Schooltaalbeheersing. Een zaak voor het taal- én het zaakvakkenonderwijs

compromissen is er nu eindelijk een voorstel piet litjens al leen welk voorstel ligt er nu precies en wan neer wordt het uitgevoerd het cda wil de basisvorming tot 1993 uitstellen gezien de con troverses rond verschillende onderde l en van schooltaalbeheersing het wetsvoorstel de fractie van het cda b lijft grote twijfels houden omda t ze zich nog steeds een zaak voor het taal en afvraagt of de voorstellen niet tot een apart schoolty pe voor de basisvorming l eiden de het zaakvakkenonderwijs christendemocraten zijn er niet gerust o p of de vrije ruimte waarin godsdienstles gegeven moet worden niet te veel wordt gevuld met de vakken uit het verplichte programma nrc handelsblad 15 maart i99i hier sp reekt de poli leerlingen voor wie het nederlands niet de thuistaal tiek niet maar fluistert zij men zegt niets maar is hebben vaak moeilijkheden met de vakken waarin men vraagt zich af blijft twijfels houden en is er het nederlands voe r en inst ructietaal is ze hebben niet gerust op problemen met de schooltaal hetzelfde geldt in veel waar ik niet gerust op ben is dat de p o litiek gevallen voor minder taalvaardige nederlandse leer het zo laat afweten dat de mensen die in de lingen piet litjens vraagt zich af ojhet onderwijs deze praktijk gestalte moeten geven aan de basis leerlingen voldoende in staat stelt om deze schoolse vorming met de brokken blijven zitten in en taalvaardigheden te ontwikkelen welke bijdrage levert schede hebben ze dat oo k in de gaten en op de het onderwijs eigenlijk aan de ontwikkeling van de gemeentelijke scholengemeenschap zuid voe veronderstelde schooltaal en wordt de schooltaal nu ren leraren dan ook actie tegen de basisvorming dankzij of ondanks het onderwijs beheerst de volkskrant ts maart i99i laat g veneman docent nederl ands aan het woord probleem sc h ets vorig najaar vertelt veneman zijn hen de ogen pas goed opengegaan om meer duidelijkheid de afge l open tien jaar is steeds duidelij ker ge te krijgen over de komende veranderingen was worden dat de aanwezigheid van twee en e schiissler lid van het coordinerende project meertalige leerlingen in h et basisonderwijs management basisvorming op school uitgeno vraagt om maatregelen niet alleen maatre digd op onze vragen over wat een en ander gelen voor de eerste fase van het tweede nou in de praktijk gaat betekenen kregen we taalverwervingsproces waarin het vooral gaat geen of een onbevredigend antwoord vene om het ontwikkelen van vaardigheden om te man je krijgt een structuurschema voorge kunnen communiceren en het verwerven van de schoteld en dat is het daarvoor noodzakelijke nederlandse woorden en grammaticale structuren maar eveneens kan veneman dat structuurschema niet zelf voor de fase waarin de taalvaardigheden toege verder uitwerken natuurlijk wel maar welke past moeten worden garantie is er dan dat die uitwerking ook accep in de eerste fase ligt het accent voora l op de tabel is dat er achteraf niet gezegd wordt dit verwerving van vaardigheden om mondeling en was eigenlijk niet de bedoeling geen enkele schriftelijk met succes te kunnen communice ik hoor het de minister al zeggen ik houd vol ren centraal staan de processen van aanvanke dat als u de plannen voor de basisvorming heel lijke mondelinge en schriftelijke taalverwer goed leest u ziet wat ik bedoelde maar ik heb u ving i n de tweede fase gaat het vooral om de ver kennelijk overschat dere ontwikkeling en toepassing van schoolse taal vaardigheden vaardigheden als begrijpend en literatuur studerend l ezen en mondeling en schrifte lijk formuleren in formele schoolse situaties waar orwell g polities and the english language bij het accent minder ligt op communicatie en 1946 in g orwell inside the whale and other es meer op kennis en informatie overdracht says harmondsworth penguin 1968 p 143 157 82 moer 1991 3 b ij het invoeren van de zaa kva kken in groep 5 en de veronderstel de taalvaardigheden in de maar vooral vanaf groep 6 en vol gende wordt zaakvak ken van leerlin gen verwacht dat zij vol d oende taal b ij de ontwikkeling van methoden voor d e vaardig zijn om kennis en informatie te verwer zaakvak ken is onvol doende rekening geh ouden ven over inhouden die niet meer direct aanslui met de cursorische in h ouden van de n t i ten bij de dagelijkse werke l ij kheid en die in hoge metho d en omgekeerd is bij de ontwikke l ing mate tal ig overgedragen worden in vakken van leermiddelen voor het onder wijs nede r al s aardrijks kun de gesc h iedenis en b iol ogie is lan ds als moedertaa l onvoldoende gean t ici mon d elinge en schriftel ijke beheersing van het peerd op de schooltaalb eheersing die nodig is om ned erlan ds een crucial e voorwaar d e voor veel met succes de methoden voor de zaakvakken te l eer lingen alloc htone en autochtone zijn der kunnen volgen ook is er onvoldoende reke gelijke vakken struikelblokken omdat er te ning gehouden met de talige en culturele ach hoge eisen gestel d worden aan d e b eh eersing tergrond van ntz leer l ingen ontwi kkeling van de ty p isc h e sc hoolse taal vaardighe d en vee l van speciale leermidde l en voor het proces van leerlingen beheersen deze taalvaardigheden voortgezet tweede taalverwerving is gel egi niet o p h et niveau dat veronderste l d wordt in timeerd omdat er een groot gat gaapt tussen de metho den voor h et zaakvakkenond erwijs h et taalonderwijs en het onderwijs waarin het alloc htone l eerlingen onderdompelen en van neder l ands voer en instructietaal is meet af aan deel laten nemen aan het gewone i n de praktijk wreekt zich di t gebrek aan onderwijsp rogramma aangevul d met extra samenhang en afstemming vooral twee en lessen ne d erlands als tweede taa l is een wat al meertalige leerlingen maar ook de minder taal te o ptimistisc h e en gemakkel ij ke benadering vaardige nederlandse leerlingen hebben moeite gebleken sommige l eerlingen lo pen al in de met deze vaak al te grote overgang onderwijs b ovenbouw vast de meesten in h et voortgezet geven den moeten nogal wat reparatiewerk onderwijs een an d er feit is dat een oneven zaamheden verrichten en didactische k unst red ig klein p ercentage alloch tone l eerlingen gre pen toepassen om toch te komen tot een doorstroomt naar hogere vormen van het v o optimal e relatie tussen beide leergebieden bij het ontwikkelen van leermi dd e len voor i n het project schoolse taalvaardigheden in de het proces van voortgezette tweede taalver zaakvakken wordt het zaakvakkenonderwijs ge werving kon geen gebruik gemaak t worden van confronteerd met het n z t onderwijs vanuit het dui d el ijk omschreven doelen en uitgewer kte perspectief van enerzijds minder taalvaar d ige leerstoflijnen d eze waren niet b eschikbaar op nti en nz a leerlingen en anderzij d s onder het moment d at aangevangen wer d met ma t e wijsgevenden litjens j ongerius i99o er riaal ontwi k kel ing de praktijk is dat ontwikke wordt verslag gedaan van analyse van versch il laars de eindd oelen vaststellen d oor de taaltak en lende l eermiddelen en van de o p brengst van een waarvoor leer lingen in het onderwijs worden kleinschalig experiment dat uitgevoerd werd gesteld te analyseren de nt2 programma s met het doel te kijk en naar de samenhang t us vullen de l eemtes in d e reguliere taal metho sen taalonderwijs xri en rrrz onderwijs en den en de methoden die in andere l eergebieden de zaakvakk en h ierb ij is gekeken naar l eer worden gebruikt mi d delen voor groep 6 met als belangrij kste het is in t eressant te constateren dat we met reden dat vanaf dat moment de zaakva kken een het analyseren van de knelpun ten die twee en steeds formel er en schoolser karakter krijgen meertalige leerl ingen ondervi nden met h et i n d i t p roject stonden de volgende vragen taalonderwijs en de leergebieden waarin be centraal heersing van school en va ktaal voorwaarde lij k wel ke cognitieve dan wel schoolse taalvaardighe is met een ander oog zijn gaan kijken naar de den wo rden verondersteld in de zaakvak ken aard inhoud en o pzet van leermid delen n iet alleen rijkskunde geschiedenis en biologie naar de leermid d elen voor het onderwijs in de h oe staat het met de beheersing van deze schoolse zaakvakken maar eveneens naar de methoden taalvaa rdigheden d oor niet ned erlandstal ige voor het onde rwijs neder lands als moedertaal leerlingen en zijn er fundamente l e versc hil l en in het vervolg nti oo k is in het bijzonder tussen n ederlan d stalige nti en niet neder gelet op het verband tussen het taalonderwijs landstalige nt2 leerlingen op dit punt h o e 1991 3 moer 83 staat h et met de o ntwik k e ling van deze vaardig beroep gedaan wordt op de mondelinge taal h eden in de eigen taa l de ti en in het ned er vaardigheden luisteren en spreken omdat er lands de za naast schriftelijke werkvormen ook voorstellen i s er een p ositieve transfer moge l ijk van het taa l worden gedaan voor mondelinge introductie o nd erwijs naar het ond erwijs in de zaakvakken instructie behandeling en verwerking en na en vin d t deze transfer ook plaa t s i s h et reee l t e bespreking het accent ligt toch vooral op de streven naar een afstemming tussen het taaf in de meeste gevallen informatieve leestekst onderwijs en het zaakvakkenonderwijs kan in met de daarbij behorende schriftelijke vragen en het onderwijs in de zaakvakken systematisch opdrachten gewerkt worden aan de ontwikkeling van cog een andere constatering is dat de meeste taal nitief schoolse taalvaardigheden en op we lke activiteiten cognitief inspannend zijn dat er in wijze kan dit veel gevallen nauwelijks of onvoldoende sprake h oe staat h et met de kennis vaardigheden en atti is van contextuele ondersteuning dat er hoge tude van onderwijsgevenden ten aanzien van het eisen worden gesteld aan het reflectieve vermo onderwijs aan meertalige leerlingen gen van leerlingen en dat het accent vooral ligt op kennis en informatie overdracht de haan de vragen die onder r 2 en 4 genoemd worden 1985 appel 1989 litjens 1989 litjens jonge komen uitgebreid aan de orde in litjens jon rius i99o leerlingen worden dus vaak in een gerius i99o en litjens 1 989 9o daarom ga ik kort tijdsbestek geconfronteerd met lange en in het volgende op deze vragen alleen kort in relatief moeilijke teksten zinnen en woorden de onder 3 genoemde vragen komen uitgebrei met een lage frequentie inhouden en verwer der aan bod kingsvormen mondeling en schriftelijk beant woorden van vragen naar aanleiding van een vero nders telde sc hoolse taal vaa rdigh ed en tekst met name het aantal en de moeilijkheid van zulke woorden valt zelfs zonder nauw om antwoord te krijgen op de eerste vraag zijn keurige analyse op informatieve teksten zit leermiddelen geanalyseerd die in vakken a ls ten vaak vol met de typische laag frequente aardrij kskunde geschiedenis en biologie ge vaktaalwoorden industrie aardappelmoeheid bruikt worden in groep 6 b ovendien is beke stadhouderloos tijdperk uiterwaarde zoogdie ken of en hoe deze leermiddelen in de onder ren kramsvogel en dergelijke daarnaast be wijsp raktijk gebrui kt worden er zijn gesp rek vatten dergelijke teksten de typische schrijftaal ken gevoerd met onderwijsgevenden die h et woorden menig verscheidene echter wiens onderwijs verzorgen in groep 6 aan groepen elders voltooien nimmer reeds voorts en der met een heterogene leerlingenpopulatie waar gelijke of algemene begrippen functiewoor b ij de ver houding nederl andstalige en niet den als meestal verschillende vooral terwijl nederlandstal ige leer l ingen ongeveer ge l ijk zonder woorden die voor riti lerenden nog was wel enigszins betekenis hebben maar die door nt2 lerenden vaak niet zonder meer gekend analyse van methoden b ij de analyse worden bovendien bevatten zowel de verhalen van leermidde len voor het zaakvakkenon d er de als de informatieve teksten veel idiomatische wijs is gekeken naar de wijze waarop de vier uitdrukkingen last krijgen van niet voor niets taalvaardigheden luisteren spreken lezen en de deur uitgaan te maken hebben met met het schrijven aan bod komen voorts is er gekeken oog op op een na al met al is het percen naar het tek staanbod de inhoud van de teksten tage vaktaalwoorden schrijftaalwoorden en de de voorstellen die er in de handleiding bij de typische idiomatische uitdrukkingen binnen methoden gedaan worden voor het behandelen het bestek van een tekst of een les te groot om en verwerken van deze tek sten er nog iets zinvols mee te kunnen doen deze een eerste constatering is dat in de zaakvakken woorden bepalen de moeilijkheid van de tekst in de t aalvaard igheden luisteren spreken lezen en hoge mate schrijven door elkaar heen en vaak binnen een daarnaast is de informatie die in deze lessen en deze l fde les aan bod komen de meeste me veelal door middel van mondelinge instructie thoden geven tot op zekere hoogte aan welk leergesprekken en schriftelijke teksten aange 84 moer 1991 3 boden wordt nie t allee n sterk contextloos gen geschi kte verwerkingsvormen maar zijn maar h eeft ze oo k s teeds minder betrekking op dit niet p er d efinitie oo k voor nt2 lerenden de direct waarneembare omgeving of o p de de produktieve taal vaardigheden vragen van eigen ervaringen van leerlingen wellich t het nt2 lerenden veel meer insp anning dan van meest comp lex zijn d e produktief schriftelijke rr z r leerlingen verwerkingsop d rachten die in veel gevallen niet ge koppeld zijn aan d e verhalende teks t en als we vanuit intercultureel perspectief naar de maar aan de in formatieve b ij het analyseren onderwijsinhouden van de leermiddelen voor van de verwer kingsop d rachten i n recent ont het geschiedenisonderwijs kijken dan valt op wikkelde zaakvakmethoden komen we vee l dat de mogelijkheden om intercultureel bezig opdrachten tegen die in mindere of meerdere te zijn niet worden benut de meeste teksten mate een beroep d oen op sch rijfvaar d igheid op zijn vanuit westeuropees perspectief geschre tekstniveau enkele voorbee l den ven en leiden in veel gevallen tot onvermijde schrijf eens op wa t je allemaal te weten kunt lijke stereotyperingen een enkel voorbeeld komen over lascaux of over altamira den ot van hoe in de handleiding voor de leerkracht ter 1986 p 27 van mensen makengeschiedenis de bronstijd wordt zoek eens wat op over gladiatoren of wagen geintroduceerd rennen m aak d aarvan een kort vers lagje mis schien k un je het voor de groep komen vertel enerzijds vormt het feit dat de gebeurtenissen len den otter 1986 p 75 zich voor het begin van onze jaartelling afspel en over romeinse goden zijn veel kinderboek en misschien een p robleem er moet als het ware geschreven oo k voor jullie zoek zo n kinder teruggeteld worden anderzijds staat juist een boek en lees daaruit een verhaa l schrijf in het les over de prehistorie dicht bij de k inderen de kort een verslagje over dat verhaa l d en o tter maatschapp ij is dan nog tamelijk ongecompli 1986 p 77 ceerd en veel toestanden in het verhaal doen het zoe k enk ele namen van missionarissen op die in kind denken aan indianenspelletjes grondijs die tijd in ons land hebben gewerkt probeer 1977 p 24 van een van hen wat meer te weten te komen m aak er een goed verh aal van de n otter 1986 wellicht bedoelen de auteurs het goed maar p 97 toch enkele kanttekeningen of het leven van maak een advertentie waarin je de moslims op de mensen in de pre h istorie ongecom pl iceerd roept om naar jeruzalem te gaan van der vlis is wagen we te betwijfelen en dat de toestan 1985 p 71 den in het ver h aal doen denken aan in d ianen spelletjes eveneens maar als het de bedoeling we stellen vast dat reeds in groep 6 rege lmatig van de a u teurs is de prehistorie als eenvoudig complexe open schriftel ijke opdrachten ver en ongecompliceerd af te beelden dan probe strekt worden hieronde r vers t aan we opdrach ren zij op een verkeerde historisch onjuiste ma ten waarin een beroep wordt gedaan op de nier de leerl ingen te boeien a ls zij daarbij nog cognitieve functies van taal bij voorb eeld de vergelijking maken met indianen spelletjes uitl eggen verklaren samenvatten vergelij ken hierbij l aten we even buiten bescho uwing dat argumenteren die met behu lp van informatie in d e les ook de vol stre k t ongep ermitteerde ver uit de te k st vaa k aangevuld met informa t ie uit bindi ng tussen i ndianen en indianenspelletjes het geheugen kennis van de werel d uitgevoerd gemaakt werd dan kunnen we spre ken van een moeten worden het antwoor d op d ergelijke gemiste kans om respect voor een bepaald e opdrach t en bestaat in de meeste gevallen uit cultuur aan te bieden meerdere zinnen een tek st waarbij eisen ge sommige tek sten zijn met alle b ep erki ngen steld worden aan de p recieze formulering van dien b ruikbaar mits de onderwijsgeven d e leerlingen moeten loskomen van d e letterl ij ke er in slaagt om deze etnocentrische inhouden formuleringen in de l eestekst van h en wordt enigszins te becommentarieren en relativeren verwac ht dat ze in eigen woorden een zinvol andere teksten l a ten zich nauwelij k s relative stu kje tek st re produceren dergelijke o ped ren en kunnen beter in het gehee l verm e den vragen zijn mogelijk voor nederlandse l eerlin wor d en verouderde methoden d ie reed s tien 1991 3 moer 85 twintig of zelfs d ertig jaar oud zijn spannen op scholen met een ongeveer gelijk e verhou vaak d e kroon als het gaat om etnocentrisme ding tussen n ederland stalige en niet neder toch is het niet ove rbodig sc holen te wijzen op landstalige leerlingen zijn de di d actische p ro het achterstallig onderhoud o p het gebied van bl emen vanwege de grote niveauverschillen leer m iddelen voor het zaakvakkenonderwijs tussen leerlingen eigenlij k het grootst oo k dit hiermee is overigens niet gezegd dat de re bl eek in het project dat we uitvoerden in groe p 6 cent ontwikkelde methoden ontkomen aan zie boven een deel van de leerlingen heeft wei etnocentr isme en stereotyperingen een be nig prob l emen met de zaa kvak methoden en de langrijke conclusie is in ieder geval dat bij de daarvoor vereiste schoolse taalvaardig heden ontwi kkel ing van leermid d elen voor het zaak een ander deel kan er niet mee uit de voeten vakkenonderwijs onvo ld oende rekening is vandaar dat we in de vorm van een kleinschalig gehouden met leerlingen die van huis uit h et experiment vooral scholen hebben geobser nederlands niet al s moedertaal s p re k en en veerd met een zeer heterogeen samengestelde met leerlingen die van huis niet gewend zijn te schoolp o pulatie communiceren zoals in deze meth oden op basis van de analyse van het taal en tekst observaties in veel methoden wordt een aanbod in de me thoden voor de zaa kva kken lesopzet voorgesteld die ertoe leidt dat in de kom ik tot de voorond erstelling dat dit aanbod zaakvakken de volgende vormen van instructie voor vee l nt2 leerlingen maar wellicht ook domineren het onderwijsleergesprek de mon voor veel tvti leer lingen te moeilijk is niet delinge instructie gegeven door de onderwijs aansluit bij hun taal vaardighei d sniveau en hun gevende het lezen van de meestal informatieve cu l turele ac htergrond dit geldt evenzeer voor tekst en beantwoorden van de vragen naar aan de p rodukt ief schrifte lijke verwer kingsop leiding van een tekst drachten die vaak gekopp eld zijn aan informa het onderwijsleergesprek vormt een belang tieve teksten ik stel hiermee nog maar weer rijk onderdeel van het onderwijs in de zaakvak eens vast dat i n de zaakvakken maar al te snel ken het vindt op aanwijzing van de methoden een beroe p gedaan wordt op de beheersing van vaak plaats aan het begin van een les ter intro de schooltaal de vraag is nu of leerlingen die ductie van een onderwerp sch ooltaal zich oo k o p school eigen kunnen een van de belangrijkste observaties is dat in maken of da t er in feite impliciet van uit wordt onderwijsleergesprekken vaak kennis van de gegaan dat zij deze in het taal onderwijs ont leerlingen wordt verondersteld die in feite tot wikkelen of komen de schoolse taalvaardig de kerninformatie van de les behoort leerlin heden buiten het onderwijs tot ontwik keling gen met veel algemene ontwikkeling krijgen en accepteren we d at het onderwijs op het punt veel beurten leerlingen mf een beperkte ken van de be h eersing van de schoolse taalvaardig nis van deze specifieke werkelijkheid komen heden selectief is onvoldoende aan bod de vragen die in leer gesprekken gesteld worden zijn te vaak toe gebruik van methoden hoe worden deze gespitst op nieuwe woorden en begrippen methoden nu in de praktijk gebruikt uit ge leergesprekken hebben bovendien nogal eens sprekken met schoolleiders en begeleiders gebrek aan structuur sommige onderwijsge blijkt dat vooral op scholen met een hoog per venden geven in een leergesprek hun gedachten centage twee en meertalige leerlingen enorme de vrije loop het gaat soms al associerend alle concessies gedaan worden aan het oorspron kanten op er worden allerlei zijpaden bewan kelijke leerdoel in de vakken aardrijkskunde deld en er wordt soms relatief lang ingegaan op geschiedenis en biologie er wordt soms vrij details in sommige gevallen gaat de onder wel niets meer gedaan aan dergelijke vakken wijstijd vrijwel geheel op aan taalinstructie het omdat de meeste tijd besteed wordt aan het taal uitleggen van de voor het zaakvakkenonder onderwijs wat ook veel gebeurt is dat onder wijs kenmerken specifieke vaktaalwoorden het wijsgevenden in de bovenbouw het wereld lezen en uitleggen van de te lange en complexe orientatie onderwijs terugbrengen tot enkele zinnen en teksten projecten waarbij zij zelf geschikte materialen onderwijsgevenden maken in de meeste selecteren en ontwikkelen gevallen toch gebruik van de in de methode n 86 moer 1991 3 opgenomen teksten een enk e le zeer vertel digheid van onderwijsgevenden gevraagd vaardige l eerkracht schuift de l eesteksten en de wordt om met beh u l p van de methoden voor de verwerkin gso p drachten o p zij en vertelt een zaakvakk en toch zinvol onderwijs te geven aan boeiend verhaal de meeste leerkrachten hou minder taalvaardige rrri en rrtz leer l ingen den toch vast aan de met hode en geven de l eer lingen de opdrac ht de tekst direct te gaan lezen d e beh ee r sing van school se t aalva ardigh ed en en de bijbe h orende vragen schriftelij k te ma ken a nderen besteden veel aand acht meer dan op basis van d e analyse van het taal en tekst in de handl eiding word t voorgesteld aan de aanbod in de met h oden voor de zaak vakken mondel inge voorbereiding door d e belangrijk kwamen we tot d e vooronderstelling dat dit ste onbekende woorden vooraf toe te lichten aanbod voor veel tweede taa llerenden te moei voor de verwerking van de informatie in de lijk is en niet aansl uit bij hun taalvaardigheids te k st ge b ruiken de onderwijsgeven den in de re niveau gel de vragen die in het leerlingenmateriaal van door middel van een steekproef hebben we de methoden opgenomen zijn i n h et algemeen geprobeerd een indru k te k rijgen van de feite zijn zij over de aard van de vragen we i nig con lijke prestaties van leer lingen in h et zaa kvak tent desondanks leggen de meeste onderwijs kenonderwijs we h ebben een informatieve gevenden de vragen ongewijzigd voor aan de tekst voorgeleg d met daarbij een aantal schrif leerlingen soms worden vragen vooraf mon telij ke verwerkingsop d rachten zowel de tekst deling toegelicht zonder dat al ingegaan wordt als de vragen waren een afspiege l ing van de tek op het antwoord de nabespreking van ge sten en opdrachten zoals we die aantroffen in de maakte opdrachten komt noga l eens in h et methoden voor het zaakvakkenonderwijs gedrang op basis van deze beperkte steekp roef kun het meest opvallende bij het nabesp reken van nen we conclud eren dat vrijwel al le leerlingen de antwoorden van leerlingen is dat de onder meer moeite hebben met de op en vragen b ij wijsgevende vooral gericht is op de inhoud van open vragen moet in tegenstelling tot de geslo het antwoord vanui t het tweede taalverwer ten vragen op eigen krac h t en in eigen woorden vingsperspectief is het echter van b elang dat een antwoord geformuleerd worden d e vra niet alleen gereageerd wordt o p de inhoud van gen die niet letterlijk in de tekst ston d en maar de antwoorden maar oo k op de formule ring de waarbij het antwoord wel uit de te kst kon wor vorm on d erwijsgevenden zijn meestal tevre den opgemaakt leverden over het algemeen den als zij een of meerdere kernwoorden in een problemen op antwoord horen zonder enige nadruk op de ook kond en we enkele in het oog vallende vorm herhaalt de onderwijsgevende meestal versch ill en zien tussen n eder l andstalige en wel het antwoord zoals het in goed nederlands niet ne d er l and stalige leerlingen deze laatste geformuleerd dient te wor d en oo k wanneer hebben niet alleen meer moeite h ebb en met de onderwijsgevenden antwoorden van leerlingen in h oud denk aan het etnocentrisch e karakter ach teraf nakijken en beoordel en wordt vrijwel en structuur lengte complexiteit van zinnen niet aangegeven hoe zij een antwoord hadd en vak en schrijftaalwoorden idiomatische uit moeten formuleren we constateren dat leerlin drukk ingen van de tekst en de vragen maar gen in het onderwijs onvoldoende gelegenheid zeker met het formuleren van antwoorden zij krijgen om te le ren for muleren alleen al omdat hebben dus rel atief veel meer moeite met onderwijsgevenden onvoldoen d e feedbac k ge schrift e l ij k p roduktieve taken h e tgeen zoa l s ven o p formuleringen van antwoorden dat dit hierboven reeds opgemerkt verklaar baar is niet gebeurt komt mijns inziens omdat het spe cifieke kennis van het proces van voortgezette in d e e i g e n taa l om een b etere diagnose te tweede taalverwerving vraagt en vaar d ighe kunnen stel len ten aanzien van de feitelijke be den om goed te k unnen reflecteren op taal heersing van de schoolse taalvaard ig heden inhei l eer kr ac hten beschik ken niet per defini t ie over nederlands is het nodig te weten of leerlingen dit reflectief vermogen in hun eigen taal wel in staat zijn om informa het zal duid elijk zijn dat er nogal wat impro t i eve tek sten te lezen en vragen te beantwoor visatievermogen creativiteit inzet en des k un den we hebben geprobeerd oo k een indruk te 1991 3 moer 87 k rijge n van de beheersing van der gelij ke om te k ijken wat er in h et taalonderwijs sc hoolse taalvaa rdig h ede n in de eigen t aal in d it aangeboden en geoefend wordt hebben we geval de moedertaa l van de tur k se leerlingen een aantal veelgebruikte nri methoden voor i n samenw erk ing met enkele turkse leer g roe p 6 geanalyseerd te weten de nieuwe taal krachten h e bb en we geprobeerd antwoord te tuin taal actief jouw taal mijn taal taalkabaal en krijgen o p d eze vraag een be p erkte stee kproef taal totaal e n ges pre kken met leerkrachten leverden o p da t h et gaat er om een goe d b eel d te k rijgen van d e leerl inge n in h u n moedertaal turks geen wat e r vooral in de leer gangen lezen en schrijven moeite hebben met het lezen van een informa aan de orde wordt gestel d en in hoeve rre deze tieve tek st oo k heb ben ze veel minder p roble vaardig h eden aan elk aar gekopp eld zijn de me n met h et formuleren van de antwoor den in vraag is vooral of schrijfvaardig h eidstraining het tu rk s da n in het ne derlands deze steek o p eenzelfde wijze als in het zaakvak kenonder p roef i s ech ter te kl ein om er h a rde conc lusies wijs sterk gerelateerd is aan het leze n van infor aan te verbinden we hadden in dit kleine ex matieve teksten of in sommige gevallen aan een p eriment geen mogel ij kheden om gerichter mondeling leergespre k d it omdat dui d elijk is onderzoe k te doen naar de beheersing van de geworden dat in de zaakvakken de vier basis moedertaal we h ebb en er met alle b eperk in taal vaardig heden voo rtdurend met elk aar ge gen van d ie n toch aandacht aan besteed om combinee rd worden en in afwisseling o p elkaar ond erwijsgevenden te stimul eren met elkaar aan de orde komen in de leergangen l ezen heb samen te werken ben we eveneens gelet op de verhouding tussen het i s van bel an g dat n ederlandse ond erwijs informatieve en verhalende teksten en de wijze gevenden een genuanceerd b eel d hebben van waarop deze verwer kt worden de leergangen het beh eers ings niveau van de moeder t aal van schrijven stellen zijn vooral bekeken op de aard twee en meert alige lee rlingen alleen a l om van de sc hrijfopdrachten en de onderliggende een be tr o uw baardere diagn ose te kunnen stel systematiek len bij het p reste ren van deze leerl ingen tijdens de z a akvakken maar oo k om in samenwerk ing de nieuwe taaltuin deze methode draagt vooral me t d e leerk racht ei gen taal te werk en aan de bij tot het verwerven van een aanta l vaar d ighe on t wikk el ing van de schoo l se taalvaardighe den dat onmisbaar is voor het bevorderen van den h et is jam mer dat het ex p eriment met de een juiste leeshou ding voor aanvanke lijk en tur k se leerkracht en te beperkt is geweest om er voortgezet lezen wor dt verwezen naar afzon duidelijke uitsp rak en over te doen deze pro derlijke m ethoden e r wordt niet gezegd welk e bleemstell ing verdient nadere uitwerking en meth oden dit kunnen zijn andere vormen van on d erzoek leesvaar d ig heid worden niet genoemd k ij kend naar de schrijfo p drachten komen we is transfer moge lijk tot de conclusie dat er onvoldoende spra k e is van een opbouw naar moeilijkh eidsgraad men om antwoord te krijgen op de vraag of er een heeft h et meer in de varia t ie aan werkvormen positieve tr a nsfer mogelijk is van het taalonder gezocht dan in een systematische oefening van wij s naar het zaak va kkenonderwijs moet het vaardigheden om zinnen te formuleren en te k onderwijsaanbod in het taalonderwijs afgezet sten te construeren het is de vraag of l eerl in worde n t egen de veronderstel d e taalvaardig gen d ie over onvo ldoende woorden en gram heid seisen i n de zaakvakken matica l e const ructies kunnen beschikken op h ierboven heb ik enk e l e conclusies getrok d eze wijze l eren sch rijven er wordt toch min ken over de aard van d e method en van de zaak of meer veronderste ld dat ze dat kunnen o p vakken en de wijze waarop deze gebruikt wor d eze wijze geoperationa l iseerd heeft schrijfon den in heterogeen samengestelde zesde groe derwijs meer h et karak ter van toetsen dan van pen een be l angrij k e conclusie is dat er hoge ontwi kkelen van schrijfvaardigheid het zijn eisen wor d en gesteld aan schriftel ijke vaard ig v r ijwel allemaal schrijfopdrac h ten op het nivea u heden l ezen en sch rijven de vraag dringt zich van de tek st verslag verhaal brief enzovoort nu o p of he t t aalon derwijs daadwerkelij k voor waarbij ervan uitgegaan wordt dat het for mule bereidt op deze eisen ren op een lager niveau geen p rob lemen mee r 88 moer 1991 3 o p levert er wordt onvoldoende rekening ge ging spelling en interpunctie er worden vijf houden met het feit da t de ene sch rijfo pdracht fasen onderscheiden verzamelen selecteren en si mp elweg op he t niveau van he t formuleren ordenen van materiaal uitschrijven verzorgen van zinnen makkelijker of moeil ij ker is dan de presentatie het onderdeel zakelijk schrijven andere d e leer lingen krijgen ook geen en k ele zou het meest in aanmerking komen om spe aanwijzing hoe ze een schrijfopdracht moeten ciale aandacht te besteden aan het formuleren aanp akk en je kun t het of je kunt het niet van schriftelijke antwoorden het doel van deze leergang is echter meer dat leerlingen de stadia taal actief omdat deze methode geen leesme in het schrijfproces bewust doorlopen om tot thode pretendeert te zijn kunnen we over dit een produkt tekst te komen aspect geen generaliserende opmerking maken wel wordt er gedegen aandacht besteed aan de taalkabaal i n d eze meth ode wordt het leeson ontwikkeling van schrijfvaardigheid de deel derwijs uitgesplitst in vijf deelvaardigheden vaardigheden die systematisch geoefend wor die in aparte deelleergangen geoefen d worden den zijn materiaal verzamelen selecteren en voortgeze t technisc h lezen begrijp end lezen ordenen uitschrijven en presentatie gericht lezen kritisch lezen en leesbeleving uit de doelstellingen voor het onderdeel stel d e manier waarop leesvaardighei d aangepakt len uitgesplitst in creatief en zakelijk stellen wordt is zeer grondig te noemen de vraag is of blijkt dat er zowel geoefend wordt op het ni deze geisoleerd geoefende deelvaa rdigheden veau van de zin formuleervaardigheid op zins geintegreerd toegepast worden op het moment niveau als op het niveau van de tekst toch zijn dat dit nodig is het is de vraag of er positieve de schrijftaken in de lessen over het stellen qua transfer is naar leesta k en in h et zaakvakk enon niveau niet te vergelijken met de schrijfop derwijs waarbij leerlingen vaak zelf de bes te drachten waarvoor leerlingen gesteld worden leesstrategie moeten bep alen de leergang ge in de zaakvakmethoden in het doelstellingen richt lezen lijkt me een zinvolle voorbereiding overzicht wordt slechts een doel schriftelijk op het taalgebruik in de zaakvakken i n deze beantwoorden van vragen je mening gevel leergang staan in ieder geval oo k informatieve genoemd dat voorbereidt op het lezen en teks ten centraal en worden leerlingen voor schrijven in de zaakvakken en deze doelstelling bereid op het omgaan met teksten in andere komt slechts in twee lessen aan de orde van situaties dan het taalonderwijs duren e a 1983 handleiding p 21 in de leergang schrijven wordt evenals injouw taal m ijn taal en taal actief aandacht b esteed aan jouw taal mijn taal over de leergang lezen kan de vijf stadia die het schrijfp roces kenmerken ik opmerken dat er vrijwel geen aandacht is onderwerp doel en publiek bepa l en mate voor het lezen van informatieve teksten het riaal gegevens verzamelen materiaal ordenen accent ligt geheel op het bevorderen van d e schrijven en afwerken i n veel l essen staan de motivatie om te lezen de teksten zijn niet voor eerste drie stadia centraal echter stadium vier niets gehaald uit de jeugdliteratuur het schrijven krijgt relatief weinig aandacht uit de sch rijftaken in het onderdeel zakelijk sc h rijven wordt niet als in de zaakvakken direct en creatief stellen b lijkt dat er vrijwel geen aan gekoppeld aan het lezen van teksten bij het dac h t is voor het leren formu l eren van schrifte materiaal verzamelen speelt leesvaardighe id lij ke antwoorden op vragen bij een leestekst in natuurlijk een rol maar op een andere manier het schrijfonderwijs worden geheel andere din dan bij het schriftelijk beantwoorden van vra gen gedaan d e meeste schrijftaken voor zowel gen bij teksten een andere belangrij k e conclu creatief als za k el ijk stellen liggen op tekstni sie is dat leerlingen in de schrijflessen vrijwel veau b ij het creatief schrijven staat het schrijf niet geoefend worden op zinsniveau te formu plezier centraal het spelen met taal en de intra leren i n deze lessen is het doe l toch al snel het persoonlijke communicatie h et zakelij k stellen schrijven van een stukje tekst waarbij in feite is overwegend produktgericht met d e nodige uitgegaan wordt van voldoende vaardigheid aandacht voor het sch rijfproces en richt zich om zinnen te formuleren vooral o p de lezer hetgeen consequenties heeft voor de opbouw van het verhaal en de verzor 1991 3 moer 89 taal totaal i n deze methode wordt vee l aan maar verschillen op ik kom tot de conclusie dach t besteed aan begr ijpend lezen in de leer dat de deel leergangen lezen in sommige taal gang begrijpend l ezen s t aan doelstellingen cen methoden nog enigszins aansluiten bij de taal traal die vooral gericht zijn op h et opnemen vaardigheidseisen in de zaakvakken maar de en verwerk en van informatie uit te k sten een leergangen schrijven geenszins leesvaardig belangrij k on derdeel in het totaal van sch oolse heid is in veel gevallen uitgesplitst in een aantal taalvaardigheden er wordt echter overwegend deelvaardigheden deze deelvaardigheden zijn gewerkt met ver halende teksten en het is aan de op hun beurt weer uitgewerkt in series doelstel onderwijsgevende om erop toe te zien dat de lingen die vaak zeer concreet en opvallend goed overgang naar informatieve teksten in de zaak uitgekristalliseerd zijn de vraag of deze manier vakk en niet te groot is in de leergang l ezen van leesvaardigheidstraining ook daadwerke wor d t naast and ere d eeldoelen aandacht be lijk leidt tot een positieve transfer naar andere steed aan het begrijpen van de letterlijke tekst en toepassingsgebieden blijft hiermee onbeant h et afleiden van begri ppen uit de tekst dit zijn woord vaardighed en die zeer frequent toegepast moe een ander opvallend verschil is dat in de ten worden in verwerk ingsopdrachten bij in meeste tvti programma s in de lessen begrij formatieve te ksten in de zaakvakken oo k voor pend lezen verhalende teksten centraal staan ter tweede taallevenden zijn dit belangrij ke doel wijl in de zaakvakken het accent vooral ligt op stellingen het achterhalen van de betekenis van het lezen van informatieve teksten allereerst onbekende woorden een voor tvtz lerenden moet ik opmerken dat verhalende teksten voor zeer belangrijke deelvaardigheid wordt echter xti leerlingen een eenvoudiger tekstsoort steeds geoefend aan de hand van een verhalende mogen zijn dan informatieve teksten maar tekst de vraag is nu hoe groot het rendement voor rrta leerlingen geldt dit niet per definitie van het oefenen van deze vaardigh eden aan de zij kunnen ook in de verhalende teksten moei hand van verha lende teksten is voor het lezen lijkheden hebben met de werkelijkheid die erin van informatieve teksten we llicht heeft deze wordt weergegeven de zinsconstructies de vorm van oefenen in ieder geval enig rendement woorden en de idiomatische uitdrukkingen en verkleint het de overgang naar informatieve taalkabaal stelt als een van de weinige metho teksten in de zaak vakken den in de leergang gericht lezen ook infor de leergang schrijven wordt onderverdeeld in matieve teksten centraal en legt een duidelijk s pellen v loeiend en zonder fouten spellen en verband met het wereldorientatie onderwijs stellen gedachten en gevoelens op begrijpe hierin wordt ook enige aandacht besteed aan l ijke wijze schriftelijk tot uitdruk king brengen de vaardigheid om het goede antwoord in een en gebeurtenissen ervaringen belevingen en tekst op te zoeken hetgeen een strategie is waar situaties op begrijpelijke manier beschrijven twee en meertalige leerlingen maar eveneens h et is de vraag of de leergang schrijven vol nederlandse leerlingen veel baat bij hebben doende voorbereidt op de schrijfopdrachten die ook leren leerlingen de context in een tekst te verstrekt worden bij de informatieve leestek gebruiken bij het beantwoorden van vragen en sten in de zaakvakken de meeste schrijftaken het achterhalen van woordbetekenissen liggen op het niveau van de tekst waarbij de een andere constatering is dat de leesteksten in aandacht vooral uitgaat naar het schrijven van alle leergangen begrijpend lezen veel eenvoudi verschillende tekstsoorten brief telegram ver ger zijn qua opzet lengte onderwerp taalge haal stukje vers l ag bruik aantal laag frequente nieuwe woorden enzovoort dan de teksten in de zaakvakmetho de rela t ie tu ssen taal en zaakv akme th ode n den dit geldt ook voor de informatieve teksten die voorkomen in het taalonderwijs deze zijn welke conclusies kunnen er nu getrokken wor over het algemeen eveneens eenvoudiger het is den wanneer we vanuit het perspectief van natuurlijk heel goed mogelijk dat leerlingen tij rrtz leerlingen en met de kennis van de taal dens het taalonderwijs voldoende vaardigheden vaardigheidseisen die gesteld worden in de ontwikkelen om de complexe teksten in de zaakvakken nauwkeuriger naar de leergangen zaakvakmethoden aan te pakken maar of het lezen en schrijven kijken vallen eigenlijk alleen verschil zo groot moet zijn vraag ik me af 9 0 moer 19913 naar mijn stellige overtuiging leidt het schrijf van strategieen om te moeilijke teksten aan te onderwijs zoals dat vorm krijgt in de meeste pakken een deelvaardig heid waar l eerlingen in tvti methoden niet per definitie tot een posi de zaakvakken maar ook in het vo veel baat b ij tieve transfer naar schrijftaken in het zaakvak hebben aan dergel ijke dee l vaardigheden wordt kenonderwijs in vrijwel alle methoden die de in recent ontwikkeld e methoden voor begrij laatste tien vijftien jaar zijn ontwikkeld of pend en studerend lezen wel systematisch ge grondig gereviseerd wordt onderscheid ge werkt namelijk b alans corjanus e a 1988 e v maakt tussen creatief en zakelijk stellen het lees je wijzer werkgroep b ol 1988 en wie dit accent ligt vrijwel zonder uitzondering op het leest aarnoutse van der wouw i99o of deze schrijfproces hierbij baseert men zich vervol methoden tegemoet komen aan de probl emen gens op het procesmodel van hayes flower die n t2 en minder taalvaardige n t r leerl ingen 198o waarin de vijf stadia aangegeven worden hebben met het lezen en schrijven in andere doel onderwerp publiek bepalen materiaal leergebieden dient nader bestudeerd en onder verzamelen materiaal ordenen schrijven af zocht te worden werken en verzorgen leergangen schrijven worden echter niet gekenmerkt door duidelijke tra ns fe r va n taal na ar zaa kvakk enonde rw ij s doelstellingen binnen deze vijf stadia ook het vierde stadium het schrijven is onvoldoende de vraag hoe de transfer is van hetgeen onder uitgewerkt in deeldoelstellingen vergeleken wezen en geoefend wordt in de leergang begrij met het leesvaardigheidsonderwijs en het lees pend lezen en schrijven naar l ees en schrijfta proces is er te weinig bekend over het schrijf ken in zaakvak ken kunnen we op basis van de vaardigheidsonderwijs en het proces van leermidde l en alleen natuurlijk niet beantwoor schrijven in de meeste xtr programma s den het was dan ook een van de aandachtspun wordt het beantwoorden van vragen naar aan ten in een kleinschalig experimen t dat volgde leiding van een tekst over het algemeen ge op deze anal yse van leermiddelen i n zes groe oefend aan de hand van verhalende teksten in pen 6 hebben we een informatieve tekst voor sommige gevallen vindt deze oefening schrifte gelegd met daarbij een aantal gesloten en open lijk plaats in de meeste gevallen mondeling v rage n ui t h et pe rce nta ge niet b eant woo rd e wellicht zijn dergelijke mondelinge oefeningen vragen b l ijkt dat nt2 leerlingen meer moeite bij verhalende teksten toch een goede voorbe dan de n t i leerlingen hebben met zowel de in reiding op de schriftelijke taken in het zaakvak houd als de formu l ering van antwoorden niet kenonderwijs de voorbereiding vanuit de ned e rla n d s t al ige lee rli nge n he bb en vooral leergangen schrijven op het schrijven bij andere moeilijkheden met het formu leren van ant vakken lijkt me onvoldoende omdat er vrij woorden op open vragen zeker wanneer het weinig opbouw en structuur zit in het leren nodig is dat zij l os komen van formuleringen in formuleren van antwoorden op open en geslo de leestekst zie voor een uitgebreider besp re ten vragen naar aanleiding van een informa king van de resultaten van dit experiment lit tieve tekst jens i99o ondanks het feit dat i k op basis van deze beperkte steekproef geen harde conc l usies een ander punt betreft de koppeling van lees en kan trekken handhaaf i k mijn hierboven gefor schrijftaken de leergangen lezen en schrijven muleerde vooronderstell ing dat de transfer van zijn in de vijf geanalyseerde nti programma s het taal onderwijs naar het zaakvakkenonder voor groep 6 nog niet of nauwelijks aan elkaar wijs voor veel leerlingen nt2 maar oo k min gerelateerd dat wil zeggen dat leerlingen deze der taalvaardige rrtt leerl ingen problematisch vaardigheden los van elkaar oefenen dit ter is verder stel ik dat de moeilij kheden die min wijl in de zaakvakken de schrijfopdrachten der taalvaardige leerlingen hebben met de steeds gekoppeld zijn aan een informatieve zaakvakken verk leind kunnen worden door leestekst het is zelfs een verwerkingsvorm bij verbetering van het taalonderwijs en door in uitstek ook wordt er te weinig systematisch de zaakvakken meer dan nu gebeurt rekening gewerkt aan het gebruiken van textuele en te houden met de feitelijke taa lvaardigheden buitentextuele context bij het achterhalen van leerlingen h et niveau van het taalaanbod van woordbetekenissen en aan de ontwikkeling in de zaakva kken mag hoger zijn dan dat in he t 19913 moer 91 taalonderwijs en h et niveau van de leerlingen leerkrachten dienen te beschikken over kennis zelf maar niet vele niveaus hoger of te hoog in van het t2 verwervingsproces en over didac termen van krashen 1983 liever y i dan y 2 tische vaardigheden om het aanbod goed af te y 3 of nog hoger stemmen op de beginsituatie van de leerlingen mij intrigeert bovendien de vraag wat de dit veronderstelt vaardigheden om te kunnen overeenk omsten zijn tussen l eerlingen die met reflecteren op het taalgebruik van leerlingen deze kl oof geen moeilijk heden hebben oo k is op het taalaanbod en de taaltaken in de metho het van belang te on d erzoeken wat de leerlin den en vaardigheden om hun eigen taalgebruik gen gemeen hebben die wel moeite heb ben met aan te passen om met de beschikbare doch te een gebrekk ige afstemming tussen b ij voor kort schietende methoden goed onderwijs te beeld l eergangen lezen en schrijven stellen in kunnen geven moeten zij voortdurend leerstof de taalmethoden en lees en schrijfvaardigheid selecteren plannen en op een goede manier in die vakken waarin kennis en informatie overdragen het onderwijzen van en in een overdracht door midde l van taal centraal staan tweede taal is een vorm van voortdurend expe ook ben i k zeer nieuwsgierig of een op lossing rimenteren en reflecteren voor bovengeschetste aansluitingsproblema om antwoord te krijgen op de vraag of het tiek wordt gebo d en door de recent ontwi kkel reeel is dit van leerkrachten te verwachten heb de en meestal nog in te voeren programma s ben we een tweede experiment uitgevoerd nu voor het proces van voortgezette tvtz verwer dus niet gericht op de leerlingen maar op de ving name l ijk allemaal taal projectb ureau ovs onderwijsgevenden we hebben ons daarbij vooral te verschijnen buurtkinde ren werkgroe p de laten leiden door de vraag of de inzichten die de kl eine vage b ond 1987 8 en verder met nederlands laatste jaren uitgewerkt zijn in de tweede taal sch ooladviescentrum utrecht 1986 oo k zou didactiek over te brengen zijn naar het zaakvak verder bestudeerd en onderzocht moeten wor kenonderwijs in de vorm van een kleinschalig den in hoeverre een betere aans l uiting op en ver experiment hebben we leerkrachten van groep 6 dere ontwi kkeling van de thuistaal bijdraagt tot gevraagd om lessen en teksten zoals die voorko de ontwikkeling van de sch oolse taal vaardighe men in de zaakvakkenmethoden aan te passen den die nodig zijn om in het on d erwijs zeker dit om te kijken of er door aanpassingen op het het vo te kunnen functioneren niveau van de didactiek verbeteringen aange bracht kunnen worden ten behoeve van minder verb et ering van l eerkra c htvaardigh ed en taalvaardige leerlingen het doel is dus niet om zelf lessen te gaan ontwikkelen maar bestaande uit het bovenstaande blijkt weer eens duidelijk lessen aan te passen uit te breiden daartoe heb dat het onderwijs in meertalige groepen veel ben we een aantal suggesties op een rijtje gezet van onderwijsgevenden vraagt zolang de leer voor het selecteren behandelen aanbieden en boeken voor de zaakvakken onvoldoende tege verwerken van teksten die eigenlijk gezien het moet komen aan minder taalvaardige leerlin taaivaardigheidsniveau wansommige leerlingen gen moeten verbeteringen gerealiseerd worden te moeilijk zijn onze voorzichtige conclusie is door de onderwijsgevenden duidelijk is ge dat het door middel van scholing en met behulp worden dat wanneer in het onderwijs waarin van intensieve begeleiding mogelijk is om leer het nederlands de voer en instructietaal is een krachtvaardigheden te ontwikkelen om zo no beroep gedaan wordt op schoolse taalvaardig dig leerstof beter te kunnen selecteren plannen heden deze systematisch onderwezen dienen te en overdragen worden dit is een zaak voor het taalonderwijs maar eveneens voor het zaakvakkenonderwijs voorwaarde n voo r een verb eterde tr an sfer er moet systematiek komen in de wijze waarop teksten aangeboden lengte aard soort en in op grond van de ervaringen en de resultaten in houd worde n het hierboven beschreven experiment stel ik deze teksten behandeld worde n vast dat er verbeteringen noodzakelijk maar de informatie in deze teksten vervolgens ver ook mogelijk zijn om tegemoet te komen aan werkt wordt tweede taallerenden en minder taalvaardige tvti lerenden zal het taalonderwijs meer dan tot 92 moer 19913 nu toe h et geva l is een goe d e voorb ereiding dat di t alles mogel ij k is laat een van d e sch o moeten vormen op taal taken in ande re va kken len zien d ie in tensief m eewerkte aan genoe md dit bete k ent d at niet l ater maar eer der dan in de project b asisschoo l h et d eppenbroek te en zaa kvakken sys tem atisch gewerkt moet wor sc he d e de schoolleider is eri n ges laagd om h et den aan de on twikkeling van de schoolse taal team in houde l ijk zodanig te begeleid en e n or vaardigheden dit kan d oor middel van aanpas ganisatorisch te onders t eunen dat er na jaren si ng van d e tv r t met ho den en van invoering van inspanning sprake is van des kundige on van recent ont wikkel de nt2 programma s d e derwijsgevenden groepsleerk rachten werke n hierboven genoe mde met hode n voor voortge in nauwe samenwerking met de l eer k rac hten zette z z verwerving h ebben namelijk het doel eigen taal aan een vera ntwoord taalbeleid zo om he t gat op te vullen tussen het n z i onder wel neder landstalige als niet nederlandstalige wijs en het onderwijs in andere leergebieden in leerlingen krijgen onderwijs dat aansluit b ij de toekomst zal d oor middel van onder zoek hun beginsitua tie en dat hun ind i vi duele mo moeten bl ijken of deze d oel ste lling bereik t gelij kheden o p timaal benut een insp irerend wordt voorbeeld n iet alleen het taalonderwijs zal veranderin gen moeten ondergaan ook het onde rwijs in de literatuu r zaakvakken zal o p een aantal punten aangepast moeten worden wil zij aansluiten bij de b egin aarnoutse c j van de wouw wie dit leest til situatie van l eerlingen e r k an met het te k stma bu rg zwijsen r99o teriaal i n de zaakvakken zinvol gewerkt wor ap pel r tweede taal onderwijs en onderzoek den mits de onderwijsgevende beschikt over naar t weede taalverwerving in m kienst ra vaard ig heden om aanp assingen te p legen red onderwijs aan anderstaligen dordrecht onderwijsgeven d en dienen de inhouden die foris 1989 in de methoden worden voorgeste l d te toetsen b erken n van w d rost jouw taal mijn taal se op relevantie vervolgens moeten zij zich afvra rie geel w b aarn b ekadidact 1982 gen of de inh ouden zoals die gep resenteerd oorjanus j e a balans gorinc hem d e ruiter worden in de methode vanuit intercul tu ree l 1988 e v perspectief verantwoord zijn tot sl ot is het van d am e c goede taal totaal groninge n j a bel ang de tek st te beoordelen op het daarin cobdijkstra 1981 gebezigde taalgebruik hierbij gaat het om de duren b van e a taal actiej4 s hertogenb osch aard van de tekst de lengt e het aantal voor de malmberg 198 1 leerlinge n onbek ende woord e n de complexi gerritsma h problemen bij tekstbegrip van allochtone t eit van de zi nnen op grond van genoemde leerlingen e nsc hed e slo 1987 l egio p roject criteria kan een onderwijsgevende besluiten grondijs h e a mensen maken geschiedenis lei een tekst integraal voor te l eggen mond el ing den sp r u yt van mantgem de d oes 1977 dan wel schriftel ijk aan te vul len o nderd elen h aan d de cogn itive academic s kilis an at weg te laten of onderdelen te vervangen of d e tempt to op erational ize the con ce pt in g ex tekst in zijn geheel te laten vallen tra t vallen eds ethnic mino raties and dutch h et b eleid op schol en zal de komende j aren as a second language dord recht foris 1985 d an ook geric h t moeten zijn op het verg roten h aan d de de verwerving van he t nede rlan ds van de deskundigh eid van ond erwijsgevenden als schoo ltaal kenmer k en van taa l gebruik van en h et invoeren van leermidd elen die sp eciaal sur inaamse en ned e rlandse kinderel in ontwi kkeld zijn voor h et werk en in meer tal ig g extra r van h out t vallen red etnische samengestelde groepen d it kan niet zonder dat minderheden taalverwerving taalonde rwijs taalbe daartoe faci l itei t en geboden wo rd en net zo leid dordrecht f oris 1987 min als me n er in h et onderwijs van uit mag h ayes j r l s flowe r i dentifying the orga gaan dat leer l ingen besch ikk en over vaardighe nization of wri t ing p rocessen in l w gregg d en d ie niet systematisch onderweze n zij n kan e r steinberg e ls cognitive p rocesnes in w rit van onderwijsgevenden verlangd worden dat ing hills d ale n j law renceerlbau m i98o zij beschikke n over vaard ighed en die zij zich k rash en s d t d ter rell the natu ra approach niet eige n hebben k unnen maken lang uage acquisition in the classroom oxford per gamon alemany p ress 1983 19913 mo e r 93 l itjens p o nt wik kel ing van schoo lse taalvaar tiddo ekens dick prak digh eden in de bovenbouw van het basisonder wijs in m kiens tr a red onderwijs aa n anders taligen d ordrec ht foris 1989 litjens p gesc hreven taa l en werel dorienta t ie voorspellend lezen met i n l ve rhoeve n red etnische minderheden en geletterdheid lisse swets zeitli nger iggo de compute r l itjens p j j ongeri us schoolse taalvaardigheden in de zaakvak ken ensch ede slo 1990 ervaringen met het vullen nijdam s j e a de nieuwe taaltuin deelren 2 groningen wolters n oordhoff 1982 van een raamwerkprogramma otter j d en eind red bij de t ijd d eel a geschiede nis voor de basisschool s h ertogenb osch m alm b erg 1986 p roject onderwijs en sociaal milieu r otterdam taalkabaal c tilb urg zwijsen 198 1 dick prak en tiddo ekens maakten een leerpakket p rojectbureau ova rotterdam allemaal taal c voo r het t b o waarin het voorspellend lezen wordt ge ti l burg zwijsen te ve rschijnen r99 t oefend met behulp van de computer sch oolad viescentr um u trecht ve rde r met neder ze maakten de oefeningen in een zogenaamd raam lands r otterdam sw s i 1986 wer kpr ogramma met zo n raamwerkprogramma verhullen m taalgebruiksfuncties van anderstalige kan de docent zelf gemakkelijk een mooi lee rpakket en nederlandstalige k inderen in het kleuteronderwijs samenstellen zo wordt door de verkopers vaak be universiteit van amsterdam 1987 sco rap weerd maar is dat wel zo met welke zaken word je p ort nr 134 geconfronteerd als je aan zo n karwei begint de er vl i s w van der e a spoorzoeken in de tijd gronin varingen van de auteurs met het vullen van hun raam gen wolters noordhoff 198s werkprogramma staan centraal in dit a rtikel werkgroep b o l lees je wijzer zeist dij k stra 1988 werkgroep de k leine vageb on d buurtkinderen het i ns tituut voor leerp l anon t wikkel ing slo intercultureel taalprogramma voor jaa rgroep 7 en 8 in enschede ontwikkel t l eerp lannen en p ubl i tilburg zwijsen 1987 1988 ceert experimenteel lesmateriaal voor vrijwel all e onderwijstypen in nederland aanvragen vanuit h et onderwijsve ld worden door projec ten uitgevoerd een van deze p rojecten is h et project neder lands vo i dat zich ric h t op de eerste fase van het voortgezet onderwijs b in nen dit project is er ook aandac h t voor de inte gratie van informatietech nologie in het vak nederlands i n opdrach t van print project invoering nieuwe technologie hebben we in het kader van het project nederlands vo r een ree ks oefeningen ontwikk eld waarin voorspel lend lezen met de computer centraal staat h et materiaal bestaat uit een docentenboek p lus een disk ette met de oefeningen het docentenboek geeft niet alleen een handleiding voor het ge bruik van de oefeningen maar ook een kader waarin de oefeningen kunnen worden ingezet daartoe is ook een papieren introductiel es opgenomen die de leerlingen laat kennis maken met voorspellend lezen 94 moer 19913