Documenten
ru klei n d e k leuterk las gaat in het herfstweer wandelen de blaren rillen aan de sch rale boom en die h e t zie t h ij weet nie t h oe te handele n van vroeger dromen of een toekomstdroom anthon ie donk er schoolliteratuur een voorbeeld van thematisch werken schoolliteratuur met literatuur op een lerarenopleiding onder schoolliteratuur kan verstaan worden fictie waarin de school leerlingen of leerkrachten een belangrijke plaats innemen in nederland bestaat niet zoiets als een genre schoolliteratuur in engeland heeft dat heel lang wel bestaan en in duitsland tot op zekere hoogte ook het prive onderwijs in de engelse public schools inspireerde vanaf het midden van de vorige eeuw veel schrijvers de bekende billy turf uit de strip is een laat produkt van hun aandacht en in duitsland was de school herhaaldelijk het onderwerp van bloemlezingen schulgeschichten maar ook al is er dan in de nederlandse literatuur geen bewuste traditie er wordt wel veel onderwijs verwerkt in en soms tot literatuur bint van bordewijk en de boeken van theo thijssen zijn bekend minder bekende recentere voorbeelden zijn rsg rietstad van paul de vaan een roman over een scholengemeenschap of onder schoolkinderen van henk romijn meier datgaat over zijn tijd als leerkracht in mel bourne ook in de poezie en in de popmuziek is veel te vinden geisoleerde gedichten vaak soms een hele bundel zoals ed leef asg s op pennewi p s plek ru klein beschrijft hoe op de lerarenopleiding zuidwest nederland in delft gewerkt wordt met schoolliteratuur w at h ebbe n w e g edaa n m et scho ollit er atuu r in de eerste plaats heb ik een lijst met titels van twee u itg angs punt e n romans samengesteld en daarnaast verzamelde ik een collectie verhalen en gedichten zo wilde ik ik werk op de lerarenopleiding zuidwest neder een keer het thematisch werken met literatuurmop land in delft sectie nederlands in hun derde en het eigen niveau van de studenten beproeven ik vierde jaar kunnen de studenten daar kiezen uit vind dat belangrijk omdat de studenten in hun een aantal verschillende onderwerpen voor zo n opleiding wel leren dat ze in de klas later keuzecursus heb ik enige tijd geleden een verza het lezen en verwerken van jeugd literatuur the meling aangelegd van schoolliteratuur matisch kunnen aanpakken maar ze hebben ech 33 ter zelden zo n aanpak zelf ervaren ik ga nu ver het boek voor opgroeiende kinderen heel sterk der niet in op de vraag wat je precies moet ver fungee rt als een verborgen plaats een plaats staan onder het thematisch werken met literatuur waar de gevoelens en gedachten van het kind vei en eventuele voors en tegens van die benadering lig zijn want ongezien een plaats die als een uit daarvoor kan iedereen terecht in boeken als feit kijkpost naar de wereld kan fungeren en die mo en fictie van jacques vos en jeugdboeken in de gelijkheid biedt jezelf te worden door alternatie klas van josien anker en jan roland ve gedragsmogelijkheden en reacties te verken een ander belangrijk uitgangspunt was het vol nen zij verbindt er ook aan dat je als leerkracht gende studenten op een lerarenopleiding zitten niet moet proberen in te breken in die verborgen een beetje in een niemandsland tussen leerling plaats door het kind te verplichten tot iets open zijn en leerkracht zijn het ene zijn ze bijna niet baars bijvoorbeeld door van een boek een toneel meer een student is toch al iets anders dan een stukje te laten maken leerling het andere zijn ze al bijna welnu over ik vind dat idee van het boek als een verborgen datgene wat ze als leerkracht moeten gaan doen plaats een belangrijke gedachte aan de andere krijgen ze veel informatie onderwijskunde vak kant denk ik dat kinderen ook vaak als het didactiek etc maar aan de emotionele verwer openbare maar veilig genoeg is en geen echt moe king van die rolwisseling wordt weinig aandacht ten oproept hun leeservaringen met anderen wil geschonken het lezen en verwerken van school len delen literatuur biedt de mogelijkheid ook die kant van ik heb dus zo n middenweg tussen openbaarheid de voorbereiding op het leraarschap recht te en verborgenheid van het lezen in de opzet van doen de cursus proberen te verwerken meer over de uitgangspunten e en b es ch r i j ving va n d e a ctiv i teit e n in d e cu rsu s ik wil nu graag nog wat gedetailleerder ingaan op e r is dus een lijst romans waarin de school een de overwegingen achter de cu rsus belangrijke rol speelt d aarnaast is er een collec in de eerste plaats was het de bedoeling de stu tie verhalen en gedichten denten zelf een keer thematisch te laten werken van de lijst met romans moest ieder er vijf kiezen met literaire teksten zo werd de cursus ook ge om te lezen en om er een opdracht bij uit te voe presenteerd bij de sta rt e e n aspect van thema ren voor die opdrachten kon gekozen worden tisch werken werd ook doorgesproken namelijk uit de volgende zeven mogelijkheden de keus van het thema dat moest zo had de schrijf naar aanleiding van het boek een ver docent bedacht aansluiten bij hun belevingswe haal vanuit het perspectief van een van de bijfigu reld het moest ook inhoudelijk relevant voor ze ren in het boek zorg er wel voor dat de school zijn dat wil zeggen er moesten rond het thema elementen uit het boek centraal blijven staan zelf leerervaringen mogelijk zijn die van belang kies een aantal fragmenten uit om voor te waren voor de toekomst in hun geval dus een lezen en ga na waarom het juist d ie fragmenten toekomst als leerkracht andere aspecten van waren die je troffen zorg er ook hier weer voor thematisch werken werden niet doorgesproken dat het over school blijft gaan in de tweede plaats was het de opzet studenten maak een foto serie tekening of breiwerk te confronteren met een grote variatie aan ver kortom iets beeldends waarin je datgene wat werkingsmogelijkheden bij literaire teksten ho naar jouw mening de essentie van het boek pelijk zou dit ze op ideeen brengen voor hun vormt probeert weer te geven eigen lespraktijk maak een gedicht of lied naar aanleiding van tenslo tt e wilde ik ze confronteren met de ge het boek dachte dat niet alles wat je op school met litera probeer aan de hand van informatie over de tuur doet direct gecommuniceerd hoeft te wor schrijver van het boek of over de tijd waarin en den in de cursus heb ik daarom ontsnappings en de plaats waar het boek speelt de onderwijs ele keuze elementen ingebouwd om dat te waarbor menten in het boek achtergrond te geven gen zie daarvoor de hierna volgende beschrij b edenk zelf nog een andere verwerkingsvorm ving ik ontleende die gedachte aan het kinder d e neerslag van de uitgevoerde opdrachten boek als opvoeder van lea basberg zij zegt dat kwam samen met een korte samenvatting va n 34 het boek terecht in een speciaal daarvoor uitge sluit de leerling die gepest wordt het gaat reikt schoolschrift van de vijf boeken moest er daarin over het isolement waarin een indivi een tijdens de cursus gepresenteerd worden aan duele leerling kan komen te verkeren ten ge de medestudenten volge van het gedrag van medeleerlingen of daarnaast werkten we met de collectie verhalen leerkracht de elektriseermachine van wims en gedichten die collectie bestaat voor het me hurst van w f hermans is zo n verhaal rendeel uit werk van nederlandse auteurs en is eindexamen er zijn teksten die heel speciaal geordend op subthema al verzamelend bleek over het eindexamen gaa n me dat bepaalde onderwerpen vaak terugkeerden de weg van huis naar school en omgekeerd is in de teksten dat zijn niet altijd de onderwerpen aan de orde in tussen thuis en school die je op grond van de vakliteratuur over onder een subthema leerkrachten onder elkaar met wijs zou verwachten zo blijkt er een thema bin teksten waarin de onderlinge verhouding van nen buiten te onderscheiden dat bevat gedich leerkrachten beschreven word t ten over de ervaring van leerkrachten of leerlin dood met teksten waarin de dood van een gen dat er terwijl je binnen bent in de klas zit leerling of het praten over de dood in de klas een buiten is een buiten dat soms ook samen centraal staat zo n tekst is bijvoorbeeld lite valt met het latere leven of met de niet schoolse ratuurles van tom van deel werkelijkheid om een indruk te geven laat ik en kele regels volgen van fata morgana van gerard literatuurles den brabander nu chrisjes vader overleden is en hij doceerde en spande pink en duim schrikt heel de klas bij doodgaan op van dover naar calais dit heet kanaal men houdt zijn adem in en loert toen brak zijn blik de muren van t lokaal te onopvallend of hij soms ook over z ijn vingers stroelde driest zeeschuim door de grond gaat heleen wordt rood wie ligt bij haar op sterven het zijn ook niet altijd onderwerpen waarin het heeft iemand nog een verre nee f onderwijs veel over gesproken wordt integen die van ons scheiden moet een tante deel er zijn bijvoorbeeld nogal wat teksten waar die geen tante is maar wel erg lie f in erotiek tussen leerkracht en leerling een grote en ook haar dagen telt niets rol speelt ik kwam zo tot de volgende subthe leent zich voor bespreking meer ma s de dood schuilt overal ik laa t binnen buiten de letterkunde rusten voor vandaag een subthema ouders waarin teksten over de genoeg verdriet straks weer een uur reacties van ouders op de school zijn onderge bracht meestal staat in een tekst een bepaald subthema gevoelens tussen leerling en leerkracht de centraal maar er zijn er ook waarin meerdere teksten over erotiek vallen hieronder maar onderwerpen tegelijk voorkomen gymnasium ook andere waarin positieve gevoelens van en liefde van c c s crone is in die zin bijvoor leerkrachten en leerlingen ten opzichte van el beeld een rijk verhaal kaar worden beschreven zoals bijvoorbeeld dat is wat er in de collectie aan materiaal zit vestdijk s gesprek in de directeurskamer overigens zijn er in principe meer en andere sub dat gaat over de ontmoeting tussen een leraar thema s te onderscheiden zo zijn er ook teksten en een oud leerlinge de leraar herinne rt zich die over bepaalde schoolvakken gaan en dergelij hoe zij hem ooit op een kritiek moment in de ke klas uit de nesten hielp door uit te roepen de werkwijze in de cursus was nu als volgt per schei jullie nu uit met meneer te plagen keer werden door de studenten een of meer van een subthema medeleerlingen de omgang de subthema s gelezen en bij elk werd een bepaal van klasgenoten met elkaar heeft zijn leuke en de opdracht uitgevoerd ik geef nu geen compleet ook zijn minder leuke kanten teksten daar overzicht van die opdrachten wel een enkel voor over werden in dit subthema ondergebrach t beeld een subthema dat enigszins op het vorige aan de opdrachten in hun totaliteit haken waar mo 35 gelijk in op de rolwisseling waarover ik het hier bijvoorbeeld onderwijskunde voor al had daarnaast zijn ze gekozen met het bij dit soort activiteiten geven mensen zich bloot oog op een zo groot mogelijke variatie aan ver er zijn echter ook ervaringen die je niet zo mak werkingsvormen de gelezen literatuur fungeert kelijk deelt met medestudenten of docent terwijl daarbij de ene keer eigenlijk alleen als stimulans ze je wel degelijk bezig houden veel hangt dan voor de gedachten andere keren keert hij direct ook af van de sfeer in een groep h et betekent terug in de opdrachten vrijwel altijd speelde hij dat je als begeleidend docent ook zeker in het be tijdens de cursus een rol in de gesprekken die gin aan de opdrachten mee moet doen i k heb ontstonden naar aanleiding van de opdrachten daarnaast bewust geprobeerd om ontsnappings een paar voorbeelden en keuzemogelijkheden in te bouwen omdat ik bij het subthema gevoelens tussen leerkracht het ook tamelijk principieel vind dat niet elke er en leerling krijgt iedereen de opdracht een tekst varing in het kader van een cursus als deze ge te schrijven op het stramien vroeger dacht was communiceerd hoeft te worden in de eerste zou ik maar nu denk ben zou ik plaats hoefde ieder maar een van zijn vijf boeken bij eindexamen gebeurt het volgende per te presenteren i n de t w eede plaats waren er per groepje wordt een drieluik van tableaux vivants bijeenkomst meestal twee subthema s aan de or gemaakt in het drieluik worden drie verschillen de iedereen koos dan voor zover het niet om de perspectieven op het eindexamen tot uitdruk groepsopdrachten ging rond welk subthema hij king gebracht respectievelijk de eigen reactie als of zij iets inbracht uiteindelijk was er dus heel leerling op het eindexamen hoe je denkt dat je veel dat wel in het schrift terecht kwam maar eigen leerkracht indertijd tegenover jouw examen niet gepresenteerd werd een schriftje was dan stond en hoe je denkt dat je zelf als leerkracht ook meestal niet genoeg tegen het examen van je leerlingen aan zult kij tenslotte was van tevoren afgesproken dat wat in ken het schoolschrift prive was met een plakbandje bij de leerling die gepest wordt krijgen enke verzegeld zou worden dat gebeurde ook een aan le studenten het verzoek zich in te leven in de tal keren leerlingfiguur van de betreffende verhalen de an deren bereiden naar aanleiding van de verhalen r ea cties v a n st ud e nte n interviews voor welke tijdens de bijeenkomst worden afgenomen interviews voor verschillende ik wil nu nog even ingaan op enkele reacties van publieken onderwijspagina nrc moer prive studenten omdat ze mijns inziens laten zien dat etc en gericht op het begrijpen van de ervarin de benadering in de cursus zin heeft gen van de leerlingfiguur een keer heeft iemand al snel na het begin de de uitvoering van beide soorten opdrachten die cursus verlaten omdat de manier van werken an naar aanleiding van de boeken en die bij de sub ders was dan ze verwachtte ze vond het geen thema s uit de collectie verhalen en gedichten echte cursus je leerde er niets van het was bij werd tijdens de bijeenkomsten gepresenteerd aan voorbeeld niet een overzicht van het beeld van de medestudenten daarnaast werd er ook verslag de school in de literatuur van de 20e eeu w ie gedaan in het al genoemde schoolschriftje dat mand anders schreef in zijn evaluatie voor het schrift fungeerde als toetsing wie altijd was ge toekomstig beroep is best veel opgedaan ideeen weest en alles had gedaan kreeg een voldoende om creatief met literatuur bezig te zijn informa voor de cursus tie over boeken en schrijvers en vooral het terug halen van jeugdervaringen was nuttig ik besefte co mmun i c atie dwa n g weer wat ik dacht toen ik nog op school zat ik ga er opnieuw rekening mee proberen te houden natuurlijk bleef het niet bij presenteren vrijwel een ander de cursus heeft me geholpen met de steeds riepen de presentaties reacties op van de moeilijkheden die ik had in het schoolpracticum andere leden van de groep ervaringen werden ge wat betreft tekstverwerking ik dacht altijd dat spiegeld vaak ook gesteld naast heel anderssoor het beantwoorden van vragen de enige manier tige ervaringen met hetzelfde onderwerp zo nu van verwerken was natuurlijk had hij in de en dan werden ervaringen ook verbonden met voorafgaande jaren wel beter geleerd ik denk kennis opgedaan bij andere studie onderdelen dat in dit geval de ervaring van het zelf doe n 36 doorslaggevend was nog een laatste voorbeeld beu rt bij onderwijskunde vakdidactiek bij vakdi een studente maakte naar aanleding van en dactiek literatuur bij literatuur enzovoo rt dan is er koffie van hannes meinkema een ge een andere uitbreidingsmogelijkheid heeft be dicht waarin ze haar opvatting over het feminis trekking op de vakdidactische kant van de aan me neerlegde en waarin ze naging wat die bete pak het is zonder meer mogelijk om de drie uit kende in haar verhouding tot een ihno klas die gangspunten die ik hierboven heb gegeven the ze in het schoolpracticum had les gegeven matisch werken met literatuur confrontatie met kortom de leereffecten zijn divers ze reiken van veel verwerkingsmogelijkheden en lezen als een kennis van verwerkingsvormen vakdidactiek tot plek voor jezelf zelf tot voorwerp van bestude een beter begrip van leerlingen pedagogiek van ring te maken binnen de cursus je zou bijvoor het zelf ervaren van thematisch werken didac beeld bij elke verwerkingsopdracht met elkaar tiek tot positiebepaling als leerkracht in maat kunnen evalueren of de gekozen vorm ook inder schappelijke problemen persoonlijkheidsvor daad goed bij het subthema in kwestie paste of ming je zou aan de hand van vakdidactische literatuur de gebruikte verwerkingsopdrachten af kunnen slotbeschouwin g zett en tegen wat er in die literatuur aan andere wat ook nog h ad ge kun d mogelijkheden te vinden is en dergelijke er zijn in de cursus ook een aantal dingen niet ge allebei zowel het verbinden met onderwijskun beurd zonder dat ze principieel uitgesloten wa dige kennis als het verbinden met vakdidactische ren integendeel in feite gaat het om uitbreidin vragen gebeurde af en toe natuurlijk wel zo gen die de aanpak toelaat werd bijvoorbeeld bij het subthema ouders een het bestaan van engelse duitse en ook franse keer spontaan de lijn doorgetrokken van de ver schoolliteratuur maakt een thematische benade schillende manieren waarop ouders reageren op ring vanuit meerdere vakken tegelijk mogelijk de school zowel de literatuur ouders als de eigen dat stuitte in ons geval op praktische problemen ouders naar de sociale achtergronden en de eigen overigens bevat het materiaal van de cursus wel schoolervaringen van die ouders en daarmee een aantal ve rt aalde stukken bijvoorbeeld van de naar de wijze waarop in verschillende milieus te oostduitse schrijver rainer kunze ik zie ook gen onderwijs aangekeken wordt geen reden om je in een geval als dit te beperken echter dit doorverbinden met andere kennis over tot uitsluitend nederlandse literatuur onderwijs was in het geval van deze cursus niet verder heb ik niet geprobeerd om subthema s be mijn eerste doel dat was zoals ik heb proberen wust te kiezen op grond van onderwijskundige aan te geven tweeledig aan de ene kant ruimte vraagstellingen evenmin heb ik geprobeerd om creeren voor de persoonlijke verwerking van de uit de gerealiseerde subthema s dergelijke vragen rolwisseling van leerling naar leerkracht ander af te leiden en ze vervolgens door te verbinden zijds de mogelijkheid bieden om een bepaalde met gesystematiseerde vakkennis rond zo n vraag manier van werken met literatuur een keer zelf te het zou bijvoorbeeld best mogelijk geweest zijn ervaren om vanuit het subthema de leerling die gepest wordt de overstap te maken naar inzichten uit voor wie zich wat verder wil orienteren in de de psychologie over opgroeiende kinderen en schoolliteratuur zelf geef ik hieronder een lijstje naar de vraag wat een leerkracht met zulke din van naar mijn ervaring redelijk verkrijgbare ne gen aan moet vangen incidenteel is over dat derlandse boeken over die verkrijgbaarheid heb soo rt zaken natuurlijk wel gesproken maar het ik hier en daar tussen haakjes een opmerking ge was niet een echt bestanddeel van de cursus maakt het is niet dezelfde lijst als ik hanteerde waarom niet een reden ligt in de specifieke om in de cursus de beperking hier is een praktische standigheid dat het om derdejaars studenten ging de lijst zou heel lang worden ze hebben dan al veel van die kennis in een ande re context opgedaan een principieler probleem piet bakker ciske trilogie meerdere edities ook anti voor een dergelijke aanpak is de bestaande ten quarisch dens om voor elk opleidingsdoel een apa rt pro huub beu rskeus noordzeepalmen amsterdam meulen gramma onderdeel te creeren onderwijskunde ge hoff 1980 37 f bordewijk bint roman van een zender in f bor theo thijssen de gelukkige klas recente heruitgave am dewijk blokken knorrende beesten bint drie romans sterdam g a van oorschot 1979 den haag nijgh van ditmar 194 9 theo thijssen barend weis ook van dit boek een mo car ry van bruggen in de schaduw van kinderleven 1907 derne uitgave verhalenbundel re ce nt heruitgegeven als prisma paul de vaan rsg rietstad roman over een scholenge pocket meenschap s gravenhalte nijgh van ditmar 1981 johan daisne hoe schoon was mijn school de roman simon vestdijk ivoren wachters amsterdam de bezige van een leraar amsterdam brussel pa r is manteau 1961 bij 195 1 lodewijk van deyssel de kleine republiek verschillende simon vestdijk de andere school s gravenhalte nijgh edities ook antiquarisch van ditmar 194 9 gerard van eckeren de paarden van holst baarn hol ook het andere werk van vestdijk met name de anton land i a 1946 latere edities o a als amstel pocket regel wachter romans bevat veel onderwijs matig antiqu ar isch julien weverbergh het dossier jan amsterdam de bezi bouke b jagt pijnboomspook amsterdam elsevier ge bij 1967 regelmatig antiquarisch 1979 jan de zanger de fietser s gravenhalte nijgh van ed leeftang op pennewip s plek amsterdam arbeiders ditmar 1982 pe rs 1982 poezie jan ligthart jeugdherinneringen groningen wolters gebruikte literatuu r 191 3 voor zover niet hierboven al vermeld willem g van maanen de onrustzaaier amsterdam querido 1954 voor zover ik weet geen re centere u itga anker j j roland jeugdboeken in de klas groningen ve dan de intussen uitverkochte salamander pocket 1978 dcn cahier 7 hannes meinkema en dan is er koffie amsterdam else gerard den brabander fata morgana uit curve am v ier 197 6 sterdam 1950 fragment siegfried e van praag seizoenen s gravenhalte h p c c s crone gymnasium en liefde uit de schuiftrom leopolds uitgeversmij 195 7 pet verzameld proza amsterdam 1972 aart romijn schoolslalt baarn bosch keuning 1976 balberg l het kinderboek als opvoeder assen 1981 ook het andere werk van romijn bevat veel onderwijs tom van deel literatuurles uit strafwerk amsterdam henk komijn meier onder schoolkinderen amsterdam 196 9 meulenhoff 1983 verhalenbundel anthonie donker de kleuterklas uit de grondtoon t jan s i ebelink een lust voor het oog amste rdam loeb 1963 fragment v d velden 197 9 w f hermans de elektriseermachine van wimshurst theo thijssen meneer zelf komt een uurtje en andere uit een wonderkind of een total toss amsterdam 1967 verhalen amsterdam meulenhoff educatief 1970 simon vestdijk gesprek in de directeurskamer uit theo thijssen school and recente heruitgave bussum stomme getuigen amsterdam 1946 agathon 1981 vos j feit en fictie purmerend 198 1 38