Samen lezen. Chambers in de Tweede Fase.

carien bakker de leesomgeving maeike bosma in zijn boeken gaat chambers uit van het proces van het lezen hij noemt dit proces de leescirkel de drie componenten van lezen het lezen zelf het reageren daarop en het samen lezen selecteren blijven elkaar opvolgen in het midden van de cirkel s taat de helpende vol chambers in de tweede fase wassene deze begeleidt het proces s electe re n aanbod besc hi kbaarh eid toegankelijkheid presentati e iri het afzelopen jaar bracht de jeugrlboekenschrijver aidan chambers een bezoek aar nederland hij verzorgde een aantal workshops over zijn boeken the reading environment en tell me waarin de helpend e volwassene hij zijn visie op het literatuuronderwijs weergeeft de boeken zijn in het nederlands vertaald als de leesomgeving en vertel eens de leesomgeving biedt een aantal praktische aan lezen dat wil ik nog eens wijzingen die het lezen zouden moeten kunnen tijd om te lezen het formele gesprek bevorderen het vervolg vertel eens is voor liet voorgelezen worden boekenpraatjes onderwijs van groter belang omdat hierin een aait voor jezelf lezen reagere n pak cltnrnbers stelt niet nadruk in zijn voorwoord dat het niet gaat om een methode voor het litera tuuronderwijs wordt beschreven afbeelding i de leescirkel tijdens een workshop in leeuwarden gaf cham bers op basis van vertel eens een voorbeeldles over zoals al uit de titel blijkt wordt in de lees het omgaan met literatuur om de workshop bij te o rngeving de aandac ht geri c ht op het creeren kunnen wonen was elke deelnemer verplicht om van een omgeving di e het lezen op all e moge peter polls jan mijn vriend te lezen dit boek lijke m a ni ere n stimul eert chambers ri c ht zic h werd naast een paar gedichten uit ted van lies op d e sc hoolsituati e en reikt idee en aan voor houts mijn botjes zijn bekleed net deftig vel bijvoorb ee ld h et inri c hten van een sc hool op de vertel eens rna n ier behandeld biblioth ee k e n he t tento on s t ellen va n bo eken deze workshop inspireerde carien bakker en op sc hool verder wij st hij op he t belang van maeike bosma omdat zij zelf bezig waren tekst een gez ellig e l ees situatie in d e klas d e l euk ervaring te verbinden niet tekstbestudering naar s t e e n meest pra kti sch e s ugges ti e di e hij doet aanleiding van de workshop van chambers en liet in de leeso mgeving i s he t leesdagboek in zo n lezen van zijn boeken kwam bij hen de vraag op of dagbo e k zoud en leerlingen s t ee ds kunne n wat chnmbers doet ook bruikbaar is voor het litera op sc hrijve n welk boek ze gele ze n hebben tuuronderwijs in de tweede fase iri dit artikel commentaar mag maar het hoeft niet zowel bekijken ze of en zo ja hoe de leesomgeving en de leerkra c ht als de l e erlingen zelf houden zo vertel eens aanknopingspunten bieden daartoe h e t overzic ht o p en inzi c ht in de gel e zen hebben ze de voorstellen voor de tweede fase beke boeken de smaak van leerlingen laat zich ken en deze gelegd naast de uitgangspunten van wellicht l ezen uit l ee s dagboeke n chambers het artikel sluit af roet een praktisch les voorbeeld waarin zowel de uitgangspunten als de kritische kantt ekening bij chamb e rs aanwij ideeen van chambers zijn verwerkt zingen is dat hij uit lijkt te gaan van een s chool waar a lles koek en ei i s waar d e leer krachten ni ets liever willen dan een perfecte biblioth e ek en de leerlingen zelfbewuste kri 1995 6 moer 275 tische jonge mensen zijn een ideale school van een boek vindt als je erover gepraat hebt situatie dus zo schrijft hij over het aanschaf p i 9 fen van een nieuwe collectie belangrijk is voor hem ook dat leerlingen elke g ro ep discu ss iee rt ge durende enige tijd o ve r vooral vanuit hun eigen beleving moeten de boeken die de leerlingen graag in de schoolbiblio kunnen reageren op literatuur zo kunnen ze theek zo ude n z ien ve rvo lgens kiezen zij uit hun hun eigen normen e n waard en a anleggen midden een vertegenwoo rdiger vo o r de commissie volgen s chambers is de basis voor een goed aanschaf nieuwe boeke n d e voorz itter van die gesprek gele gen in drie manieren van dele n co mmiss ie is ee n lee rling uit de hoogste klassen die vier manier en van zeggen en een veilig kli geholpen wo rdt d o or de mail of vrouw die maat verantwoordelijk is voo r de sch oo lbiblio th ee k deze co mmiss ie ste lt uit de verschillende klasselijsten de drie maal delen vier maal zegge n uiteindelijke ve rlanglijs t op en h eeft maar een bepe r king de beschikbare finan cien vervolgens brengt de chambers ondersche idt in h e t rea geren dat commiss ie een b ezoek aan d e pla a tsel ijke boek wi n hij delen no e mt dr ie mani eren het d e l e n ke l k o opt de boek e n en introduceert ze na uitvoerige van enthou s ia sme het delen van moeilijkh e en zorgvuldige voorbereidingbij de he l e sc hoo l ze den en het d elen van patrone n deze mani e legt uit wa a ro m juis t d eze b oeke n gekoze n zijn en ren geven ee n aanzet tot h et bespr e ken van leest een paar frag m ente n voor chamb e rs 1995a een boek leerlingen geven ee rst alleen maar p 26 a ntwoord op de vragen wa t vond j e e e n ideale situatie op ee n ideale school voor mooi niet mooi aan het boek wat vond j e een pra kti sc he uitvo e ring hi erv an lijkt het on s moeilijk en heb je nog niet helemaal begre zinvol om o o k nog n a der in te ga an o p het p en waren er zaken die vaker teru g kwame n ke uze pro ce s in d e klas en het uite indelijk in h et verhaal op bas is van dit raamwerk opstellen va n de lij st op bas is van welke crit e werd tijdens de work s hop jas t mijn vrie nd een ri a wordt dez e op gesteld me este stemmen jeugdroman van pe ter pohl besproken wij gelde n m e rkte n zelf dat d e ze mani er van b espreke n en deze kritiek geldt voor m eerd ere zak e n het enthousiasme b e vordert om over een bo e k uit de leeso mgeving de aa nzet h et ide e op zi c h te praten j e h ebt ook echt h e t gevo el d a t j e is h e el leuk maar het wordt maar matig ve r iets d ee lt enthousi asme verbazing vond j e dat taald n a ar de praktijk althan s het lijkt ons zie mooi de oplo ssin g voor e en probl ee m he t vo orbee ld hierboven vaak ve rtaald n a ar wij g e bruikt e n verte l eens bij he t b espreke n een onr ealisti s che praktijk van de film marik e s va n nieumeghen waarbij we er ge mak s halv e maar vanuit g ingen dat ook in verte l eens gaat cha mb e rs uit va n d e al chambers m ethod e om verhal e n te bespre k e n bes chreven le es cirkel ging hij in de leesomge ook bruikbaar was voor het bespreken van e en ving voornam elijk in op het l eze n en d e film hierbij bleek da t l ee rlin gen in ee rste oms t a ndigh e d en d a arvan in he t ve rvolg instantie grot e probleme n hadde n met h e t con ce ntreert hij zi c h op de tweede compo invulle n van de kolom patron e n zo zagen ze ne nt van d e l e e sc irkel h et rea ge re n hij l egt bijvo orb eeld niet dat ov eral waar m ar ikes en uit h oe b e langrijk h e t is vo or kindere n om te moe n e n kwam en er c haos uitbrak maar tij kunne n reag e ren op dat wat ze gelezen heb d e ns het b espre ken van de probl e me n kwam b en e en go e d ge s pr ek s timule ert he t lezen e n st eeds de vr a ag op wat marikes e n mo en en bevord ert het begrip voor h et lez en en door nu eige nlijk zochten in d e kroegen door de kinde re n aan te moedigen go e d over hun b e spr eking van d e rgelijke problemen zagen le ese r varin gen te pra t en h elp j e hen zi c ht t e leerlingen lang zam e rhand oo k de patro nen krijge n op wat zij met hun leven will en e n in het ve rvolg op het delen gaat chamb e r s kunn e n chambers 1 995b p 12 le uk is dat in zijn volgende hoofds tuk in op wijz e n va n chamber s deze s t e lling niet allee n verd edigt zeggen hi e r ziet hij een vi e rde ling het ze g of motiveert met zijn eigen volwa sse n erva gen voor jezelf h e t zeggen voor and eren he t ringen maar dat hij hierover ook een l e er zeggen in s a me nspraak en h e t zeggen van i et s ling a a n het woord laat je weet pa s wat j e nieuws 276 m o er 1995 6 een veilig klimaat h e t g esprek voor een goed gesprek is zoals bij all e goede uiteindelijk komt chambers dan na alle gesprekken natuurlijk een prettig klimaat theorie over delen manier e n van zeg g en en noodzakelijk belangrijk is dat alles kan en veilig klasseklimaat bij dat waar het om lijkt t e mag worden verteld ons inziens moet dit gaan het gesprek in de klas het begin van ni e t a ll een als rege l gelde n maar i s het ook zo n gesprek is g e baseerd op de zogena a mde belangrijk dat een leerkracht dit geg e ven deze basisvragen wat vond j e mooi niet mooi vertrouwde basis inbouwt in al zijn le s se n moe il ijk en welke patron e n h eb j e ontdekt immers leerlingen zull e n niet spontaan reage aan de hand van deze basi svragen en de ant ren wanneer de l eerkra cht tijde ns de taall ess en woord e n daarop kan een schema op het bord het sarcasme zelf is en dan bij het b e spreken worden geteke nd waardoor le e rlingen ook van literatuur een grote openheid sugg ereert kunnen z i en wa t er gezegd is de rol van de natuurlijk is h et dan leuk om tijdens de leerkrac ht moe t hierbij terughoude nd blijve n work s hop me e t e make n hoe chamb ers een hij is de begeleider van h e t proce s om h e t veilig klima a t schept hij l e gde allere erst de gesprek gaande t e houde n kunn e n e r n a c ursiste n uit wat er v e rni euwe nd was aan zijn de basisvragen een aantal algemen e vragen metho de hij gaf aa n dat in d e oud e sc hool se ge s teld word en dit zijn vra gen waaro p l eer situatie de leerkrac ht aangeeft wat j e nu pre lingen hun ei gen pe rsoonlijke a ntwoord kun c i es moet onthoud e n in zijn optiek b en je als nen geve n een paar voorb ee ld en to e n je he t leerkrac ht echter mee r als h elp ende vo lwassen e bo e k voor he t ee rs t z a g e n je nog nie ts gel e aanwezig je laa t dus nooit al s leerkra cht mer z en had wat d a cht j e toen dat he t vo o r bo e k ke n wat j e van h e t antwoord van j e le erlinge n was of wat ga je j e vrie ndje s over dit bo ek vindt door af te ke ure n maak j e d e le erlingen verte ll en als d e schrijver j e zou vra gen wa t er mind e r spontaan natuurlijk alle maal waar e n ande rs of beter zou kunn en wat zou j e dan wij ware n bijzond e r g espann en hoe de mee s zeggen was er iets in dit boek d a t je z elf wel ter dit zelf zou do en we b egonnen met twee een s hebt me ege m aakt gedichten uit ted va n lieshouts mijn botjes tenslott e kunnen de spe ciale vragen ge steld zijn bekleed m e t deftig ve l d e geillus treerde worden dit zijn vrage n di e s pe c ifi e k te gedichten we rd e n m et elk a ar ve rgel e ke n mak en h e bb e n m e t h et gel e z en boek hierbij maar toen iedereen spontaan ging re agere n wordt ingegaan op de ve rhaalanalyti s ch e we rd al sn e l duidelijk dat ch a mber s het aspecten van het bo e k zonder dat de termen g esprek to c h we l graag in eige n hand hi eld p e rsp e cti e f tijd ruimt e etcete ra ge bruikt en toc h wel zelf zijn ei ge n int erpretati e ver word e n wie ve rte ld e he t ve rh a al wet en we t eld e e n o schande dit nog ging motiveren dat en hoe we t e n we dat of w aa r sp eelt het met d e mededeling dat hij ted van li es hout v erhaal tu ssen d e ze s p ec iale vragen zitte n kende e n du s zeker wist wat de di c hter ook we er vrage n wa arop l ee rlinge n pe rs oon bedoeld had zo moet het volgens ons dus lijk kunn en antwoord e n ma a r z e moe te n dan niet toen ee n van de deeln e me rs he m na wel spe c ifi e k ingaan op d e inhoud van h et afloop v e rtelde dat hij soms wel iets had van bo ek d e ouderwe tse lera a r keek ch ambers heel ver al met al is dit vragenpakket veelomvattend h eug d than k you het neemt ve el tijd in b esl ag chamb er s heeft go e d van chamber s is dat hij uitlegt waa r he t ze lf over ee n uur ma ar volge n s on ze e rva om waarom nooit werkt leerlingen voelen ring is dit de tijd die nodig is voor een bespr e zich do or de wa arom vr aa g aang evallen ze king van de ba si svra gen a llee n moeten uitleggen nee erger nog zich verant woorden over hun eigen uitspraken hij kanttekeninge n gebruikt lieve r en verklaart daarmee meteen d e tit e l van het bo ek vertel eens de aanpak die chambers beschrijft in vertel eens en de leesomgeving is uitermate geschikt voor de basisschool en onderbouw van het voortgezet onderwijs omdat daar de nadru k 1995 6 moer 277 ligt op tekstervaring onze bedoeling is om te haar vragen de kin de ren op h et gewen ste spoo r laten zien in hoeverre de aanpak geschikt zou legde zij antwoorden in h u n m o nd p 4 8 zijn voor het literatuuronderwijs in de boven ind e rdaad de nk j e d a n al s lezer dit zijn d e bouw daar ligt de nadruk immers mind er op vragen die bij mij zijn blijven hangen helaas tekste rva ring en meer op tekstbestudering of volgt het a ntwoord niet en voel je je e en een synthese tussen be studering en ervaring beetj e alleen g e l a t en aan de en e k a nt de theo maar toch will en we hoewel het niet de rie aan de andere kant de praktijk maar ho e bedoeling is om het boek t e re c enseren een rijm e n die twee m et e lka ar kort algemeen oordeel geven over de aanpak ho ewel deze vragen onbeantwoord blijv en van chambers s pree kt het gro ndidee van ve rtel ee ns o ns erg de manier waarop chambers l eerlingen a an en lijkt het on s een goede aanpak voor te k ste rva ringen laat ontdekke n en uitwi s selen t e kstervaringsgeri cht lit era tuuro nde rwij s is volge ns ons zeer uitdagend constructief en veilig voor leerlingen bij he t ges prek komen de tweede fase al zove e l aspecte n van het boek en d e lees ervaring aan de orde dat h et go e de aankno de vraag die wij in dit a rtikel will en beant pingspunt e n bi e dt voor v erder e be s tud er ing woord en is in ho eve rre d e hierboven b esc hre van d e t eks t ven aanp a k va n aidan ch amb ers aansluit bij het bo e k laat zich erg gema kkelijk leze n en e n pas t binn e n het literatuurond e rwij s zoa l s da t is he e l prettig ingewikkelde termen en dat in de twee de f ase van h et vo ortgez e t theorieen worden ac hterwege gelaten en onde rwijs vorm kan gaan krij ge n d a artoe i s daardoor is h e t bo ek h e el toegankelijk voor h e t b elangrijk o m eers t ko rt in t e g a an o p de een groot publi ek maar t egelijkertijd is het voorst ellen van de vakontwikkelgroep n e d e r missc hi en ook wel de zwakke kant van het l a nds 1 99 5 t en aanzien van he t exam e npro boek chamb ers trekt soms wel erg sn el e n erg granuna ned erlandse lit eratuur e n le tt erkund e gemakkelijk ee n c onclusie een voorbeeld deze voors te llen zijn te r r a adpl egin g voorge da arvan is dat ch a mbe r s b ewe ert dat j e door l egd a a n me nse n uit h e t veld en zijn dus no g iet s uit te spre ken ande ren op de g edac hte nie t definitief kunt brenge n dat z e dat altijd al ge we t en heb uit d e do els te lling e n va n d e va ko ntwikk e l b en hij bewij s t dat dan door e e n praktijk groep blijkt dat e r ee n versc huivin g pla ats voorb eeld waarbij ee n leerling e e n goed ant vindt v a n tekstbes tud e rin g naar ee n sy nth ese woord geeft al s andere l eerlingen da arm ee tus se n t eks tb es tude rin g en te k s te rvaring e i gen ins t emmen a cht chambers het bewij s voor waardering e n p e rce pti e van een lit e rair we rk zijn stelling geleverd chambers 1995b p 30 staan centraal waarb ij maa tsc happ elijke en 31 hij gaat hierbij totaal voorbij a an he t literair historische ke nnis en he t literaire groep spro c e s lee rlinge n wet e n bijvoorb eeld b e grippenapp a raat midd el en zijn o m de t eks t dat jan altijd goede antwoorden ge eft om e rvaring te b es chrijve n d e kandidaa t moet niet dom te lijken ste mmen ze graag en vol nie t alle en zijn ei ge n pe rcepti e en waardering mondi g in m et dat wat hij ge zegd heeft toe kunne n lichten maar o o k de eig e n litera ire jamm e r is ook het o mge keerde soms laat b e langstellin g en ontwikkelin g ond erz oeken ch amb ers de praktijk zie n maar ve rtaal t dat e n di e asp ec t en va n lite ratuur o nde rsc he id e n dan we er niet terug naar de theorie zo staat die al dan ni et waa rd e v o l zijn voor zijn er verspreid do o r he t bo e k e en aantal voor sm a ak ontwikkelin g b eelden van vertel eens gesprekken erg leuk d e ze al gem ene doel s t elling ko mt tot uitin g lee sbaar maar natuurlijk b e n je als leerkra cht in het school ex ame n lite ratuur z owel vo o r b enieuwd of en waa rom dit nu een goed h e t xnvo als vo or h e t vwo zal dit exam e n voorbeeld i s chambers zegt naar a anleiding bestaan uit een g es pr ek op basis van h et le es van ee n van d eze vo orbe elde n do ssie r bij he t leesdo ssi er s ta an d e smaa k te r voorbere iding op de k o m e n de hoofds tukk en ontwikkeling en d e s ynth ese tusse n t ek s t leent dit gesprek zi c h g o ed voo r ee n analyse wa t b es tude ring en t eks terva ring c entraal he t g ing er g oed en wat niet op welke nan i e r had d e b egrippe napparaat e n de lit er a tuurgesc hi e le rares h e t gesprek n og bet e r kunnen s ture n zetten denis wo rd e n ge bruikt om tot een b e te r tekst 27 8 moer 1995 6 inzi c ht t e kom en overig e ns mogen deze laat s maakontwikkeling de leesaut o biogra s te twee domein en ook apart getoetst worden fie en h e t balans vers lag lijken ons goed e manie het leesdossier zal in ied e r geval b evatt e n ren om te reflecteren op de eig e n smaak leesautobiografie e en besc hrijving van de ont bove ndien zullen al bij de lees autobiografie wikkeling van de lezer van het e erste bewust a ll erlei verhaalanalytisch e aspecte n spanning mom ent tot op heden volge ns de vakontwik persp ectief tijd etcet e ra naar vore n kom en kelgro e p is het ee n go ede aanzet tot het leren di e wellicht no g niet zo benoemd worde n refl ec teren op de eige n leeservaring en het ont dez e l e e sautobiografie zou dan als e en soort wikkelen van d e eig en voorkeur kade r kunnen fungere n voor het vervolg van bal a nsverslag waarin de evaluati e van e n het li teratuuronderwijs tijdens hun sc hool refl ec tie op h et e i g en l ees en leerproces de carri ere moeten l ee rlingen regelmatig reflec ei gen sma a kontwikkeling e n lit e raire belang teren op hun le ese rvaring waarbij ze a lle stelling vorm krijgen nieuw gelezen boeken ook die van de verder zal het dossie r diverse v erwe rkings moderne vree mde tal en besprek e n in e en opdrachten beva tt e n d e z e ve rwe rkin gsop bal a nsve rsl a g drac hte n mo ete n b estaan uit dri e compo vee lvuldig uitwisselen van de ieeservanr z bevor n e nte n d ert d e refl ec tie op lit e ratuur en de eig en een b esc hrijving va n de leeservaring waarbij d e s maak e ige n p e rce pti e en waarde ring va n de l ee rlin verder kan de s maak o ntwikkelin g van de ge n ce ntraal s taan het i s e e n eer s te rea c tie o p leerlingen word en b evorderd door procesmatig het gel e zen werk werken m e t h e t b egripp e n a pparaat hi ermee verrli ep ir g hie rme e wordt de te k s tbes tud e b e d oe l e n we dat l ee rlin ge n m e t b e hulp van ringsopdracht b e d oeld z oal s bes pr e king aa n h e t b egripp e n appa r a at s t ee d s b ete r uitdruk de hand van vaklite ratuur rec ensie s kar a kteri king kunn e n ge ven aan hun eige n sma ak se rin g van d e personages behand eling van d e ook is h e t b elan grijk om l eerlin ge n zoek literair historische co nt ext e t ce t era methodes a a n t e l e r e n waa rmee ze l ere n ho e ze eva lua ti e dit i s ee n b eoordeling van he t bo ek bo eke n kunnen le nen di e bijvoorb ee ld t h e en ee n teru gblik op de op ged a ne leese rvaring mati sc h aan e lk a ar ve rwant zijn of uit h e tz elf waarbij d e l e erling e n aang ev e n in hoeverre d e tijdva k de ze lfde stroming kome n de ve rdi epin gs opdrac ht he t le e sbegrip pl ezie r go e d h ee ft ge daan e n waarbij z e ook aa nda c ht tekstbestudering en ervarin g b este den aan wat z e mo eilijk v e rwa rre nd of on s eer s te uitgangspunt i s dat he t lite ratuur onduid elijk vond en onde rwij s z o vee l mo gelijk moet uitgaan van co mple t e boeken dit ve rgroot het leesple zi er e n uitgangspunten voor literatuuronderwij s sluit aan op d e eind e xam en ei se n waarin va n l ee rling en verwa c ht wordt dat ze in s taat zijn hi eronder zulle n we in he t kort a a n geve n m et om zelfs tandig een c omple te roman te l e z e n we lke aanpak vol gen s on s de smaakontwik ons inzi ens wordt er in de l esse n n og te vaak keling e n d e synthe se tuss en teksterv a ring en gebruik g e maakt van ve rhalen t e rwijl e r bij tek s tbes tudering b e reikt zouden kunnen wor he t l e zen van roman s te weinig onde rst euning de n da a rbij houde n we rekening met de wo rdt gebod en z e lfs tandi g l e zen e n ve rwe r a lg e me n e uitga n gspunt e n van d e twee d e f ase ke n van ro man s i s qua in spannin g en an a individualis ering van he t leerproces het z elf lysevaardigh e d en niet te ve rgelijke n me t dat standig en a c tief le re n pro cesge richt onder van verhalen wij s zodat l ee rlingen s trat e gi ee n krij gen aan verwe rken va n lit eratuur begint en eindigt ger eikt waarme e ze tak en z elfs tandig kunnen we ll i c ht bij h e t prat e n e rove r a llee n al h et uitvo e ren e n re fle cte r en op hun e i gen leer uitwisselen van de leeservaringen i n een di scu ssie pro ces e n de nadruk op het aanleren van vaar of gesprek bi edt go e de a a nknopin gs punte n di g he de n om ke nni s en inzi c ht e ffe cti e f te voor te k s tbe handeling e n l e idt vaak tot d e gebruik en de literair historische ke nnis lat en e s s e nti e voor l ee rlin gen van h e t bo ek we voorlopig buiten besc houwing de primaire respons op e e n teks t e n de eige n beleving va n le erlingen moet e e n b elangrijke 1995 6 moer 279 plaats ga an inn e men e n uitgangspunt worden maar ook allerlei andere produktieve opdra c h voor bestudering van de te ks t h et gaat hierbij ten me t b e trekking tot s pel en be eld sc hrij niet a ll een om het bewust maken van affe cti e ven andere kunstvormen etcete ra ons inziens ve emoties maar ook om gedachten en opi horen in het leesdossie r niet alle en tekstb estu nies vo orts is het van b elang dat l e erlingen derings maar ook te kste rvarings opdrac hten bewu s t word en van h e t subj e ctieve karakt er snaar dit wordt niet genoemd in de voo rst e l van leze n en teksten d e moor 1 992 p 43 l e n voor de tweede fa se 49 b e langrijk hierbij is dat er ook echt de l e erstof mo e t zowel met betrekking tot i ets wordt g e daan met de resp o n s in e en d e smaa kontwikkeling als de omgan g me t h e t onde rwij s leerges pre k o f bij ee n verwe rkings b egripp e napp a r aa t cu m ula ti ef zijn op ge bouwd opdr a cht di e aan sluit op de primaire res pon s ten aanzi en van d e ver schille nd e aspecten of door een te rugkopp eling a an h e t eind van van h e t begrippenappara a t van conc ree t n a ar het leesproces ve rd e r k an de lee rkra c ht rea c abstract du s van p e rson ages vi a ruimte tijd ti es uitlokke n die aan sluite n op s maak of h e t p e rs p ec ti ef opb ouw na ar m oti even en th ema beha nde ld e of t e be hande le n be g rip uit he t ti e k e n d e moeilijkheidsgraad va n de boeken di e b e grippenapparaat worde n b e handeld themati ek onderwerpen h e t a ctief en ze lfs tandig ve rwe rk e n van d e lee rs tof omva ng aansluiting op b e l evin gswer e ld sp eelt ee n be la n g rijk e ro l bij he t uitwiss el en zo z o u j e bijvoo rbeeld h eel g oe d kunn en v a n lee s ervaringe n zal de rol van de l ee rkra cht b eginnen m et het go ude n e i om d e span di e in eers te ins tantie alle touwtj es in hand en ning inhoud o f he t hemels gerecht voor een ve r he eft en h et gespre k dirige ert vera nde re n va n lo re n so lda at of nathan sid alle om d e inhoud dir ige nt na ar begel e id e r dit kan bijvoorb eeld e n de p e rso nages om via het rookoffer tijd e n doo r re gelma tig gro epswe rk waarbij l eerlin he rsenschimmen ruimte e n p ers p ec ti ef te e in ge n om de b eurt d e verantwoorde lijkh e id di ge n b ij de aanslag th ematie k en opb ouw krijgen voor e en goede uitwiss elin g van de tensl otte is o o k variati e in a anpak be lan g rijk l ees erva rin g de do ce nt b egele idt de gro e ps nie t a ll ee n de ke uz e van de s oorte n v erwe r processe n op d eze wijze kunnen l ee rlin gen kingso pdra c hte n moet varie ren m aa r o ok d e de stof a cti e f en ze lfstandig ve rwe rken l eer aanpak deducti ef induc ti ef frontaal zelf ling en moeten ste eds meer va nuit hun eig en studi e individu ee l groep swe rk etc e t era te k s tervaring durv e n o m g a a n met t eks t en het op gebouwd e z e lfvertrouwe n vormt d e bas i s we noemen deze uitgangspunten voor alle van wa aruit l eerlingen de t ekst b estude ren duidelijkheid ze zijn niet nieuw in de litera te kstbeh a nd eling be gint o ns inzi e ns ni e t bij tuurdidactiek zie hiervoor onder anderen de h e t lez en va n d e teks t m aa r ervo o r d e l e er moor 1992 en geljon 1994 maar het is wel kracht moe t zorgen voo r een go e de cognitieve interessant en opmerkelijk dat deze uitgangs cont e xtuerin g of thematise ring g e lj on 1 9 9 4 punten nu voor een groot deel te vinden zijn door ee n goe de introductie van de te k st e n door in de nieuwe voorstellen voo rve rwe rkingsopdracht eii d e voo rverwe rkings kortom de smaakontwikkeling en de syn opdra c ht en di enen aan t e sluit e n bij d e s maak these tussen tekstbestudering en ervaring ontwikkeling en bij de t e b ehand el e n en kunnen volgens ons bereikt worden met de ree ds behande lde b egripp e n uit het b egrip volgende aanpak en onder bovenstaande p e napparaat zo worden l ee rli ng en b ete r ge mo voorwaarden tivee rd e n ka n hun voo rke nnis ge a ctu a liseerd a voorverwerkingsopdracht die aansluit bij de w o rd en ve rde r mo e t en e r gerichte l ees thematiek of het te behandelen aspect van het opdra c hten worden gegeven begrippenapparaat of van het literair histo d e na en v oo rve rwerkingsopdrac hten bij he t risch kader l ee sdoss i er mo eten div ers va n aa rd zijn all e b gericht lezen van het boek aan de hand van een facett en van h e t lezen e n v a n ee n tek s t moe of meerdere opdrachten ten aan de orde kom en nie t a ll een t e ks tb estu c primaire respons en individuele verwerkings de ringsopdra chten aan d e h a nd van h e t lite opdracht raire begrippe na ppara at mo e t e n l eide n tot d uitwisselen van de leeservaring een be t e r b e grip e n interpre t a tie van d e tekst e verwerkingsopdracht ten aaanzien van tekst 280 mo e r i995 6 ervaring en of t e kstbestudering individueel of de le esautobiografie zoals chambers die in in een groep e n e e n evaluati e daarvan de leeso mge ving beschrijft vormt een helder f individuele reflecti e op het lees en leerproces uitgangspunt voor het le es do s sier zie ai in de verte l eens a anpak worden verder com chambers en de nieuwe voorstelle n plete boeken bes proken zie bi in hoeve rre kan chamb e rs nu een in spiratie tegenov er de pos itieve asp e cten van cham bron zijn bij de invulling van de aanpak van be rs aanpak sta at ook e e n aantal nunpunten het literatuuronderwijs in de tweede fas e de methode vertel eens s la agt er niet in om late n we voorop ste ll en dat de aanpak van vanuit de ervaring door t e gaan naar de eva cha mbers het ve rte l een s g espre k ee n lu a ti e e n d e verdiepin g leerling e n bes preke n manier is om l ee rlin gen d e t e ks t t e lat e n erva een bo e k en d a ar blijft he t vooral sn og bij wel ren e n om hun ervaring en uit te wisselen gee ft ch a mber s a an dat in een volgende hie rm ee is de aanpak primair e en tekst boekb esprekin g as p ecten uit de vorige beh a n e rvaringsme thode maar d e ges pre ksm ethod e de ld kunn en word en maar d e z e h erhaling va n i s e en g o e de b as i s om vanuit die tek s te rva ring de leerstof wordt nie t expli c i e t gemaakt lee r over t e stappen op tek s tbe s tudering ling en gebruike n hun ervaringen niet opti d e aa npak van chambers komt op een aan maal zi e s4 tal punte n ov er ee n met de uitga n gs punten d e aa npak vo or het fic tie o nde rwij s op d e voor h e t literatuurond e rwijs de ve rwijzin ge n basissc hool ver sch il t van het lit eratuuronde r tu s s en haakj es he bb e n b etre kkin g op d e ze wij s in de tw ee d e fas e hi e rdoor h eeft he rtel uit gan gs pun t en in d e vor ige para gram een s voor g e bruik in de twee de fa se h et d e ee rst e ove reenkomst i s d e c e ntra l e plaa ts b e zwaa r dat d e ond erd el en va n de verh aal die de e igen b e le ving vare leerlingen inn eemt in analyse stap el end worden gepresent eerd in de aanpa k van ch amb er s in vertel ee ns st e lt h ij principe kom en in he t klass ikale gesprek alle nadrukkelijk de e i gen b e le ving s wereld p er onde rd el e n van de ve rh aa lanaly se aan bod c e ptie en waa rde ring van de le e rlin ge n c en maar e en ger ic hte verdie ping mist d e traal hij reikt hie rvoor niet a lle e n ee n aanpak procesge ri cht e aa npak aan d e ha nd waarva n aan m a ar besc hrijft teve ns ho e natuurlijk in l eerli nge n ze lfstandig ee n thema of de perso e en ide ale situ a ti e de l eerkr ac ht zou moet en nages van een ro m a n zoud en kunn e n r e ageren op d e res p o n s van de l ee rlingen d e b esc hrijve n o ntbreekt zi e s 7 antwoorde n die leerlinge n ge ven op de ba s is de invullin g die chamb e rs geeft aan he t vra ge n e n algem ene vrage n zijn geba seerd op b eg rip helpe nde vo lwasse n e s ta a t haak s op hun e i ge n o o rd ee l e n zijn ni e t go ed of fo ut ee n aa npak waarin l ee rlinge n z e lfs ta ndig l e ren er wordt ni e t ge re fe ree rd aan de b edo elin g omgaan m e t lite ratuur omdat d e volwa ssene ce ntraal s taa t de waarde van het bo ek vo o r de bij chamb e rs sturend in plaa ts van be geleidend le e rlin g en zi e uitgangspunt s s optree dt e en s tur ende volwa sse n e onthoudt d e mani e r waa ro p le e rlin gen ervarin gen uit zi c h w e liswa a r van no rm e rende uits praken wiss e l en h ebb en wij in onze kla ssen als wa ardoor le erling en wel hun ei ge n s maak inspire rend ervare n de l ee rlinge n zijn a c tie f kunne n ontwikkelen ma a r tegelijke rtijd staat ne t d e stof b e zig e n ze l eren o m elkaar t e h e l hij h e t pro ces v a n zelfs ta ndi g ler e n in de weg pe n het ler en praten over gel e z e n boek en ook hi e r geldt wee r d a t vert el eens ee n pro bevorde rt het inzi c ht van le erling en in litera ce s g eri cht e aanpak mist zi e b 3 tuur zie uitgangspunte n b2 s3 en ni vertel een s b es taat verd er voor h et grootste in d e tweede fa se wordt zovee l moge lijk gedeelt e uit gespre kken er valt weini g vari a tie getra cht leerlinge n z elfs ta ndig t e l er en omga a n in de aa npak t e ontd e kken ze ker voor h e t op niet leer s t o f in he t al ge mee n ons inziens is versc hi lle nde maniere n ervaren van een tekst h e t daarvoor e rg be lan g rijk om z elfs tandig te s chie t de a a npak wat te kort chamb ers doet l e re n d enk e n e n dat i s nu juist wat cha nbe rs wel ee n a ant al su gge s ti es aa n h e t e inde van he t ook nas tree ft leerlinge n b epal e n met hun b oe k maar ee n stru cturel e variati e ontbree kt antwoorden zelfde inhoud e n h e t verloop va n z i e s8 h e t g esprek 1995 6 moer as i chambers concreet deze manier van literatuurbe na dering d e basisvragen mee r zelfstandig gebruiken wat kunn en wij als docenten nederla nds in ook kan een oudere lee rlin g d e t a ak van d e de tweede fase nu concreet met deze id e een doc ent al s he lp e nd e volw asse n e o v e rn e me n van chambers de ba s isvrage n en dan vooral d eze l e erling ka n bijvoorbe eld als invu ll in g de mo eil ijkh e d e n en patron e n vormen tijdens van een keuze uur optreden al s begel e id er onz e le sse n een uits te c end uitgang spunt voor natuurlijk mo et de b ege leide r we l vertrouwd d e bespre king van een lite rair e tek s t di e zijn met de aanpak va n ch a mb er s en vindt bespreking kan ons inzien s dan zowe l klass i regelmatig overle g plaa ts tussen de do ce nt e n kaal al s gro epsgewij s gevo e rd worden d e b egeleider afha nke lijk van de m a t e waarin le e rlin gen in s taat zijn z elfstandig te werk en zien wij voor een praktijkvoorbeel d een dire cte toepassing van de theorie uit vert el ee n s d e vol gende mogelijkh eden te nsl o tte wil le n w e een c on cree t voo rb ee ld een klassikale b espre king waarbij leerling e n gev e n van h e t literatuurond e rwij s dat i s geba door midd el van de a lg em ene e n sp e cifieke see rd op de geformul ee rde uitgangspunte n vra gen ee n beter be grip wo rdt bijgebra cht d e de ze l esse n ove r he t go ude n e i va n tim krabb e d oc ent treedt hi er erg s ture nd op e n kan h e t zijn h e t s tartpunt van he t lit e ra tuuro nderwij s ge sprek in ee n b epaald e ri c hting leid e n bij in d e vierde kla s in d e z e e er ste l esse n ligt d e voorb eeld op de verhaalanalytisch e as p ec t e n nadruk n a tuurlijk v o or e en groot ged ee lte op maar oo k o p de m o eilijkh ed e n ge zi en de d e e i ge n erva rin gen en impress i es va n h e t tijd die h et ges prek in totaal in b es lag n ee mt is bo e k ve rd e r moet e n d e le erlin ge n groeps h e t aan te raden de antwoorden op d e gewij s hun e rva ringe n d el en in lat e re le ss en basi s vra ge n op e e n groot ve l papie r te sc hrij zulle n mee r v erha al an a lyti sc h e el em ent e n ve n zoda t z e in ee n volgende les oo k wee r ce ntr a al kome n te s t a an gebruikt kunnen word en de keuze vi e l op he t gouden ei vanwege he t wanneer d e lee rlingen b e k e nd zijn met d e spanningse le me nt h oewel het bo e k mi ssc hi e n me th o de e n met het begripp e na pp araa t k a n al te populair is in o n ze uit gan gs punte n fo r d e aandac ht verle gd word e n na a r de onde r mul eerd e n we al d a t s panning e n inhoud goe del en moeilijkhed e n e n p a tron en leerlin de trekkers zijn voor l eerlin gen di e voor he t gen prob eren een oploss ing t e vinde n voor d e ee r s t ke nnis maken m et lite ratuur d e do el e n mo e ilijkhe de n di e ze tege n zijn gekom e n z e di e we bij d e ze l essen hebb e n ge fo rmul eerd maken p er gro e pj e een ve rsla g van deze zijn geba seerd op l eeserva rin g e n d e uitwisse bespreking nu zijn er me erd e re mogelijk ling daarvan we b eginn en e n e indi ge n me t heden al s alle lee rlin g en he tzelfde boek h eb e e n individu el e ve rwerkings opdr acht omd a t b e n ge le zen kunnen de ove rgebleven moeilijk hi e ruit d e individu el e ontwikkeling van leer heden aan de klas worden voor gelegd waarbij lin ge n i s af te l ezen d e al gem en e vrage n z oal s leerlingen zelf een s trate gi e aan ge ve n e n o nt chamb e r s di e h ee ft gefo r m ul ee rd zijn indivi wikkelen om het probl ee m op te lo ssen du eel va n aard e n g o e d gesc hikt o m ee n pri al s elk e groep ee n ander b o ek l eest kunnen maire r espon s uit te lokke n en al s ee r s te indi d e v er s la gen word e n ing el everd bij d e do cent vidue le verwe rkings opdrac ht d e opdrachte n uiteraa rd n a dat he t groepj e m ogelijke lees di e de l e erlinge n make n zijn b es t emd voo r h e t s trat egie en he e ft geformul ee rd d ez e formu le es dossie r leert voor e lke gro e p c on crete opdrac hte n die in de l esse n is tijd in ge ruimd voor h et leze n a ansluiten bij hun verslag oo k in dit geval kun van h e t bo e k dit h ee ft a ls voornaam s t e do el n e n leerlin ge n hun p ro ble men voo rlegge n in de l eerlin g en te la t en w e nn en aan h et fe n o ee n mond elinge prese ntatie voor de klas n a ar meen lez en in de kla s l ee rlin gen mo e ten d e aanleiding van deze bes prekin g kunnen ze dan gel ege nh eid hebben om in he t klass elokaal t e zelfstandi g verder we rken aan hun ve rslag lez e n n et zoa l s er in he t l o ka al o o k gewerkt naarmate de do cent ee n mind e r stur e nd e en kan wo rde n a an tekstv e rklarin g h et l e z en zal me e r b ege leide nde rol krijgt in het l eerproce s zodoende ee n duid elijke re plaats krijgen bin kunnen l e erlingen die vertrouwd zijn met nen h et vak n ed e rl a nds 2 8 2 moer 1995 6 we hebben de lesse n ge maakt voor ee n 90 les 2 besprekin g minutenrooster primaire respons en individuele verwerking s opdracht de leerkracht komt even terug op de doelen vorige les en geeft de leerlingen dan meteen le erlingen l e re n omgaan met literatuur door een individuele verwerkingsopdra c ht schrijf in h e t te b el even maar ook door erover na te een paar woorden op wat je vond van het boek denk e n welk gedeelte van het boek je zou voorlezen lee rlingen verbinden de thema s s panning en aan je vriend of vriendin leg ook uit waarom geheim aan hun eig en beleving e n aan de beantwo o rde n van d e basisvra gen e n het uit ge b e urt enisse n en d e sfe er in het go u den e i wi s selen van e rv aringen nadat leerlingen aan le erlinge n ontwikkelen hun e ige n oord eel en de hand van deze opdracht ook bestemd voor prob e ren dit zo helder m o g elijk t e formul e ren het leesdossier h ebben nagedac ht over hun lee rlinge n ontd ekke n door h e t uitwi ssel e n van oordee l over het boek word en ze ingedeeld in ervaringe n dat z e e lkaar kunn e n help e n en van groep e n in deze groepen gaan ze d e basi s vra e lkaar kunnen l eren gen van chambers bespreken de leerkracht lee rlinge n w e nn e n aa n h e t fenom e en l ez e n in heeft de kolomm en ook op het bord gezet d e klas mooi ni e t mooi moeilijk patron e n de leer kracht geeft enkele e xtr a aanwijzing e n voor h et les 1 voorverwerkingsopdrach t invu ll en van de kolom patronen kijk eer s t wa t vo orve rw e rkin gsopdrac ht de leerkracht laat de er in de and ere kolommen is ing evuld hebbe n l ee rlingen ee n stukj e raa dsel ac htig e muzi ek dez e zaken me t elkaar te m a ken ofheb j e mi s h ore n bijvo o rb ee ld van d e t v se ri e twin schi e n n og and ere dingen g el ez e n di e vaker pe nles en vraa gt de l eerlin ge n welke sfee r deze t erugkome n verd e r worden er voorbe elden muzi ek bij ze opro e pt de lee rlingen sc hrijv e n van pa tronen geg even uit het d a gelijkse lev e n hun a ntwoord e n voor zichzelf op ervaringen in een groter verband besprek e n r e flec ti e e n uitwiss el en va n ervarin gen in een niet d e help e nde volwa s se ne als de g ro ep e n kl assegesprek wo rd en d e antwoorde n b es p ro kla ar zijn worden d e opdra chte n kla ssikaal ken de leerkracht vraagt da arbij waarm e e le e r b esproken uitgangs punt hierbij is dat ten e er li ngen d e muzie k h ebben ge a ssocie erd s t e aan de orde komt wat leerlinge n wel of nie t g er i cht e ve rwe rkin gsopdrac ht de l ee rlin ge n mooi he bbe n gevond e n ma ar dat het ges pre k moe te n individu ee l in ee n halfuur ee n ra adse l daar nie t op moet blijven ste ken h et g espre k a chti g o f ge he imzinnig gedic ht of verha a l mo e t fl exibel verlop e n van mooi of ni et mooi sc hrijven d e z e opdra c ht i s beste md v o or h et naar bijvoorbeeld moeil ijk dat vond ik nie t leesd oss i e r zo mooi want dat be gre ep ik niet de l eer na d er ond e rzoeke n va n h et th ema en va ri a ti e krac ht vult d e kolommen op he t bord in in de opdra c ht e n ee n aa ntal v a n d e opdrac hten ve rwerken van d e uitwi s se ling e n reflecteren wo rdt vo o rge le zen e n a a n d e kla s wo rdt op het l ee rpro c e s na het b espreken ga a n de gevra a gd welke h e t me est geh e imzinni g i s en g ro e p e n bij elkaar zitte n en m a ke n gezamenlijk waaro m bel a n grijk is hie rbij dat l eerlin ge n e e n verslag van de besprekin g d e vragen die prob eren zo h eld e r e n duide lijk moge lijk uit t e daarbij ce ntraal st aa n z ijn wat h ebb e n ju ll i e als legge n waarom zij dit vinden de leerkrac ht groep ge lee rd na d e kla ss ikale bespreking zijn k a n dan sam e n m e t d e l ee rling e n na gaan wa n er moeilijkheden op gelost of zijn er nieuwe ne er en wa arom i ets s p a nn end of geheimzinnig vragen bijg e komen is ee n b eke nd e film kan daarbij h eel go e d al s ve rw erkings opdra cht ev aluati e t e ns lotte ron uit gan gspunt ge nom e n wo rd en den de leerlingen de b es preking van het gouden geric ht l e zen het go uden e i wordt uitgedeeld ei af met ee n individuel e opdracht welk per s o d e rest va n het uur wo rdt b es t eed aan he t le z e n nag e uit het gouden ei maakt het plot het meest e n de le erlin ge n moeten h et bo ek uitge le z e n spann end e n intrige rend leg uit waarom zij of h ebben voor d e vol ge nde les de leerlinge n hij nu juist zorg voor de s panning en gebruik mo e t en bij het lezen letten op het sp a nnin gs daarbij de informatie uit de vorige les e l e ment waarom is het boek s pann e nd huiswerk voor de leerlingen all e opdrachten verwe rken in het le esdo ssier niet daarbij als 1995 6 moer 283 geheugensteun een korte inhoudsweergave te n ams terdam em querido s uitgeverij van h et verhaal b v 1995b geljon c lite ratuur e n leerling e en prakti sch e di blijven experimentere n da ctiek voor h e t literatuurond e rwijs bussum couthino 1994 wij zien in e lk geval wel een aantal mo gelijk moor w de een misverstand omtrent tekster hede n om de ideeen van chambers om t e varingsmethoden een overweging naar aan zetten in lit e ra tuurlesse n voor de twee de fase l eiding van het cv e rr rapport in tsjip tijd uit onze natuurlijk no g maar geringe erva schrift voo r lite raire vo rming 2 1992 p 43 49 ringen in de klas blijkt dat l ee rli ngen enthou vakontwikkelgroep nederlands examenpro s ia s t r eage ren op het g es prek naar aanle iding gramma havo en vwo nederlands eer s t e v a n d e vi e r b as i s vrag e n opva ll end is dan ook c onc ept in moer tijdschrift v o or h e t ond erwis in dat l e erlinge n die normaal g esproken moeite h e t nederlands 1995 4 p 1 90 200 en 1995 5 hadd e n om te pa rticip e re n in gesprekke n ov e r p 251 254 lite ratuur nu wel hun eigen va ak v erra s se nd e inbreng hebben de st a p naar tekstbes tudering is da arna makke lijk er te maken omdat die dire c t t e kopp e le n i s aan de zojui s t besprok en indrukk e n van de leerlingen wij hebb en met behulp van de aa np ak van chambers de verfil ming va n mariken van nieum eg hew besproken daaruit kwam naar voren dat leerlingen de houding van ma rik e n halverwege het verhaal wann e er ze moen en blind elings vol gt niet mooi vond en terwijl z e haar aan he t e inde van d e film mooier vinden aa n ee n d e rge lij ke obse rvati e kan een gesprek wo rde n va s tge knoopt ove r de ontwikkeling van een perso nage on s probl eem is wel dat het allem a al in theorie kan maar dat dit voor e en groot deel ook afha nkelijk i s va n de inhoud van het ges pre k h e t voorde e l van e en op e n g esp rek is dat l ee rling en vanui t zi chz elf kunnen reage ren maar da a r s taat teg enove r dat j e al s docent we l afhankelijk b e nt van datge n e wat in het ges pre k naar voren komt in hoeverre mo et je als d oc ent d a n een weinig inhoudelijk gesprek gaan s tur e n of grijp j e dan t eveel in in het inductieve l e erproc es op d e rg e lijke vragen hebb e n wij vooralsn og geen antwoord ma ar we zijn na onze erva ring en wel zo e nthou siast da t we blijven experimenteren me t ch amb er s literatuur chambers a de leesomgeving hoe volwassenen kinderen kunnen helpen va n boeken te genieten amsterdam em querido s uitgeverij e v 1995a chambers a vertel eens kinderen lezen en pra 284 moer 1995 6