Schermen met geletterdheid

ronald soetaert guy van belle schermen met geletterdhei d laten we beginnen met een beeld de boekenbeurs in frankfurt waar monika van paemel zic h vrolijk va n receptie naar receptie spoed t i n opdracht van ziggurat het brtn kunstprogramma zij nadert een poster fbuch und me dia loopt een stand voorbij konzepte die ideen lesbar machen en stopt verbijsterd voor een zaaltje met computers en wendt zich met misprijzen af het software speelpar k heeft niets meer met het boek te maken het is een ander medium over de bedreiging van de beeldcultuur is al heel wat geschre ven we zouden in plaatjes en pictogrammen gaan denken maar deze flipper kasten lijken op een goedkoop speelhol he t is pas als je ziet hoe kinderen door dit spel worden gegrepen dat je je zorgen gaat maken het lijkt bon ton om over de bedreiging van de beeldcultuur in termen van cultuurverval t e fulmineren george s steine r verze t zic h a l jaren tegen d e voortschrijdende afkalvin g va n de klassieke geletterde cultuur neil postman schreef i n amusing ourselves to death dat d e door de televisie geschape n epistemologie niet alleen inferieur is maar ook absurd en gevaarlijk schermen waar ze ook naar verwijzen tv of computer blijken voor gelet terden een bron van ergernis i n deze bijdrage willen wij in elk geval een an dere bron aanboren we menen dat de kritiek jegens media als tv en computer eenzijdig en kortzichtig is als de schermcultuur en bloc verdach t wordt ge maakt zeker als we beseffen welke cnorme evolutie vandaag samengebracht wordt in dat zaaltje van monika van paemel buch und media het is weinig zinvol boeken en andere media tegenover elkaar uit te spelen neem de kritiek va n postman tegen televisie uiteraard zijn wij ons bewust van het treurige niveau van de gemiddelde televisie avond maar tegelijkertijd vragen we ons af of men nog wel geletterd op niveau kan zijn zonder tele visie we hebben het niet zozeer over de weetjes waarmee min of meer gelet terden hun dagelijkse conversatie versieren maar vooral over wat geletterden kunnen leren via het scherm via het beeld als een superieure vorm van in formatie of amusement kortom deze bijdrage gaat over de onderschattin g van het scherm een scherm waarop vandaag woord en beeld fictie en infor matie verschijnen een genuanceerde verdediging lijkt ons daarbij noodzake lijk trouwens tv en film zijn als beeldcultuur allang een wezenlijk onderdeel van geletterdheid dit jaar constateerden wij bijvoorbeeld dat in drie vpro uit zendingen czomergasten geleerd in augustus en woord en beeld ruim gebruik werd gemaakt van beeldcitaten om bijzonder boeiende gesprekken te illustreren het leek erop alsof de vpro een offensief voerd e om te tonen dat de inhoud van geletterdheid inderdaad ook uit tv of filmfragmenten ka n be staan wij denken dat diegenen die bijvoorbeeld de programme s met peter seilars of edgar reitz deze zomer niet gezien hebben iets minder geletterd zijn maar kom laten we niet in de fout va n de literair geletterden vervallen en tege n elkaar opbieden wat die interviews betreft is het ook zo dat via de dialoog 7 soetaert van belle scherme n met geletterdheid het gesproken woord kennis op een eigen manier overgedragen wordt op zijn best keert de televisie terug naar een vonn van orale cultuur waarbij het ritme va n het gesproken woord aan de presentatie een bijzondere kracht geeft dialogen en discussies creeren mogelijkheden om via tegenspraak nuance ring consensus een bepaalde kwestie uit te diepen wij hebben zeker even veel over nationalisme geleerd uit de interviews van michael ignatieff als uit om het even welk boek niet alleen hoorde en zag je mensen van vlees e n bloed die aan het woord kwamen over wat hen beroerde het was ook moge lijk discussies te volgen waarin de sprekers uitgedaagd werden om de essentie van hun denken te formuleren en zonder e n boek van dennett of toulmin te lezen was het mogelijk o m gefascineerd te raken door wat zij zelf als es sentie van hun werk met kayser bespraken vpro serie een schitterend on geluk de interviews van kayser met konrad steiner marquez en semprun lijken ons een literaire ervaring het waren essays in beeld ach we wete n wel dat het hier om uitzonderingen gaat maar wie zorgvuldig selecteert ui teraard ook in het buitenlandse aanbod kan wekelijks iets beleven dat het bewaren op video waard is waarom zou er geen boek worden gemaakt voor het scherm waarin tekst te lezen is afgewisseld met mondelinge uitleg en discussie op de conferentie the door s o f perception amsterda m 1993 ko n men daar al ee n moo i voorbeeld van zien en lezen marvin minsky s fascinerend boe k society of the mind wordt heruitgegeven op cd rom tijdens het lezen komt minsky in hoogsteigen persoon zowaar vanachter een boekillustratie gewandeld om meer uideg te geven bij een fascinerende passage maar zo zijn we bij computertoepassingen gekomen het software speelpark waar ook zoveel bedreiging voor de cultuur blijkt van uit te gaan terwijl er hier sprake is van 6 n van de belangrijkste verschuivingen van de 20ste eeuw de computertechnologie digitaliseert onze cultuur en zo wordt het mogelijk woord beeld en klank op n medium samen te brengen en dat is spannend het is uitermat e kortzichti g steed s t e wijze n o p commerciel e uitwasse n wrede videofilms spelletjes en onnozele spel praatprogramma s o m zo een hele schermcultuur af te wijzen terwijl natuurlijk dezelfde onnozel heid en wreedheid ook in boeken bewaard wordt een geletterde reactie vraagt meer nuance niet dat wij u willen bekeren tot outer beeld wel willen wij u verleiden om het scherm au seneux te nemen wie tussen woord en beeld kiest wordt het slachtoffer van zijn eenkennigheid voor bijvoorbeeld het geschreven woord wie dus bet zaaltje van monika binnengaat mag zich uiteraard ergeren maar dient zich te realiseren dat daar een belangrijke sprang in onze cultuur te zien was vergelijkbaar met de uitvinding van de boekdrukkunst maar dat lijkt dan wel typisch menselijk ook toen de boekdrukkunst het licht zag waren velen blind voor het belang van die revolutie boek en machine als we een revolutie meemaken die te vergelijken is met de gutenberg revo lutie dan kunnen we ook wat van het verleden leren we constateren bijvoor 8 soetaert van belle schermen met geletterdheid beeld dat transformaties in het denken lezen schrijven en handelen o i v een nieuw medium niet van de ene op de andere dag gebeuren het gaat om hon derden jaren evolutie waarvan we de resultaten vandaag als natuurlijk be schouwen bijvoorbeeld o p het moment dat de boekdrukkunst ontstaat o p het einde van de 15d e eeuw is men zich tijdens de eerste jaren amper bewust van de cultuurbreuk die op gang komt rome daarmee bedoelen we dan de katholieke kerk reageerde amper op de boekdrukkunst drukken was toch hetzelfde als overschrijven maar luther bad het door voo r hem was de boekdrukkunst ee n godsgeschenk speciaa l uitgevonden aldus luther om het de pans lastig te maken in elk geval het duurde een tijdje voor men doorhad welke verschuivingen de boekdruk kunst veroorzaakte zoals we weten in den beginne was het woord en daarna kwam het schrift dan de boekdrukkunst en dan de computer al deze media hebben onzeblik op cultuur geletterdheid en onszelf gewijzigd met het schrift en later de boek drukkunst werd het geheugen als het ware veruitwendigd het schrift het boek was een geheugensteun buiten het bewustzijn en schrift drukwerk woor den in beeld laten manipulate toe met de komst van de computer escaleert dit het kan allemaal sneller en het wordt anders het effect va n de nieuwe revolutie na gutenberg komt traag in beeld maar een ding wordt al duidelijk zichtbaar niet het boek is het medium maar het scherm e n hebben we het niet geleerd van mcluhan th e medium is th e message schrijven en lezen op scherm laten we ons verhaal over computers beginnen op het moment dat schermen als tekstverwerkers gebruikt werden schrijven werd dan al vlug iets heel an ders wie op scherm schrijft kan immers op een vlugge manier zijn gedach ten vorm geven de elektronische tekst is onmiddeuijk voorhanden en is dan een handig object van manipulatie van interactie ook samen schrijven en communiceren over teksten wordt comfortabel e n andere teksten hele bi bliotheken zijn on line beschikbaar aanvankelijk en nog steeds wordt het lezen op scherm als iets oneigen lijks beschouwd schermen missen immers de charme van boeken zo wordt geklaagd maa r door t e gaan schrijve n o p scherm is leze n o p het scher m steeds meer ingeburgerd zeker als wijkt dat computers zoveel handige r en vlugger informatie toegankelijk maken en laten lezen zoals men zich vaak niet bewust was van de betekenis van de boekdrukkunst werd dat scherm gebruikt als ee n alternatief voo r papier en het effect va n software op ons denken schrijven en handelen ontsnapte aan de waarneming hetzelfde gold lang voor het tv scherm dat aanvankelijk beschouwd werd als een doorgeefluik maar het veranderde al vlug in een scherm op de wereld een leverancier van een wereldbedd steeds meer groeit het inzicht dat al die nieuwe technologie op scherm ons denken schrijven en lezen zal beinvloeden en her structureren vandaag wor den drukwerk en elektronische tekst met elkaar geconfronteerd als twee ma 9 soetaert van belle schermen met geletterdheid nieren om met informatie om te gaan wat gebeort er precies als een tekst op schenn komt bewerkt en bewaard woidt het merkwaardige is ongetwijfeld dat het om meer dan een schenn gaat dat schenn hangt immers vast aan een machine jawel onze geliefde geletterd heid komt op een machine terecht reden tot ongemstheid maar ook reden om de verschuiving va n tekst naar elektronische tekst hypertext als een al ternatief voo r de boekdrokkunst te bekijken hoe ontstond hypertext wat wordt er precies mee bedoeld en hoe wordt het gebruikt hypertext over de mogehjkheden van de computer droomde ted nelson en van de eer sten die gefascineerd werd door het ontwerpen van zo n allesomvattend schrijf lees en informatiesysteem ee n machine van geletterdheid w e schrijve n 1960 nelson schrijft ee n essay en hij legt ee n traditioneel kaartensystee m aan dat hem echter op diverse niveaus niet voldoet hij beslui t ee n cursus programmeren te volgen om een systeem te ontwikkelen dat niet alleen orde brengt i n d e informatie maa r ook i n staa t i s o m di e informati e e n oo k teksten op diverse niveaus en manieren met elkaar te verbinden in hypertext taal hete n de stukken van informatie nodes en dat kan gaan over cijfers woorden paragrafen volledige teksten hele tekstverzamelingen maar niet allee n woorden kunne n to t nodes gepromoveerd worden oo k klank en beeld horen bier thuis verbindingen tusse n nodes worde n links genoemd een geheel van nodes en links vonnen een netwerk in een netwerk is elke node verbonden met ten minste 66n andere node bijvoorbeeld bij het lezen van een toneelstuk van shakespeare kan men ge sproken teks t beluisteren ee n fragmen t ui t ee n opvoerin g bekijken ee n waaier aan kritische reacties oproepen en allerhande informatie opvragen zoals woordenschat historische achtergrond karaktertyperingen de architectuur van het theater van toen the globe theatre de biografie van de schrijver informatie in zo n netwerk ziet er dus anders uit dan in een boek het netwerk doorbreekt de structuur van boeken de gebruiker kan actief doorhee n het netwerk navigeren kan de informatie ordenen en herordenen in boeken kan dat ook maar op computers kan het vlugger en comfortabeler zo ontstaat een nieuw medium als gevolg van een technologische re vol u tie een medium dat ons denken en onze expressie verandert een medium dat een nieuwe praktijk en retoriek een nieuwe theorie vereist nieuw klopt in feite niet want wat bier technologisch gebeurt hangt al langer in de lucht kennis als constructie wat we hierboven geschreven hebben over elektronische communicatie net werken met als voorbeel d hypertext weerspiegelt o p een merkwaardige manier de moderne verhouding jegens informati e en kennis een relatie die ook wetenschapsfilosofisch e n kennistheoretisch kan worden ondersteund kennis wordt immers steeds meer omschreven als een constructie die ontstaat als iets dat in gemeenschap in dialoog groeit als gevolg van onderhandelin gen als we het over teksten hebben impliceert dit dat een tekst zijn beteke 10 soetaert van belle schermen met geletterdheid nis krijgt als onderdeel va n een traditie de teks t gaat functionere n i n ee n netwerk van andere teksten de teksten waarmee relaties opgebouwd worden zijn in de boekencultuur vaak niet rechtstreeks voorhanden terwijl computers die binnen handbereik bren gen en door de technologie worde n d e netwerken nu letterlijk o p scher m zichtbaar door een tekst op scherm te lezen krijgen we een ander beeld van wat een tekst kan zijn zoals we hierboven gezien hebben kunne n stukke n tekst een eigen leven leiden maar ook hierarchieen kunnen door elkaar ge haald worden bijvoorbeeld voetnoten kunnen uitgroeien tot boeken en bi bliotheken wie door een hypertext bladert of beter gezegd navigeert ondervindt aan de lijve een andere leeshouding die spoort met de manier waarop heel wat mo derae leestheorieen iser ricoeur fish bruner het lezen leven ingeblazen hebben als een produktieve bezigheid kortom door de tekst op scherm te brengen vervagen niet alieen de grenzen tussen teksten ook de grenzen tussen schrijvers en lezers veranderen ook in het onderwijs zijn grensveranderingen t e signaleren door nieuwe maniere n om met tekst en informatie o m te gaan wijzigt nie t alieen d e inhou d maar ook de methode de relatie tussen leraar en leerlingen wordt anders en de in sanities waarin onderwijs gegeven wordt zullen zich moeten aanpassen onderwijs zoals hierboven al gesteld stimuleren de nieuwe media een actieve benade ring van kennis hiermee sluiten hypermedia ontwikkelaars bewust of on bewust aan bij moderae onderwijskundige inzichten waarin afgestapt wordt van louter kennisoverdracht ten voordele van aandacht voor het leerproces de technologische vernieuwing bestaa t erin dat de computer in dat proces ver schijnt als ondersteunende processor door de technologie kan ook makkelijker een beroep gedaan worden op ach tergrondinformatie waardoor het interdisciplinair karakter van alle kennis in beeld komt in een hypertext toepassing over de nigeriaanse schrij ver wole soyinka ver zamelen amerikaanse literatuurstudenten naast teksten annotaties en illustra ties ook his tori sche sociaal culturele en antropologische studies bij het le zen van de literaire tekst worden verklaringen gezocht in begeleidend materi aal dat desgewenst simultaan op scherm kan worden gebracht uit zo n voorbeeld blijkt da t niet alieen de grenzen va n kennisgebieden of vakken vervagen maar dat ook de muren van scholen klassen en bibliothe ken worden doorbroken het computerscherm maakt van de klas een virtuele ruimte van waaruit leerlingen en leraren contact hebben met andere scholen andere bibliotheken andere instellingen de computer is dus niet alieen een bron van kennis maar creeert ook een nieuwe omgeving de gebruikers wor den gestimuleerd om hun informatie te delen eh over die informatie in dia loog t e treden samenschrijven revisie s maken participere n i n netwer ken dit houdt dan niet in dat een leraar overbodig wordt hij krijgt echter wel een 11 soetaert van belle schermen met geletterdheid nieuwe rol en ook dit spoort met de veranderende visie op de functie van de leraar als begeleider i p v conservator van kennis hij wordt om in compu tertaal te spreken de sysop system operator die net leren op gang houdt met inzicht in doelstellingen met advies over vaardigheden die het actieve en sociale karakter van leren ondersteunen maar ook computertoepassingen i n de klas kunnen didactisch verantwoord zijn wie kan nu tegen software zij n waarin een soort leraar in een box meegegeven wordt software die iets weet van wie leert het leerling model wat geleerd wordt de kennisbasis hoe iets moet geleerd worden het expert domein het resultaat is een uiterst gedul dige leraar steeds bereikbaar die zelden machinaal reageert tot slot willen we nog eens beklemtonen dat het om meer gaat dan het ver bale via multimedia kan heel wat gesimuleerd en gevisualiseerd worden een beeld leert soms meer dan duizend woorden de klachten over de overschatting van de beeldcultuur in onze moderne maat schappij gaan voorbij aan de onderschatting van het gebruik van het beeld in het onderwijs het gaat dan over meer dan louter illustraties actief omgaan met het beeld werkt motiverend en sluit aan bij correcties die vandaag kunnen worden uitgevoerd o p een te verbaal te passief te analy tisch onderwijs deze denk en leerwijzen lijken sterk verbonden met de manier waarop kennis in een boek wordt gepresenteerd hypertext toepassin gen belichten een andere relatie tot kennis dynamisch synthetisch en vooral meer associatief en intui tief en precies die invalshoek belooft een noodzake lijke aanvulling te zijn voor de modernisering van het onderwijs het is zeker niet onze bedoeling de menselijke intelligentie te splijten in een aantal contrasterende paren woord versus beeld boekdrukkunst versus elek tronische tekst statisch dynamisch ouderwets modern enz de uitdaging bestaat erin de sterke kanten van beide polen of denksujlen met elkaar te verbinden precies het scherm creeert mogelijkheden om het verbale geschreve n gesproken woord en het audio visuele same n te brengen daardoor veranderen de grenzen en de inhouden van de geletterdheid over de inhouden van en de houding tegenover culturele geletterdheid handelt het vol gendedeel bloemlezingen e6a van de belangrijkste problemen van het literatuuronderwijs vandaag kan in beeld gebracht worden door te wijzen op het feit dat de leraren en leerlingen die in een klas samenzitten deelnemen aan aparte culturele en sociale netwer ken iedere geletterdheid zit vaak op een bepaalde manier opgesloten in zo n web de vraag voor een modern literatuur onderwijs luidt hoe verbinden wij die netwerken en welke verbinding kan als geletterdheid tellen in een onderwijsproject rug behandelen we dit probleem vanuit europese klassieke teksten als robinson crusoe van defoe en don quichote van cer vantes het zijn klassieke werken die veel met onze geletterdheid te maken hebben vel e lezer s werde n vi a deze verhale n vaa k bewerkinge n ervan jeugdversies filmversies stripverhalen geinitieerd in de literairecultuur het zijn ook verhalen die aan het begin van onze romantraditie staan en die bin 12 soetaert van belle schermen met geletterdheid nen de westerse cultuur gebniikt werden om iets over die cultuur te vertellen cervantes defoe shakespeare en de bijbel zullen wel ongeveer de meest ge citeerde namen zijn op een geletterde manier omgaan met deze teksten impliceert o a verwijzin gen kunnen herkennen de tekst in een netwerk kunnen plaatsen zowel louter literair als in een ruimer kader goed onderwijs zou leerlingen moeten leren navigeren doorheen deze netwer ken waarbij oo k hu n eigen leefwerel d ee n plaats krijgt late n we ons hie r toespitsen op het probleem van de tekstverzameling wi e zo n verzamelin g rond bijvoorbeeld robinson crusoe samenstelt wordt geconfronteerd met een web aan verwijzingen en het gaat verder dan het woord alleen ook tekenin gen schilderijen muziek films video stripverhalen spele n een belang rijke rol in zo n intertekstueel netwerk nogmaals de bedoeling van zo n ver zameling is de gebruikers een eigen weg te laten vinden doorheen het materi aal onze eigen ambiti e bestaat er ook in om zo n netwerk aan teksten be schikbaar te maken waarin de gebruikers kunnen grasduinen en keuzes ma ken o p die manie r lere n z e oo k me t informati e omgaa n vanui t divers e perspectieven interdisciplinair ze leren de canon kennen als een historische constructie ze krijgen inzicht in het dynamische karakter van literatuur viade vele mogelijke correcties en bewerkingen waaruit de invloed van robinson crusoe spreekt door de omvang en heterogeniteit van het materiaal is een dergelijk e tekst en beeldverzameling als gedrukte bloemlezing een omnogelijke onderneming de computer komt de leraar ter hulp om een levendige en min of mee r le vende bloemlezing t e maken waarin hij makkelijker nieuw materiaa l aan spreekt en toevoegt om in te spelen op vragen va n leerlingen o m nieuw e maatschappelijke thema s te behandelen om aan te sluiten bij nieuwe genres die in de moderne maatschappij ontstaan geen wonder dat een strakk e canon het produkt is va n de boekdrukkunst waarin maar traag gereageerd kan worden op correcties een hypertext of hy permedia toepassing sluit dus meer aan bij recente visies op canonvorming in de literatuurwetenschap postmodeme literatuur en literatuur wij hebben het al een paar keer vermeld de literaire dieorie de filosofie lijk t de technologie geestelijk allang voorbereid te hebben hypermedia laten zich lezen als een letterlijke toepassing van moderne filosofische inzichten wat we hierboven schreven over nodes links en netwerken komt ook wat woordenschat betreft sterk overeen met de manier waarop derrida foucault barthes bakhtin de cultuur getypeerd hebben roland barthes schreef reeds in 1968 we parafraseren zijn proza het besef groeit dat de tekst niet langer meer leidt tot een 6ne de enige theologische betekenis die teruggaat op de auteur als een soort god neen moderne teksten creeren een ruimte waarin diverse teksten samenkomen en botsen opvallend ook is het feit dat het navigeren in zo n ruimt e van informatie en teksten een gevoel creeert dat precies vandaag in het postmodeme denken zo 13 soetaert van belle schermen met geletterdheid centraal staat het feit dat het perspectief va n waaruit we lezen kan wisselen en moeilijk aanspraak kan maken op autoriteit om het hele systeem te over zien het centrum als functie bij derrida de literaire critici die het postmo dernisme begeleiden typeren bijv een postmodeme roman als volgt elk e tekst is een node in een multidimensionaal netwerk een van de ontelbare no des samen maken ze geen wandtapijt geen coherent beeld verscbijnt er is niemand die geen deel uitmaakt van het werk er is geen positie buiten het netwerk maar niet alleen de theorie probeert uit het boek te ontsnappen ook in de li teratuur zelf zijn heel wat teksten te vinden die bij wijze van paradoxaal expe riment het boek proberen te buiten te gaan onvermijdelijk bi j el k experi ment worden tristram shandy va n laurence sterne ulysses en finnegans wake van james joyce vermeld maar de post moderne literatuurgeschiedenis staat er vol van gerrit krol cortazar die de lezer aanmaant om zijn roman zomaar ergens te beginnen queneau schreef ee n soort va n sonnettenma chine burroughs de techniek van cut up borges het verhaal als een net werk van mogelijkheden calvino zijn ambitie voor het schrijven van een hyperroman of zijn beschrijving van de moderne roman als ee n groot net werk vandaag wordt heel wat literatuur als hypertexts avant la lettre be schreven de vergelijking kan voor de lezer nogal geforceerd overkomen als een vorm van projectie maar zo werkt het literaire systeem steeds wee r staat een nieuwe literatuur of literatuuropvattin g klaar om nieuwe vormen en functies effecten t e verdedigen borges schreef dat elke schrijver zijn voorouders creeert en zijn eigen stamboom maakt en walter benjamin constateerde dat in de gescbiedenis van elke kunsrvorm er vaak pe riodes optreden waarbij kunstenaars aspiraties krijgen die in principe slechts gerealiseerd kunnen worden door een verandering in het medium zelf en dat impliceert een vernieuwing in de vorm van een technische sprang die uitein delijk ee n nieuwe kunstvorm wordt fotografie film vide o zijn er voor beelden van ook literatuur zal veranderen als het geschreven woord muteert in een elek tronische tekst elektronisch lezen en schrijven zijn een direct antwoord op de begrenzingen van het gedrukte boek ondertussen zijn de moderne kunsten in interactie met elkaar gegaan literatuur met film fotografie video muziek daardoor zal weliswaar niet alles verdwijnen maar toch zal er veel muteren en hier moeten we wel nieuwsgieri g zij n naar de spannende pogingen om nieuwe genres te creeren met nieuwe media ook binnen die nieuwe media zullen er grenzen ontstaan waarmee auteurs moeten leren werken hoe zal zo n nieuw genre emit zien babel anders in elk geval dan bij de boekdrukkunst wat revolutionair was in de eerste jaren van de boekdrukkunst was niet zozeer de inhoud van de boeken maar de groeiende toegankelijkheid tot kermis ge drukte boeken maakten van de wereld een bibliotheek in elk huis een plank boeken een babel aan boeken 14 soetaert van belle schermen met geletterdheid computers helpen ons van het papier af maar wat krijgen we in de plaats in elk geval willen we niet suggereren dat we via die toren van babel in de he mel terechtgekomen zijn maar eerder op een volgende verdieping in die to ren en zo in een babel van informatie als de sprang de logische stappen domineert als die sprang het gevoel geef t van een verlies aan een centrum dan kan hypertext als medium metaforisc h staan voor het postmodeme 1 evens gevoel mcluhan voorspelde dat de elek tronische mens zou vervreemden van de traditionele wereld alles wat stabiel uniform e n verbonden leek is immers in bewegin we leven in een informatiemaatschappij waari n informatie echter simultaan discontinu en dynamisch op ons afkomt het zijn nieuwe vormen van kennis en ervarin g di e verschille n va n d e maniere n waaro p w e me t boeke n om gaan in di e zin was zoals we hierboven betoogd hebben onze postmodeme maatschappij geestelijk klaar voor hypermedia we moeten dus we l de trap op naar die nieuwe verdieping in de toren va n babel we moeten binnen in het zaaltje van monika op zoek naar scherme n met geletterdheid dit artikel is de tekst van de lezing uitgesproken op de algemene conference va n de nederiandse taal en letteren ee n beeld van belezenheid die werd georgani seerd door de nederiandse taalunie in het provinciehuis antwerpen op 5 november 1993 de bijdrage verschee n ook in de vlaamse gids jrg 1994 15