Schoolboeken Nederlands in het lager onderwijs: een triest verhaal

schrijfvaardigheid in zeven schoolboeken voor het eerste jaar aso tso ezelsbruggetje voor inleiding en visie op schrijfvaardigheid verwijs ik naar het voorgaande artikel van chris cuyves ook de bibliografie sluit sterk bij hem aan twijfelaars kunnen zich officieel gesteund voelen door de leerplannen van rijks en vrij onderwijs ter zake waarmee de inhoud van voorgaande en volgende boeken niet direct vergeleken werd schoolboeken achtereenvolgens worden hier volgende totaalmethodes van na 1981 op hun schrijvaardigheidsaanbod onderzocht communicatie 1 de nederlandsche boekhandel tso gericht taalmozaiek 1 de standaard aso i taal naar maat 1 van in aso i lezerstraal 1 mim aso i taalcirkel 1 de sikkel aso i slagvaardig nederlands 1 wolters aso i gedifferentieerd nederlands 1 plantij n aso i de volgorde van bespreking houdt geen voorkeur in de gerichtheid van het boek betekent dat het na aanpassing voor een andere onderwijsrichting en een ander type ge bruikt kan worden communicatie algemeen volgens de reclamefolder worden lezen en stellen met elkaar in relatie gebracht via informatieve ontspannende over tuigende en activerende teksten ook via het leren omgaan met informatief materiaal en het leren verzamelen ervan langs interviews naslagwerk enquetes krant tv stude rend lezen en eigen notities ook de handleiding spreekt in die zin ze wil schrijfple zier ontwikkelen langs geheimtaal sprookjes dagboek fragmenten naar het publiek van het eerste jaar toe de nadruk wordt sterk gelegd op de persoonlijke beoordeling van eigen schrijfwerk het leerboek werd sober uitgegeven details zijn moeilijk terug te vinden inhoudsopgave is te summier de leerstof werd gedifferentieerd naar basis en extra stof waarin vonk 1986 16de jg nr 4 217 dan weer verrijking en verdieping voorzien zijn de aan spreking van de leerlingen is soms betuttelend het boek is alleen klassikaal te gebruiken zowel individueel als voor groepswerk schrijfvaardigheid de klassieke deeloefeningen nemen een grote plaats in het juiste woord kiezen brainstorming gegevens voor een verhaal verzamelen zinnen anders zeggen spreekwoorden leren letterlijke en figuurlijke taal er wordt zelden vanuit een leestekst vertrokken het portretteren gebeurt vanuit een verhaal en een strip die gegevens leveren die eerst door de leerlingen verzameld moeten worden er wordt ook een poging tot dichten spontaan dichten ondernomen de leerlingen mogen over tv programma s schrijven ook de briefkaart komt aan bod er is summatief en formatief evaluatiemateriaal dat meer de nadruk op reproduktie dan op produktie legt de creativiteit van de leerlingen wordt nergens diep aangeboord de deeloefeningen hebben weinig met integratie in creatief schrijven te maken beoordeling in dit boek ligt de nadruk meer op verbaal communiceren dan op de schrijfvaardigheid het dateert nog uit de tijd dat vlamingen in bewondering naar de spreek en taalvaar digheid van hun noorderburen opkeken er bestaat weinig verband tussen leestekst en schrijfactiviteit wel wordt er voortdurend een beroep gedaan op de eigen ervaring van de leerling wat niet direct succes belooft op p 79 staat b v we hebben een sprookje gelezen nu gaan we zelf een verhaal schrijven dus zijn sprookje en ver haal hetzelfde dus veronderstelt lezen naar het indivi du gerichte activiteit convergentie onmiddellijk analy tisch denken inzicht in tekststructuur bezit van woorden schat en kennis van de doelgroep naar de groep gerichte activiteit divergentie ook op p 196 is zo n hersen kronkel te vinden als mensen gedichten maken schrijven ze vaak over hun gevoel dat kunnen wij ook de auteurs kennen hun leerlingen niet of overschatten hen in elk geval brengen ze hen geen technieken bij van al het moois dat vanuit folder en handleiding beloofd werd is in de praktijk weinig terug te vinden nederlands blijft erg schools vakmatig en wordt weinig geintegreerd binnen de levende taal van alledag 218 taalmozaiek algemeen een heel pakket en dat allemaal door een man degelijk bij elkaar gezocht en geschreven met aandacht voor diffe rentiatie vooral naar moeilijkheidsgraad toe de nadruk ligt van bij het begin op het feit dat nederlands onze moedertaal is wie moest daarvan nog overtuigd geraken een addertje onder het gras in de inleiding wordt niets over schrijfvaardigheden vermeld lay out is erg duide lijk verwijzingstekens en de groene hulpkleur leiden de gebruiker er werden acht thema s behandeld de tekenin gen zijn niet altijd even functioneel maar zorgen wel voor afwisseling tussen de soms erg compacte tekstmassa dit boek lijkt mij een poging om binnen type i tot de uitgave van een graad boek te komen in de handleiding wordt gewerkt rond boek 1 en 2 ze werd opgeplitst in een a deel met didactische wenken en standpunten en een b deel de auteur kent blijkbaar de leerkrachten en hoopt hen via deel a bij te scholen in functie van dit leerpak ket deel b geeft de oplossingen van oefeningen en opgaven schrijfvaardigheid behalve de klassieke deeloefeningen wordt aandacht besteed aan het zoeken van uitdrukkingen in teksten het lezen en onderzoeken van strips en afbeeldingen het werken met invulteksten en het schrijven van zakelijke teksten leerlingen observeren opbouw en gebruik van alinea het tekenend woord de kracht van de opsomming herhaling directe rede vergelijking en uitdrukking ze leren uit voorbeeldteksten schematiseren en synthetiseren er zijn zinsbouwoefeningen met losse zinnen voorzien er wordt wat gedaan aan spreek en schrijftaal via studie van stad huiswoorden oppervlakkigheid wordt gemeden maar toch wordt het stellen vooral via regels bijgebracht wat soms erg betuttelend overkomt waarom gedichten tot proza moeten omgezet lees misvormd worden als schrijfoefening blijft me een raadsel het schrijven van verslagen beperkt zich tot het opgeven van onderwerpen nergens een vingerwijzing laat staan een systematische benadering beoordeling er worden dus stelregels voorgekauwd zeer goed daaraan is dat ze in elk hoofdstuk via een invultekst herhaald en aaangevuld worden een poging tot geprogrammeerde in structie is te vinden op p 52 van het leerlingenboek waar de auteur de leerlingen tot brainstorming wil brengen 219 i v m fantasie en schrijfideeen ik zie het bij 12 jarigen niet gebeuren er wordt dus heel wat geobserveerd maar een verband met eigen schrijfactiviteit is eerder spora disch er bestaat wel verband tussen schrijven en spelling toegegeven dat schrijven zonder fouten een te verwerven vaardigheid is maar een technisch verzorgd geschreven verhaal kan inhoudsloos zijn de enthousiaste auteur laat een brede kloof tussen theorie en praktijk of alle leer krachten zijn gedachtengang kunnen volgen en tot uitvoering komen zoals hij het bedoeld heeft betwijfel ik leer krachten die stofgericht willen werken zullen in dit pakket zeker stof genoeg vinden leerlingen zullen er niet zo gelukkig mee zijn taal naar maat algemeen vanuit de handleiding wordt beweerd dat woordenschat stijl en stellen niet te scheiden zijn een apart stelpro gramma wordt voorgesteld trapsgewijs een verhaal schrij ven volgens een alternatieve geprogrammeerde stelmethode waarvan de bruikbaarheid door de leerkracht beoordeeld kan worden er werd gedifferentieerd naar moeilijkheids graad tempo en werkvorm de stof werd per taalfacet in het leerlingenboek gegroepeerd het geheel vormt een dikke kanjer met duidelijke letter maar weinig afwisseling in vormgeving geen tekeningen en alleen functionele foto s die ook gegroepeerd werden schrijfvaardigheid de tekstvragen zijn divergent soms evaluatief maar dwin gen zelden tot engagement vanuit teksten ligt geen verband naar het aanleren van schrijfvaardigheid er zijn wel deeloefeningen synoniemen en antoniemen zoeken in zins verband afwisseling in woordkeus inoefenen gevoelswaarde binnen een context leren gebruiken en als extra stof o a beeldspraak leren gebruiken sfeer leren scheppen zinnen leren bouwen de leerlingen krijgen veel schrijfopdrachten opgelegd brief aan vrienden met aandacht voor schikking leestekens en alineagebruik dialogen schrijven met aan dacht voor natuurlijkheid bondigheid leestekens en hoofd letters schematiseren als basis voor een goed opstel en later voor een volledige synthese verslaan vanuit waarneming met als verdiepingsstof het bijvoegen van persoonlijke bedenkingen en argumentatie gedichtjes schrijven om poetische expressiviteit te bevorderen of als alternatief een sfeerbeschrijving uitwerken telegram opstellen om te oefenen in bondigheid 220 beoordeling er wordt dus heel wat schrijfgelegenheid geboden ook vanuit observatie van teksten maar niet van leesteksten de auteur staat dus nergens model er loopt een duidelijke rode draad door het systeem van navertellen naar aanvul lingsopstel naar aanloopopstel naar wijzigingsopstel naar verbeelding kanaliseren naar uiteindelijk echt opstel deze systematische aanpak lijkt me eerder op papier dan in de realiteit te bestaan want de praktijk wordt aan de leerkracht overgelaten iets daarover wordt in de hand leiding gezegd maar de leerkrachtenobservatie leert me dat die meestal niet geconsulteerd laat staan gevolgd wordt schrijvaardigheid wordt niet getoetst wegens tijds gebrek sic en omdat alle vaardigheden toch in het schrijven besloten liggen lijkt me wel de moeite van het overdenken waard al bij al een dik boek met een aanzet tot schrijfvaardig heidstechnieken maar de weg er naartoe werd nog niet gevonden lezerstraal algemeen prettig uitgegeven deel voor de leerling met heel veel teksten die vooral via groepswerk benaderd worden de keuze verraadt de betrokkenheid van de samenstellers ze kennen hun publiek vertrekken ervan en gaan er weer naartoe maar dan is een belangrijke weg afgelegd de teksten bieden heel wat mogelijkheden de leerlingen leren denken via divergente en evaluatieve vragen schrij ven via schrijfopdrachten opzoeken spelen leren lezen praten en waarnemen in functie van stilistiek de behandel de thema s weerspiegelen de belangstellingssfeer van de leerlingen op wie het boek werd uitgeprobeerd schrijfvaardigheid langs deeloefeningen als brainstorm foto s bekijken zintuigelijke waarneming standpunt bepalen inkorten en uitbreiden zinnen bouwen volgens omstandigheden enz brengen de auteurs de leerling tot twee soorten schrijf opdracht de opzettelijke systematische en de spontane vrije met als einddoel het creatief schrijven bij de systematische is vooral de aanpak van gedichten schrij ven na gedichten observeren erg boeiend heel dikwijls wordt schrijven door spreken voorafgegaan bij de vrije schrijfoefeningen zelf lezer g fralen heten ze laat men de verbeelding lezen via knotsgekke tekeningen en 221 gekke tot tragische foto s monden taalspelletjes uit in schrijfopdrachten krijgen leerlingen kans tot kijkvaar digheid beoefenen bij verknipte en verknoopte woorden nergens gaat het om de kwantiteit wel om de kwaliteit van het afgeleverde produkt leerkrachten hebben een enorme kans om proces en produktevaluatie efficient te koppelen ook zakelijke teksten worden creatief benaderd o a vanuit advertenties affiches boodschappen en spiekbriefjes en kris krassen met je pen materiaal meer dan genoeg beoordeling aan dit werk dat sterk normaal functioneel naar de leer ling toebuigt zitten enkele schoonheidsfoutjes er wordt te weinig aan individueel werk gedacht maar daaraan kan de leerkracht wat verhelpen er wordt weinig theorie meegegeven wat gezien het kleine aantal lesuren tijdbespa render kan werken en leerlingen niet alleen vanuit hun gevoel maar ook vanuit hun denkwereld kan laten ageren er wordt te veel vanuit de eigen schoolsituatie gedacht m a w ook hier vertrouwen de auteurs te veel op de leer kracht om hun methode toe te passen natuurlijk alle wegen leiden naar rome in elk geval een zeer goed boek voor creatievelingen dat leerlingen leert observeren denken aanvoelen en schrijven over handleiding en tapes ontbreekt me informatie de eerste is zeker noodzakelijk om efficient met dit boek te werken de tapes houden een belofte in als ze bij het boek aansluiten taalcirkel algemeen een gestructureerd boek voor type i op het eerste ge zicht erg eenvoudig maar bij nader toezien goed ge stoffeerd en erg leergericht af en toe laat het taalge bruik wat te wensen over en illustraties zijn niet erg functioneel de thema s zijn klassiek voor een eerste jaar in de inleiding worden acht schrijfopdrachten voorop gesteld met deeloefeningen waaronder ook dictees en stijl taken elk hoofdstukje verloopt op dezelfde manier maar misschien hebben bepaalde leerlingen de structuur denkers daar nood aan voor hen is dit zeker een aangewezen leer boek schrijfvaardigheid een zeer grote keus uit deeloefeningen o a een deel van een verhaal schrijven een stukje inleiding b v ideeen 222 verzamelen komt ook in een andere context als verdiepings oefening weer weerbericht opstellen vanuit voorbeelden normaal functioneel ordenen van zinnen aanvullen vanuit een plattegrond aanvullen vanuit een luistertekst spanning in tekst brengen woordenschatonderzoek binnen een tekst indirecte rede direct maken oorzaak en gevolg zoeken affiche opstellen betekenis versterken en verzwak ken af en toe wordt er vanuit tekstobservatie vertrokken maarde informele brief start zonder model en de spanningslij nen worden via richtlijnen als een soort recept aangeboden wat de inleiding beloofde werd dus systematisch verwezen lijkt nergens moeten standpunten ingenomen worden maar het geheel komt nogal ernstig over taal mag leerlingen ook blij maken de band met de eigen leefwereld van het kind ontbreekt of is in elk geval erg zwak beoordeling een bruikbaar handboek voor bepaalde doelgroepen o a niet nederlandstaligen de oefeningen op zinsbouw in func tie van schrijfvaardigheid zijn nogal overbodig voor neder landstaligen andere onderdelen zijn toch weer te moeilijk voor anderstaligen ook dit boek werd vanuit de praktijk met een bepaalde doelgroep geschreven en houdt onvoldoende rekening met andere klassituaties er wordt weinig theorie gegeven soms zijn de opdrachten erg summier maak van een verhaal een verslag nergens wordt een tekst daarop onderzocht of een vingerwijzing daarvoor gegeven of za kelijk betekent met niet een woord te veel wat betekent dan beknopt dus wel veel schrijfmogelijkheden maar nergens een systematische benadering van het leren crea tief schrijven slagvaardig nederlands algemeen waarom het verklarend woordenboek afzonderlijk uitgegeven werd zal wel een uitgeversgeheimpje blijven handig is het zeker niet ook de vormgeving van de handleiding is niet van de handigste maar de opvatting leerboek en notities naast elkaar af te drukken heeft zeker voordelen voor de onderwijspraktijk o a tijdsbesparing bij lesvoor bereiding in het leerboek valt onmiddellijk de nadruk op mondelinge taalbeheersing en groepswerk op er zijn prettige tekeningen en een duidelijke lay out maar dat is al het minste wat je van een schoolboek mag verwachten de behandelde thema s zijn even klassiek als in de voor gaande boeken contact met leerplancommissies en verbeter raden i v m leerling gebonden taalthema s is beslist no dig maar dan over alle handboeken en uitgeverijen heen 223 schrijfvaardigheid die beperkt zich tot het formele schrijven de spelling de woordenschat alinea indeling van een tekst en dan heel even hoopgevend zinnen uitbreiden zinsbouw en informatie behandelen er is differentiatie naar tempo en moeilijkheidsgraad en de oefeningen kunnen zowel indivi dueel als in groep opgelost worden tekstvragen zijn eva luatief divergent en convergent maar verder dan opschrij ven van noties en schrijven vanuit eigen achtergrond en ervaring gaan de opdrachten nooit beoordeling mondeling zullen de leerlingen onder een degelijke leiding van een geinspireerde leerkracht wel slagvaardiger worden met dit boek maar de schrijfopdrachten zijn te weinig systematisch om succes te waarborgen de hele inleiding op informele brieven bestaat uit in een van de volgende lessen zal je zeker eens een briefje moeten schrijven hoe dit moet heb je vlug onder de knie weet een twaalf jarige veel ook hier is de leerkracht meer dan nodig en wordt dus weinig aan persoonlijkheidsvorming van de leerling gedaan vermits het boek voor type i geconcipieerd werd kan een elitaire doelgroep die het ook zonder leer kracht zou kunnen waarmaken nooit bedoeld worden en moet er bij herwerking zeker aan diepgaander behandelen van schrijfvaardigheid gedacht worden misschien zou het uitproberen binnen verschillende eerstejaars klassen van de eerste graad helpen gedifferentieerd nederlands algemeen in de handleiding staat dat schrijven een functie binnen het leven van de leerling moet hebben dat het niet te fic tief mag zijn en dat het door deeloefeningen wordt ingeoe fend vermits het ook hier om een type i gericht boek gaat is er differentiatie naar moeilijkheidsgraad verdie pingsoefeningen het formaat van het informatieboek voor de leerlingen is nogal groot kan natuurlijk een indicatie voor de be langrijkheid van het vak inhouden ook het werkboek is een buitenmaat over de erg hoge prijs praten we niet want daarin beslissen auteurs zelden mee 224 schrijfvaardigheid na zo n inleiding verwacht men natuurlijk een systemati sche benadering de deeloefeningen zijn klassiek met uitzondering misschien van het schrijven van recepten naar modellen het echt creatief schrijven begint met de brief theoretisch en praktisch met aandacht voor zins bouw afwisseling naar inhoud en vorm juiste woordkeus alinea indeling en spelling dan moeten uit vier afbeeldin gen de hoofdgedachten weergegeven worden met aandacht voor inkleding en verband daarna spitst men zich toe op een afbeelding met een situatie en met aandacht voor wat voorafgaat en volgt vervolgens een afbeelding met veel situaties die geordend aaneengevoegd en in een afwis selende zinsbouw beschreven moeten worden de finale be staat uit het echte opstel zonder enig model creatief er is een enorme aanpak van de persoonlijke schrijftechnie ken maar wat moet een leerling zonder fantasie daarmee en iemand met te veel fantasie en hoe leer je daarmee zakelijk schrijven en hoe zet je de stap van naar model schrijven naar creatief schrijven als je het hebt slaag je daar ook in maar heel wat leerlingen hebben het niet dus toch weer elitaire benadering beoordeling nergens vertrekt men van naar leerling toe geschreven teksten er ligt geen verband tussen tekstbehandeling en schrijven en erger nog er ligt geen verband tussen de verschillende taalfacetten tenzij de leerkracht het zelf aanbrengt veel wordt verondersteld gekend als de leerlingen uit de basisschool komen schrijf in dag boekvorm je eerste indrukken over je nieuwe school op als je weet dat amper 10 van onze leerlingen er een dagboek op nahoudt kan je je het enthousiasme bij het uitvoeren van deze opdracht voorstellen wie weet hoe een dagboek eruitziet wat erin vermeld wordt naar welke doelgroep er in dagboeken geschreven wordt normaal functioneel is wel iets anders het wordt nog erger als er zonder enig voorbeeld opdrachten volgen als stel een schema op 2 kolommen waarin je de voor en nadelen van sportbeoefening opsomt en wat zou er gebeuren als voetbal afgeschaft zou worden dit wordt koffiedik kij ken of is het bedoeld als brainstorming dan zijn er beslist boeiender onderwerpen ook hier moet bij een her werking een toenadering tussen theorie en praktijk gezocht worden 225 besluit er bloeien vreemde bloemen in de taaltuin sommigen lijken erg mooi maar je plukt ze beter niet want ze verwelken snel andere verspreiden ondragelijke stank bezorgen hoofdpijn of hooikoorts over de erg recente de groene draad in omwerking en taalboeket vertelden we nog niets de schaarse vrije tijd leerkrachten toegemeten kan nog altijd zinvol met het plukken van schoolboeken gevuld worden graag wens ik je daarbij positieve verrassingen want gelukkig maar die bloeien ook nog in vlaanderen jos van de poel jan ockeghemstraat 12 2520 edegem n v d r de specifieke schoolboekenreeksen voor het beroepsonderwijs worden niet behandeld omdat die beginnen bij het tweede leerjaar het zgn beroepsvoorbereidend jaar het eerste leerjaar is immers nog gemeen schappelijk voor alle leerlingen voor het eerste leerjaar b de zgn aanpassingsklas zijn een aantal taalmethodes in voorbereiding bibliografie bruyninckx w j claes w neyns r vanbrabant taal naar maat 1 lier van in 1982 handleiding boek werkschrift buckinx j m heidbuchel a van heeswijck slagvaardig nederlands 1 leuven wolters 1981 handleiding boek werkboekje de graaf h l cools l de caluwe w huyghebaert j marien lezerstraal 1 deurne mim 1984 leesboek werkboek didactische hulpmiddelen tapes descheemaeker r taalmozaiek leerpakket 1 antwerpen standaard 1981 handleiding deel a en b werkboek boek controlebladen dillis g f hofmans taalcirkel 1 gedifferentieerde methode nederlands voor het v s o melle de sikkel 1983 handleiding boek toetsenblok meurisse e g van puyenbroeck m m v r toebosch a buijs a koeton p moors j geurtz communicatie 1 kapellen de nederland sche boekhandel 1981 handleiding boek evt satellietboekjes soors f a meus h poelmans i rouwet r scheurmans gediffe rentieerd nederlands 1 deurne plantyn 1985 handleiding informa tieboek werkboek 226 schoolboeken nederlands in het lager onderwijs een triest verhaal vorig jaar verscheen in de onderwijsgids de bijlage over het vak nederlands van de hand van frans daems en onderge tekende 1 een behoorlijk deel daarvan bestaat uit wat r roger hiervoor terecht een redelijk objectieve voor stelling van schoolboeken noemt meer dan 150 schoolboe ken waaronder 32 taalmethodes voor het secundair onder wijs moesten daarvoor worden doorgenomen een tijd rovende en vaak frustrerende bezigheid jammer genoeg ontbreekt vooralsnog een gelijkaardig werk over schoolboeken nederlands voor het lager onderwijs ikzelf sta niet te trappelen om aan die klus te beginnen het is vanuit mijn beperkte kennis van schoolboeken dat ik dit stukje voor vonk schrijf uit hoofde van mijn func tie als leraar nederlands aan een lagere normaalschool heb ik via stage en oefenlesopdrachten van mijn studen ten een jarenlange ervaring met enkele veelgebruikte taalmethodes in het vrij onderwijs van in en om antwerpen van een aantal andere methodes maar niet van alle heb ik een of meer delen doorbladerd c q doorsnuffeld met nogal wat gradaties daartussen u krijgt van mij dan ook erg persoonlijke indrukken over dat deel van het schoolboekgeheel dat ik ken een fragmentarisch en eigen zinnig beeld dus laat ik het maar meteen duidelijk stellen ik ben helemaal niet enthousiast over de taalmethodes nederlands die ik ken eerlijk gezegd vind ik ze ronduit slecht zo goed als alle vlaamse schoolboeken bieden een erg tradi tioneel schools beeld van moedertaalonderwijs in de taal methodes voor het secundair onderwijs is er m i duide lijk een grotere verscheidenheid ik wil dat traditio neel schoolse in enkele lijnen schetsen er wordt weinig of geen rekening gehouden met de reeds aanwezige taalkennis en taalvaardigheid van de leerling impliciet gaat men er natuurlijk wel van uit dat de leer ling voldoende nederlands kent om teksten te lezen op drachten te begrijpen enz maar anderzijds lijkt het vaak alsof het om tweedetaalonderwijs gaat en dan nog van de oude stempel ik denk b v aan het feit en de manier waar op hoofdtijden en werkwoorden worden geleerd tot in het zesde leerjaar fluiten floot gefloten aan de vaak uitvoerige behandeling van het lidwoord het persoonlijk of bezittelijk voornaamwoord ik heb nog nooit een kind ik of mijn weten zeggen als het jij of zijn be doelde ik wil het nog sterker stellen het taalvermogen als in vonk 1986 16de jg nr 4 227 strumentele vaardigheid waarmee je al wat zich in een rondom jou afspeelt in begrippen kunt vangen de concep tualiserendef unctie van taal zodat die dingen mededeelbaar worden aan anderen de communicatieve functie van taal waarbij mensen elkaar voortdurend bewust of onbewust be invloeden de pragmatische functie van taal die kijk op taal en taalvaardigheid ontbreekt volkomen alsof ook jonge leerlingen hun taal niet dag in dag uit in deze fundamentele functies zouden gebruiken dat doen kinderen toch vanaf hun eerste taaluitingen ik vrees dat dit moedertaalonderwijs dan ook heel sterk vervreemdend werkt spraakkunst en spelling krijgen nog vaak een buitensporig groot deel van ruimte en aandacht in nieuwe taal groeit deel 6a platyn 1983 loopt thema 4 van p 96 tot p 130 van die 35 pagina s gaan er liefst 23 naar oefeningen van spelling woordleer en zinsleer iets gelijkaardigs gebeurt trouwens in het leerplan vrij onderwijs 1969 waar spel ling en spraakkunst beslag leggen op 36 van de 68 bladzij den dit feit op zich is reeds een zware vertekening van het vak nederlands komt daarbij dat de didactiek van deze onderdelen vaak heel veel te wensen overlaat of zelfs ontbreekt reeksen dicteezinnen kan je toch moeilijk een ernstige didactiek noemen voor spelling komen nu wel woordpaketten en algo ritmen opzetten maar spraakkunst blijft het toepassen van truukjes zonder veel inzicht terwijl het toch mogelijk is om aan te knopen bij de omvangrijke intuitieve gramma tica kennis van de leerling ik verwijs hier naar eigen wijzer 2 andere onderdelen van het vak nederlands komen er dan wat bekaaid van af en of worden traditioneel schools inge vuld ik overloop de voornaamste rubrieken luisteren ontbreekt vaak totaal of wordt herleid tot het beantwoorden van gesloten vragen bij een voorgelezen tekst spreken beperkt zich tot uitspraak en taalzuive ring soms vind je goedbedoelde adviezen in de trent van wie spreekt doet dat in keurige taal en niet te zacht sic schrijven is m i het meest verwaarloosde onderdeel waarbij het ontbreken van enige didactiek gewoon schrijnend is wel zijn er overal schrijfopdrachten te vinden van zeer uiteenlopende aard trouwens van het klassieke vakantie opstel over stellen bij meestal tries tige prentjes tot frisse uitdagende opgaven een grada tie van welke aard dan ook is er niet te bespeuren bij mijn weten wordt nergens bewust een gefaseerd schrijf proces opgebouwd cfr de fasen van het creatief proces over doel en publiekgericht schrijven wordt er geen woord gerept onder de hoofding stellen worden soms de leeste kens behandeld vrij theoretisch dan nog of er komt een oefening op synoniemen in losstaande zinnen of je vindt er raadgevingen als indien je de juiste afwis seling in de keuze van je woorden brengt 228 1 druk je nauwkeurig uit wat je bedoelt 2 kun j e vaak veel zeggen met weinig woorden het leesonderwijs vertoont een meer gevarieerd beeld en laat zich bijgevolg minder makkelijk typeren sommige methodes worden trouwens voor dit onderdeel aangevuld door reeksen aparte leesboekjes toch geef ik enkele con touren aan nog steeds worden er voor schoolboeken speciale teksten geschreven met alle kenmerken vandien noch fictioneel noch niet fictioneel gezochte woordkeuze onechte situa ties totaal levenloze personages niet eens flat charac ters schoolse schrijftaal enz fragmenten uit jeugdboe ken komen gelukkig ook al voor jammer genoeg soms behoor lijk gedateerd te kort om echt te boeien niet fictio nele teksten van buiten de school zijn zeer zeldzaam alle teksten zowel fictie als niet fictie worden meestal gevolgd door een reeks lexicologische reproduktieve vra gen steevast in die dwingende volgorde alsof het lezen en begrijpen van een tekst zo verloopt vooraf leesop drachten opgeven leesdoelen en leesmodi tekstonafhanke lijke vragen voorspellend lezen allemaal geen kaas van gegeten dat laatste is inderdaad erg recent m a w lezen wordt nog vaak herleid tot het beantwoorden van een reeks tekstafhankelijke en grotendeels gesloten vragen bij een tekst als voorbereiding op een interdio cesaan examen of iets gelijkaardigs in andere netten mogelijk tot op een zekere hoogte efficient maar of de leerling ermee leert zelfstandig teksten te kiezen lezen begrijpen beoordelen en integreren daar durf ik sterk aan twijfelen over taalbeschouwing tenslotte kan ik kort zijn de tradi tionele schoolspraakkunst is uitvoerig aanwezig inclusief het geliefkoosde gezelschapsspel zinsontleding de term is van e nielen daarbij en dat is reeds gezegd wordt compleet voorbijgegaan aan de intuitieve grammaticale kennis waarover de leerling reeds beschikt ik meen in eigenwijzer te hebben aangetoond dat zoiets best kan zie noot 2 andere vormen van taalbeschouwing komen zo goed als niet voor of op een zodanig verdoken en verteken de manier denk aan de synoniemen bij het stellen dat er slechts een gesloten schoolse oefening van overblijft deze lijst van negatieve bemerkingen is lang niet ten einde er is nog die steeds weerkerende zgn concentri sche opbouw van veel methodes een thema wordt ingeleid via een leestekst en daarachter komen dan oefeningen i v m spelling woordleer zinsleer spreken stellen e d al dan niet in een vaste volgorde hier en daar slagen de auteurs er al eens in om het verband met het thema min of meer te behouden er wordt in inleidingen en handleidingen graag gebruik gemaakt van nieuwerwetse termen zoals normaal functio neel dramatiseren creativiteit enz en dat terwijl 229 in de schoolboeken zelf de begripsinhouden en de toepas sing ervan langs geen kanten te bespeuren zijn dit is een heel negatief beeld van schoolboeken daar ben ik mij terdege van bewust taal wordt in ons lager onderwijs nog al te vaak herleid tot een schoolvak een stukje ontzettend gereduceerde wetenschap dat nog nauwelijks voeling heeft met de dagelijkse taal die wij allen moeten gebruiken dit traditioneel schoolse beeld van moedertaalonderwijs blijkt steeds maar weer te overle ven in de geest van schoolboekenauteurs zij zijn m i dan ook voor een behoorlijk deel aansprakelijk voor de dramatische situatie waarin ons moedertaalonderwijs zich bevindt 3 de leerplannen rijksonderwijs 1957 vrij onderwijs 1969 zijn best anders te lezen tenminste als men zich op het standpunt stelt dat al wat niet verboden is toegelaten is en natuurlijk moet men toch ook via vakliteratuur weet hebben van wat er in de laatste 15 jaar zoal gebeurd is in het denken over moedertaalonderwijs moet er dan een ander en beter schoolboek komen mijn antwoord is genuanceerd ja en neen dus werken zonder schoolboek lijkt mij in theorie heel mooi maar in de praktijk heel moeilijk zeker in het lager onderwijs waar een leerkracht alle vakken geeft is een steun in de vorm van een of ander schoolboek best welkom zie ook de argumenten in het artikel van r roger hier voor wie toch zonder schoolboek werkt zal na verloop van tijd a h w zijn eigen schoolboek bijeengesprokkeld hebben zo n individuele syllabus zal nooit perfect zijn de samenvoeging van zo n aantal syllabi of de ideeen daaruit zou m i wel kunnen leiden tot een beter school boek hoe zo n nieuw schoolboek er dan zou uitzien ik denk even hardop een stevig deel vakdidactiek voor de leerkracht ev met afleveringen regelmatig aangevuld met verwijzing naar belangrijke en onmiddellijk bruikbare didactische literatuur een jaaroverzicht van de leerstof of hoe je zoiets opstelt een praktisch didactisch deel hoe maak je een thema tische lessenreeks waarin luisteren en spreken lezen en schrijven en taalbeschouwing functioneel gebruikt en geoefend worden enkele voorbeelden van dergelijke lessenreeksen of aanzetten daartoe rond universele thema s ik denk b v aan ruzie maken en ermee ophouden geschen ken geven en krijgen huisdieren enz voor sommige onderdelen zouden aparte boekjes of leergan gen moeten voorzien worden ik denk aan reeksen leesboe ken maar die bestaan al ik denk ook aan cursorische 230 leergangen voor b v spelling spraakkunst misschien ook een stuk schrijfdidactiek enkel het laatstgenoemde is een leerlingendeel al de rest is uitsluitend voor de leerkracht bestemd ik denk inderdaad dat het nieuwe schoolboek zich vooral op de leerkracht moet richten hebben we de schoolboeken die we verdienen ja en neen ja want ze worden geschreven gedrukt verkocht gebruikt en soms heel slaafs gevolgd neen want er zijn toch al heel wat leerkrachten die ze bewust naast zich neerleg gen wat niet makkelijk is er zijn er ook die proberen er toch zinnig mee te werken wat evenmin makkelijk is en ik ben ervan overtuigd dat heel wat leerkrachten in feite niet gelukkig zijn met hun schoolboek cfr een van de volgende artikelen maar het niet met zoveel woor den durven zeggen niet kunnen optornen tegen de druk van collega s directie inspectie geen alternatief zien of de moed niet meer hebben om dat alternatief tegen alle druk in waar te maken in hun klaspraktijk want een ding is zeker de oefeningen in je schoolboek een na een afwerken is oneindig veel makkelijker dan je elke avond af te vragen welke tekst je morgen zult lezen wat je er precies wil mee doen hoe je je leerlingen ertoe kunt brengen hun eigen vragen aan die tekst te stellen hoe je ook de minder vlotte schrijvers in je klas zover krijgt dat ze datgene wat hen bezighoudt leesbaar op papier kunnen zetten enz ik sluit dit eerder zwartgallige stuk dan ook met een oproep tot educatieve bewustwording en ongehoorzaamheid leerkrachten van het lager onderwijs moeten maar eens wat minder braaf worden en heel duidelijk zeggen wat ze van hun schoolboeken vinden de teksten in taal groeit zijn niet saai die zijn ronduit lullig tegen hun col lega s tegen hun directie tegen de auteurs tegen de inspectie zeker als die twee laatste categorieen dezelf de personen betreffen ze moeten dat niet alleen zeggen maar het in vaktijdschriften publiceren en stevig van argumenten voorzien want enkel wie wil veranderen moet zich legiti meren de traditie heeft altijd al sowieso gelijk en ook moeten ze bijscholing vragen of liever eisen je kunt geen vijf jaar zinnig blijven werken in het huidige moedertaalonderwijs zonder enige vorm van bijscholing en tenslotte moeten ze op een creatieve manier ik ge bruik het woord hier heel bewust met hun schoolboek gaan omspringen eclectisch eigenzinnig vanuit een stevige vakdidactische kennis vanuit een fundamentele pedagogische bekommernis om jonge mensen echt te willen begeleiden in hun groei naar grotere taalvaardigheid een dergelijk educatief verzet vanuit de basis moet tege lijk individueel en in groep gevoerd worden individueel in de eigen dagdagelijkse klaspraktijk en schoolsituatie 231 groepsgewijs binnen en vooral met de steun van een vereni ging als de von leerkrachten aller netten verenigt u jef pepermans swaenebeecklaan 29 2232 s gravenwezel noten 1 daems f en j pepermans onderwijsgids deel ii nederlands aflevering 5 kluwer deurne juli 1985 2 pepermans j en p van herck eigenwijzer nieuwe methode voor werkwoordspelling acco leuven 1985 3 in wesdorp h e theysse f daems en r rymenans de positie van het onderwijs in het nederlands en de rol van de overheid in nederland en vlaanderen nederlandse taalunie te verschijnen 1986 staat o m dit veelzeggende zinnetje in de conclusie ons moedertaalonderwijs is in gevaar ik geloof dat de toestand inder daad niet rooskleurig is aanbod u leest vonk op school maar u bent zelf geen von lid u vindt vonk een goed blad profiteer dan van dit dubbel voordelig aanbod u krijgt jaargang 1986 gratis jaargang 1987 aan de oude prijs indien u lid wordt voor 1 december 1986 hiertoe volstaat het 470 fr 350 fr als u netto minder dan 30 000 fr per maand verdient over te schrijven op rekening nummer 001 0957838 39 van de von groenplein 24 9030 gent wondelgem met vermelding van uw naam adres en actie 86 87 nu doen 232