind stimulee rt b v de waarneming het oog vooral maar ook het oor de fantasie het voorstellingsvermogen de taalvaardig heid het kind ontvangt impressies die tot expressie kunnen leiden wel is het zo dat voor al deze aspekten het prentenboek niet perse noodzakelijk is want de waa rn eming kan ik ook ontwikkelen aan het zien van de konkrete wereld en het taalgedrag ont plooit zich ook in het spreken met elkaar over de dingen om ons heen waarschijnlijk moet ik de woordjes ook in de vorige zin zelfs vervangen door in de eerste plaats het prentenboek is hier dus geen specifiek middel maar een welkome a an vull ing of vari an t in paragraaf 3 van dit opstel zie een van de volgende moeren wil ik trachten vooral een meer specifiek waardegebied van het prentenboek enigszins in kaart te brengen dat meer specifieke zie ik zitten in de estetisch e vorming waaraan het omgaan met prentenboeken kan bijdragen als iem an d zich stoo rt aan het dure woord mag ie ook lezen iets mo o i fijn lere n vinden de moeite van het bekijken en horen waard dat iets is ove rigens veel nauwer te omschrijven het slaat enerzijds op de prenten ander zijds op de taal en samen vormen die het verhaal spannend grappig zinrijk de h o rizon ve rruimend e nz de woorden die ik hierboven gebruikte vorming leren betekenen intussen wel dat er iets te leren valt op dit gebied en dat de volwassene als opvoeder meer o f minder bewust bepaalde normen hantee rt hij vindt het de moeite waard om het ene prentenboek met het kind te bekijken het andere prentenboek had net zo goed niet van de drukpersen kunnen rollen over smaak valt niet te twisten formuleert een eenzijdige waarheid smaak valt te vormen zeker bij kleuters die volgens sommige beschouwers wel voorkeuren maar nog geen smaak hebben ontwikkeld zo beschouwd kunnen de prentenboeken een voorfase vormen voor het omga an met en het beleven van lit eratuur ze vormen de inleiding tot dragen bij aan de waardering v an literatuur die zwakke stee in het nederlandse onderwijs en de nederl an dse kultuur terecht wordt er d an gesproken over kinderliteratuur zelfs kleuterliteratuur is dat nu niet opnieuw een te groot te duur woord ik meen nee als men maar de moed heeft het beg ri p literatuur tot een aan tal wezenlijke aspekten terug te brengen ik denk daarbij aan ritmiek v an de taal meer duidigheid taalspel b v het beeldende vermogen van taal het oproepen van een wereld iets laten zien een opbouw van een verhaal hef verschijnsel lees maar er staat niet wat er staat de wereld van de waarheid achter die van de werkelijkheid of de mogelijkheid een verhaal op verschill ende nivo s te kunnen verstaan technisch bekeken bestaat er geen principieel verschil tussen paul biegel en jan wolkers als ze proberen een wereld in woorden gestalte te geven echte kleuter literatuur zal daarom ook een volwassene weten te boeien merkwaardigerwijs kunnen we vaststellen dat het gros van de ouders er wel aan b egint hun kinderen in de literatuur in te leiden een aantal baker en kinderrijmpjes is gelukkig nog in tel we zingen wiegeliedjes suja suja kindekein en spelen hop paardje hop we leren vingerrijmpjes als duimelot is in het water geva llen all es to t 58 groot plezier van baby en peuter die rijmpjes voldoen m i a an enkele van de hierbo ven gegeven omschrijvingen van literatuur ritmiek speelsheid in klanken en woorden beeldend vermogen in vele gevallen verenigen ze zelfs een a an tal aspekten die in de volwassen westerse wereld tot aparte kunsten zijn uitgegroeid taal li teratuur zang muziek beweging spel d an s uitbeelding toneel meestal laten de ouders de voo rt ga an de poetische vorming met graagte over aan de kleuterschool als hun spruit vier jaar is geworden dat geldt b v al heel sterk voor de spee ll iedjes het inleiden in verhalen wordt meestal veel problematischer hoe leer je de weg vinden in de ove rv loed die boekh an del en supermarkt aan prijzen het valt niet kwalijk te nemen de voorlich ting op dit terrein schiet nog altijd tekort dag en damesbladen zouden hier een mooie rol kunnen ve rvullen al te vaak lezen we titel korte inhoudsaan duiding prijs aan be volen of niet bf het schijnt interessant te zijn dat annie schmidt r blauwe ogen zo leuk twinkelen achter r brilleglazen vandaar de zucht van verlichting als je kinderen ze lf kunnen lezen voor menig ouder houdt de literaire opvoeding d an definitief op vandaar die zwakke stee 1 2 kleine historische flash back wie onderschrijft dat het omgaan met prentenboeken een gewenning betekent aan de wereld van het boek en een mogelijkheid tot estetische vorming zal er zich niet over verwonderen dat ook de school en vooral de kleuterschool er gebruik v an maakt toch is dit een verwo rvenheid van de laatste 10 jaren en in vele gevallen nog een hachelijke verwo rvenheid in menige kleuterschool is het prentenboekenbest an d zeer schaars bf minderwaardig of eenzijdig helaas bruna en de gouden boekjes van de bezige bij b v eenzijdigheid die veroorzaakt kan zijn door fin anciele overweging pas in 1968 werd in het k b dat de examens voor de opleiding kleuterleidsters regelt uitdrukkelijk vermeld dat er in het vak nederlandse taal en letterkunde een onder zoek ingesteld moest worden naar kennis v an en inzicht in literatuur voor jonge kinderen een eis die ove ri gens alleen nog altijd officieel geldt voor de dames die in 3 4 jaar een avondopleiding volgen voor de akte van hoofdleidster het is volkomen begrijpelijk dat de invloed hie rvan op de praktijk in de kleuterscholen nog enige jaren op zich k an laten wachten ik teken daarbij aan dat de onderwijzersopleiding al jarenl ang de eis kent wat kennis te vergaren omtrent kinderboeken maar even zo vrolijk werd daar nog lang na 1968 het han dje mee gelicht waarom eigenlijk beneden onze stand laat sta an dat men a an het bekijken van prentenboeken toekwam in het kleuteronderwijs is er vrij lang verzet geweest tegen het voorlezen met name van inspektiezijde a an de ene kant is dit te wijten a an wat kohnstamm eens het kleuterschoolestab lishment heeft genoemd er zijn nu eenmaal gevestigde meningen waaraan door niemand te tomen valt welke argumenten ook opdraven een leidster hoort te vertellen dat is levend ig je hebt kontakt met de kinderen je moet zelf kreatief zijn je kunt je aan de kleuters aanpassen enz aan de andere k an t waren de bezwaren ook terecht voorlezen mag nooit een noodsprong zijn ik had geen tijd om een ve rtelling voor te bereiden of de kleuters hebben hun jassen al aan maar t is nog vijf minuten ik pak wel even een boek 59 intussen is men in het algemeen wel bekeerd tot de overtuiging dat het voorlezen van vooral prentenboeken een wettige plaats naast het vertellen hoort in te nemen de kleuters horen zo een anders gekleurd taalgebruik dan dat van de leidster een veel kleurige input is bevorderlijk voor de kinderlijke taalverwerving bij een weldoordach te keus is de kompositie van het verhaal vaak sterker en de tematiek kan veelzijdiger zijn als alle mensen ebrijdt ook een kleuterleidster in haar vertellingen gemakkelijk stokpaardjes z 1 3 pleidooi in het heden er lijkt mij a ll e reden toe te zijn een lan s te breken voor het geb ruikmaken v an prentenboeken in de lagere school in het biezonder in klas een en twee terwijl het prentenboek ga an deweg zijn plaats aan t innemen is in de kleuterschool vinden we het nog maar zelden in de lagere school die blijkt er helemaal op gericht te zijn dat de zwarte letters op wit papier het alleen moeten doen weliswaar zijn er een heleboek boekjes voor het aanvankelijk lezen en zgn doorrenboekjes min of meer fraai geil lustreerd maar het zijn geen prentenboeken dat is begrijpelijk w ant het aspekt v an het technisch lezen staat op de voorgrond maar de vraag is a ll eszins gewettigd of dit geen eenzijdige enge doelste ll erige benade ring is men moet zich goed realiseren wat er aan de han d is wie op systematische wijze de kunst v an het lezen wil bijbrengen is gedwongen zich in z n taalgebruik aan zienlijk te beperken voorlopig komen slechts een beperkt a antal tekens klanken aan bod de woorden zijn eenlettergrepig dat leidt tot an en moe bij de beek miep voor het raam en juf ook voor het raam of pim en een mus nu kun je daaromheen natuurlijk sp annende verhalen trachten te verte ll en wat met wisselend sukses ook gebeurd maar het is duidelijk dat dergelijke leesstof en kwa belevingswereld en kwa taalvorming weinig of niets voorstelt het onderwijs drijft in hoge mate op de spekulatie dat het kind wel zal willen leren lezen het doet er weinig toe aan welke stof ik moet dan konstateren dat een juiste omgang met prent e nboeken in de kleuterschool veel meer voorstelde voor de belevingswereld en de taalvorming de tema s de ideeen v an pren tenboeken zijn zinniger boeiender veelzijdiger en de taalstimulering komt veel beter aan bod vgl par 2 zo betekent de lagere school door het aanvankelijk lezen vaak een terugvall en m b t beide aspekten naar een lager een te laag vivo voor de kinde ren dat is jammer zo niet onvergeeflijk een klein experimentje dit kursusjaar aan de o ic p a waaraan ik werk openbaarde aan de p a studenten hoeveel er met prentenboeken in een eerste klas lagere school te doen valt hoe plezie ri g de kinderen dit vinden en hoe zinvol dat is tot op dat moment hadden de a s onderwijzeressen dit nog nooit ontdekt of geleerd de aansluitingsproblematiek k o l o op weg naar de nieuwe basisschool is niet met een han domdraai op te lossen maar ik meen dat men er in ieder geval wijs a an zou doen op die terreinen waar dit mogelijk en zinvol is te zorgen voor kontinuiteit de omgang me prentenboeken is naar mijn vaste overtuiging zo n gebied 3 60 2 h oe in het kort laat ik een aantal mogelijke werkvormen m die zowel voor kleuterschool als lagere school gelden de revue passeren 2 1 groepering de groepering kan zijn a klassikaa l b in kleine groepen 6 a 8 kinderen c in diade tweetal d individueel een korte toelichting bij elke mogelijkheid a ik heb de indruk dat het aanbieden van een prentenboek nog overwegend klassikaal gebeurd dat is begrijpelijk want het is het eenvoudigst voor de leidster de kleuters zitten in een of twee halve cirkels voor haar zij heeft het boek op r schoot weliswaar op z n kop want anders kunnen de kleuters niet meekijken daardoor is ze gedwongen de tekst vrijwel letterlijk uit het hoofd te leren in t algemeen geldt hier dat zo n introduktie van een prentenboek slechts geschikt is voor een eerste oppervlakkige kennismaking met het betreffende boek in een klas van 35 kleuters nauwelijks aanvaardbaar het boek moet een fors formaat en heldere prenten hebben b nemen we een kleine groep dan is er een veel direkter kontakt met het boek mogelijk waarneming koncentratie het individuele kind komt beter tot z n recht en er is een echt groepsgesprek mogelijk terwijl ook de technische omgang met het prentenboek veel natuurlijker kan verlopen het boek kan opengeslagen op een tafeltje liggen de leidster kan op normale wijze voorlezen de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de organisatie van deze groepering veel problemen oproept waar ik ook nog niet uit ben mijn gedachten en praktijkoefening van m n studentes gaan in de richting van tijdens arbeid naar keuze of werken met materiaal waarbij de andere groepen kleuters 1 een zekere discipline zullen moeten leren opbrengen bezig blijven met gekozen of opgedragen werk en slechts in uitzonderingsgevallen juf aanklampen 2 het betreffende werk zullen moeten aankunnen zonder dat de leidster voortdurend begeleidt de leidster doet er goed aan te zorgen dat 1 het bespreken voorlezen van het prentenboek zo door haar gepland wordt dat ze de boekengroep enkele malen even in de steek kan laten b v door een echte vraag te stellen die de kleuters samen moet oplossen zodat de rest van de klas niet helemaal zonder haar begeleiding moet voortdobberen 2 het lezen van een prentenboek zo te organiseren dat er een groep naast staat die doorgaans maar kort bezig is dat komt bij tekenen b v nogal eens voor opdat ze daarmee kan laten rouleren een boekles mag niet langer dan 20 a 25 minuten duren c de diade is een heel geschikte vorm om kleuters zelfstandig met een boek bezig te laten zijn ze lezen elkaar voor of gaan samen op ontdekkingsreis in het rijk van de prenten 61 d individueel met een prentenboek bezig zijn kan een aktiviteit wezen tijdens arbeid naar keuze helemaal van uit het eigen initiatief van een kleuter bf met opzet door de leidster georgan iseerd als ze slechts een enkel kind wil konfronteren met een bepaald boek op grond van de situatie van het kind waarbij je b v zou kunnen denken a an een boekje als naar het ziekenhuis of op grond van de overweging dat aanbieding in een grote groep problemen k an veroorzaken b v bij bepaalde griezelverhalen als mis schien max en de ma ximonsters c en d moeten zich bij voorkeur afspelen in de zgn boekenhoek van een kleuter klas een min of meer afgeschoten ruimte waar een aantal prentenboeken ligt uitge stald en waar de kleuter rustig k an zitten aan een tafeltje om het boek te bekijken te lezen 2 2 de aanbieding in de tweede plaats de wijze v an aan bieding de leidster k an kiezen voor a bekijken bespreke n b bekijken ve rte ll en c bekijken voorlezen in a lle gevallen moet de keuze uit de a anbiedingsvormen bepaald worden door de situatie van de kinderen en de kwaliteiten mogelijkheden v an een bepaald prenten boek strak schematische redenerend zou je hierv an uit kunnen gaan a ik nog liever de kleuters of wij samen bespre e k en een prentenboek wanneer de prenten alleszins attraktief zijn om te bekijken en erover te praten terwijl het geboden verhaal niet zo bar veel voorstelt uiteraard funktioneert deze vorm ook voor prentenboeken zonder tekst b v de informatieve prentenboeken van ali mitgutsch of de beeldverhalen van rettisch b voor vertellen kiezen we w an neer het verhaal een te lastige vorm heeft en of wanneer de taalh an tering moeilijk of slecht is typische boekentaal ingewikkelde zins bouw nogal eens een euvel in vertaalde prentenboeken c voorlezen is de a an gewezen weg als we te maken hebben met een tekst die uitge sproken literaire kwaliteiten heeft in zijn opbouw en of taalgebruik ritmiek refrein gedeelten stapelvormen bepaalde woordkeus beeldend vermogen enz men moet er echter oog voor hebben dat deze aanbiedingsvormen elkaar kunnen aanvullen en voor va ri atie kunnen zorgen zo is het b v mogelijk om achtereenvolgens a b en c te h an teren als ik een waardevol prentenboek kies waa rvan de tekst bij eerste lezing moeilijkheden of zelfs onbegrip zou kunnen veroorzaken a geeft er zicht op wat de kinderen zelf ontdekken interess an t vinden of ze uit de platen een verhaal kunnen konstrueren waar v an de k an t v an de volwassene enige uitleg nodig zal zijn b schept de mogelijkheid om de inhoud en de gang v an het verhaal te leren ver kenne voorlo pig in een vorm die aan mijn kleuters is aangepast en c is het voorlopige eindpunt het verhaal komt het meest tot zijn recht in deze uitgekiende taalvorm een dergelijke benadering k an ik me voorstellen bij b v de boeken v an max velthuys de schilder en de vogel en de jongen en de vis of bij lionni s frederik tegelijkertijd is hiermee aangegeven dat het omgaan met het prentenboek een herhaal delijk bekijken enz vraagt als het boek boeit vragen de kleuters er trouwens zelf om 62 uit het bovensta an de blijkt dat er tal van va rianten voor dit omga an zijn te bedenken daar komt nog bij dat er verwerkingsmogelijkheden ontdekt kunnen worden de figu ren uit het boek de gebeurtenissen de techniek eventueel duiken op in het tekenen en vrije spelen v an de kleuters in het werken met waardeloos mate riaal daarn a kan de leidster deze ontdekkingen a an grijpen om een meer ge ri chte opdracht te geven liever niet direkt dirigerend v an uit de leidster dat wekt al vlug een besef bij kleuters dat een boek wordt gepresenteerd waar zo hoog nodig weer iets mee moet wat het mooi fijn vinden van het prentenboek lelijk in de weg k an sta an de e rv aring bij mijn hoofdaktekursisten leert dat het vrij eenvoudig is met kleuters een maan d lang rondom een goed gekozen prentenboek bezig te zijn wel geldt hier de waarschuwing laat het boek geen vertrekpunt zijn om a ll erlei kennisgebieden a an te snijden de aktiviteiten horen erop ge ri cht te zijn een bepaald prentenboek als zodanig te leren versta an beleven ik voeg daar nog aan toe dat deze mogelijkheid voor de meeste van mijn kursisten een plezierige ontdekking is in hun oefenschoolpe ri ode komen ze het werken op deze m anier nog maar zelden tegen ze doen het zelf meestal voor het eerst 2 3 ouderparticipatie omdat het prentenboek zowel op school als thuis een plezierige rol k an spelen lijkt het niet onverstan dig op dit heel praktische terrein een samenwerkingsvorm tussen onderwijsgevenden en ouders te laten groeien de meeste ouders stell en het op hoge prijs als b v een kleuterschool probeert een h an dreiking te doen om prentenboeken lan d wat te leren verkennen dit geldt voor vaders en moeders die geinteresseerd zijn maar er desalniettemin niet goed raad mee weten het blijkt ook te gelden voor ouders die tot voor ko rt geen prentenboek voor hun kind aanschaften omdat het boek in het algemeen buiten hun horizon lag hoe kun je dit als kleuter of lagere school aanpakken ik laat een aantal suggesties volgen a is er een schoolkr an t kreeer een vaste rub ri ek waarin een of enkele prentenboe ken grondig besproken worden misschien is daar een entoesiaste opleidingsschool docent voor te strikken het zelfproberen heeft overigens voordelen je bent ge dwongen jezelf terdege rekenschap te geven v an de kwaliteiten v an zo n boek maar het heeft ook kommunikatievoordelen omdat je waarschijnlijk beter de taal v an de ouders van jouw kleuterschool weet te spreken b organiseer een ouderavond waar een deskundige dat kun je zelf ook worden een praatje houdt aan de h an d van konkrete prentenboeken laat ze circuleren en bedenk daar bij vooral het effekt dat uitgaat van het tegenover elkaar laten zien en horen van prullen en waardevolle prentenboeken als het enigszins mogelijk is richt dan daarbij een tentoonste lling in met behulp van een goede boekhandel of bib lio theek b v een tweede ronde daarbij zou kunnen zijn laat groepjes ouders zelf nu eens een prentenboek waarderen het lijkt mij belan grijk te trachten in een bespreking als onder a en in zo n ouder 63 avondpraatje een aantal van de kriteria die in par 3 zie een van de volgende moeren ter sprake zullen komen een rol te laten spelen c als je een keer gewerkt hebt rondom een prentenboek zie 2 2 betrek er de ouders dan bij door de kleuters een tentoonstelling te laten inrichten van hun presta ties misschien is er zelfs een oudermiddag mogelijk om er iets van te laten zien hoe u met de kinderen werkt in zo n geval kreatief spel voorlezen door een kleuter en vertel daar het een en ander bij over opzet en funktie uit de praktijk ken ik een voorbeeld waar na een dergelijke benadering van een prentenboek een tiental kleuters het betreffende boek had gekregen een vis is een vis van leo lionni d misschien kun je nog een stap verder gaan daarvoor pak ik weer een direkt voorbeeld uit de praktijk zonder verder kommentaar neem ik een klein berichtje uit een kleuterschoolkrant over zoals u weet zijn we met de bibliotheek gestart ik wil u allen vragen allerlei dingen over de boeken die de kinderen meebrengen op te schrijven zoals de mening die u over een bepaald boek hebt wat uw kind er van vindt heeft u het boek direkt voorgelezen hebt u de kinderen het verhaal laten verzinnen bij de platen hoe hebt u moeilijke woorden verklaard gebruikt het kind die woorden later nog wel eens spontaan gaat uw kind uit zichzelf tekenen over een bepaald boek spelen misschien of stimuleert u dit zelf als u nog geen schrift heeft gekre gen waarin u al deze dingen kunt noteren omdat u verhinderd was op de ouder avond te komen geeft u dan a u b even een briefje mee of zegt i het even dan krijgt u er alsnog een op 5 juni willen we dan een praatavond houden om ma te gaan of het lezen van boeken door kleuters zinvol is we werken in de klas momenteel ook over boeken e probeer zie hierboven onder d een uitleenbibliotheek van prentenboeken op touw te zetten misschien kun je de ouders zover krijgen dat ze daar een klein fonds voor bij elkaar brengen het verdient ook overweging na te gaan of je zoiets op zou kunnen zetten vanuit een kleuter plus lagere school wordt vervolgd achtergrondinformatie voorzover behorende bij dit eers te deel van het artikel 1 dr ria bauer van wechem het kleuterboek ijmuiden 1968 niet meer in de handel boeken voor jongen kinderen ijmuiden 1974 geheel gewijzigde druk van het eerstgenoemde 2 j an c ville ri us ve rt e llen of voorlezen verkenningen van jeugd literatuur 72 3 27 32 uitg nib 3 regionaal pedag centrum zeeland de leeskring op de kleuter en basisschool sint laurens 1975 brochure buiten de provincie verkrijgbaar tegen betaling van f 5 4 dr ria bauer van wechem het kleuterboek als middel ter bevordering van de taalontwikkeling ijmuiden 1969 ve rt aling v an weense disseratie 1960 64