‘Schrijf een brief aan de ouders van Olle’ en andere momentopnames uit het Zweedse moedertaalonderwijs

theo rensman schrijf een brief aan de ouders van olie en andere momentopnames uit het zweedse moedertaalonder wijs een bespreking van l g malmgren p h van de ven reading literature in compre hensive school age 11 13 enschede international mother tongue education network occasional papers in mother tongue education 1989 1 inleiding over het imen international mother tongue education network is in spiegel al enkele keren bericht sturm 1985 1987 wie zich uitge breider op dit netwerk wenst te orienteren kan daar terecht of in de andere nederlandstalige publikaties in levende talen en moer die in de bibliografie vermeld staan deze bespreking is gewijd aan het eerste nummer van de nieuw ge starte imen reeks occasional papers in mother tongue education het paper draagt als titel reading literature in comprehensive school age 11 13 a speculative analysis of two events en is geschreven door de zweedse onderzoeker lars goran malmgren en zijn nederlandse collega piet hein van de ven malmgren van de ven 1989 de opzet van het 51 pagina s tellend boekje is de volgende in het eerste hoofdstuk pagina 3 t m 6 wordt kort geschetst waar het imen onderzoeksprogramma op mikt en hoe het specifieke zweedse onderzoek er qua doelen en planning uit ziet hoofdstuk 2 pagina 7 t m 34 begint met een korte beschrijving van de onderzoekssituatie op 12 en 13 september 1988 observeren malmgren van de ven twee lessen in klas 5b van de albano skolan in landskrona elk van die twee lessen maakt deel uit van een kleine cyclus in hoofdstuk 2 werken de beide observatoren hun speculatieve analyse van die lessen afzonderlijk uit via de weg van interpretatie komen ze elk tot het aanwijzen van de voornaam ste thema s concepten genoemd die in hun ogen in het waarge nomen onderwijs gestalte krijgen zaken als inhoudsgerichtheid strategisch conflict thematisch onderwijs etc in hoofdstuk 3 pagina 35 t m 40 worden de gescheiden bewerkin gen door de onderzoekers zelf zorgvuldig met elkaar vergeleken het hoofdstukje wordt afgesloten met wat heet respondenten vali datie hetgeen inhoudt dat de docent reageert op de analyse van de onderzoeker en aangeeft in hoeverre deze in zijn ogen klopt met de werkelijkheid zoals de docent die zelf ervaren heeft in concreto spiegel 9 1991 nr 1 89 95 blijkt de zweedse docent geen problemen te hebben met de geza menlijke conclusies van beide onderzoekers hoofdstuk 4 pagina 41 t m 46 ten slotte houdt zich bezig met potentiele verklaringen van de waargenomen en geanalyseerde con flicten uiteraard wordt de definitieve verklaring niet gegeven wel werpen de verschillende verklarings lijnen enig contextueel licht op de gebeurtenissen 2 de geobserveerde lessen de docent wiens lessen worden geobserveerd noemt zich al heel lang bevrijd van de traditionele schoolboeken geproduceerd door de schoolboekindustrie de manier waarop hij in zijn lessen werkt is thematisch van structuur en vloeit duidelijk voort uit een maatschappe lijk geengageerde ideologie op zijn specifieke school is moedertaalon derwijs geintegreerd met andere sociale schoolvakken overigens valt er ook in zweden nog volop innovatie onderzoek te verrichten want deze invulling van het vak is geenszins representatief voor het hele zweedse onderwijs meldt het boekje al predikt de officiele zweedse onderwijspolitiek van de middenschool dat de rich ting waarin de docent werkt de enig juiste is de eerste geobserveerde les is het sluitstuk van een cyclus rond het thema democratie en onderdrukking de leerlingen hebben in het voorafgaande een tekst gelezen over olies nieuwe fiets op de mor gen van zijn verjaardag mijmert de jarige daarin over de problemati sche relatie met zijn vader een duidelijk autoritair heerschap steeds trouw terzijde gestaan door zijn moeder de docent heeft zijn leerlin gen een tweetal brieven laten schrijven een brief van een fictieve vriend van olie aan een van diens ouders en het antwoord van de desbetreffende ouder in deze les zullen deze brieven worden voorge lezen het conflict dat zich nu voordoet is kort aangeduid dat de leerlingen met enthousiasme hun produkten willen laten horen maar niet thuis geven wanneer de docent steeds weer naar een inhoudelijke discussie erover toe wil keer op keer vangt hij bot en gaat dan in arren moede maar verder met het aanwijzen van de volgende leerling die een schrijfprodukt mag laten horen in de tweede les is sprake van een verwante situatie de leerlingen lezen de eerste hoofdstukken van een historische avonturen roman waarin opnieuw de grote thema s democratie en onderdrukking resoneren daarna krijgen ze de opdracht door middel van rollenspel een bepaalde situatie in deze tekst te verbeelden ze bereiden dit voor en voeren hun creaties voor de groep op de docent probeert na elk optreden inhoudelijke discussies te starten maar zonder veel succes de show in itself is voor de leerlingen het allerbelangrijkste inclu sief loltrapperij stoer gedrag naar de andere sekse etc als in de vori ge les past de docent zich aan de situatie aan en fungeert voorname lijk als organisator van de diverse presentaties 90 3 twee afzonderlijke speculatieve analyses deze hier uiteraard veel te summier weergegeven lessen worden in het tweede hoofdstuk door malmgren van de ven afzonderlijk geinter preteerd en geanalyseerd het onderzoeksverslag krijgt daardoor een duidelijk uiteraard driedimensionaal relief men wordt ingeleid in wat zich in de klas afspeelt langs twee verschillende manieren van waarne men en interpreteren waardoor boeiend zicht ontstaat op contrasten en overeenkomsten tussen beide benaderingen malmgrens positie is structureel verschillend van die van van de ven hij is al langere tijd in hoge mate betrokken bij wat er gebeurt hij denkt en plant met de leraar mee treedt in feite systematisch op als zijn adviseur expliciet tekent hij daarbij aan dat hij pedagogisch op een lijn met de docent zit deze al langer existerende samenwerking leidt er onder andere toe dat hij in zijn analyse verschillende keren gegevens opduiken die verkre gen zijn buiten het strikte kader van deze geobserveerde lessen om zo plaatst hij bijvoorbeeld generaliserende opmerkingen over het op treden van enkele zich nadrukkelijk manifesterende leerlingen op grond van eerdere waarnemingen het meest in het oog springende teken van betrokkenheid vormt wel het feit dat zijn waardering van de gebeurtenissen zo volledig spoort met die van de docent kort samengevat komt die waardering erop neer dat in beide geobserveerde lessen sprake is van min of meer mislukt moedertaalonderwijs de doelen van de docent liggen op het niveau van de inhoud authentical functionalization de leerlingen zijn alleen geinteresseerd in de vorm het optreden voor de klas for mal functionalization dit levert een strategisch conflict tussen docent en leerlingen op dat door malmgren volgens sociaal relationele lijnen wordt geanalyseerd de verborgen strijd tussen beide posities vormt voor hem de kern van het conflict typerend voor zijn waarde oordelen daaromtrent is zijn taalgebruik over wat er in de les de facto gebeurt er is alleen maar sprake van show en performance de leraar komt zijn leerlingen tegemoet etc alles suggereert dat er eigenlijk sprake is van mislukt tweederangs moedertaalonderwijs aanzienlijk anders is de positie en aanpak van van de ven bij hem is er geen sprake van expliciete betrokkenheid hij is de onderzoeker van buiten die is aangewezen op deze eenmalige observatie mogelijk heid een bijna logisch gevolg daarvan is dat hij de docent tevoren enkele interviews afneemt over zijn doelstellingen en ideeen in het algemeen en de opzet van de komende lessen in het bijzonder om zodoende toch een bescheiden referentie kader op te bouwen malm gren maakt in zijn analyse van deze interviews geen gebruik en doet evenmin iets met het door de docent zelf geschreven logboek in tegenstelling wederom tot van de ven het wekt al met al de indruk dat de geinvolveerde zweedse onderzoeker zo ongeveer denkt ik weet wel wat de docent denkt en voelt ik ken hem immers heel goed ik 91 heb geen behoefte aan extra informatie van zijn kant de nederlandse gast onderzoeker daarentegen vergaart wat er te vergaren valt en werkt daardoor uiteraard en passant krachtig aan wat heet de triangulatie dat is het gebruik van een diversiteit van bronnen ter versteviging van de betrouwbaarheid van het geschetste beeld naast dit verschil in omvang van de geanalyseerde data vallen er mijns inziens nog twee andere significante verschillen aan te wijzen het eerste is de andere waardering die van de ven heeft voor de geobserveerde lessen malmgren suggereert min of meer zoals ik al opmerkte dat de lessen als staaltje moedertaalonderwijs voor hem inhoudelijk min of meer een mislukking zijn van de ven neemt wat dit betreft een principieel andere positie in voor hem pag 25 omvat het moedertaalonderwijs zowel de kant van de inhoud i c het laten reageren op teksten zoals de docent en in diens voetspoor malmgren zo graag willen als die van de vorm waaronder dus ook valt het voorlezen van de teksten zoals dat in de les over olie zo veelvuldig geschiedt er is met andere woorden in van de vens optiek geen reden om te spreken van een mislukking wat in de lessen te observe ren valt kent een legitieme plaats binnen het moedertaalonderwijs het laatste in mijn ogen significante verschil vormt de rol die deduc tieve analyse instrumenten spelen in van de vens analyse een rol die een veel centralere plaats inneemt dan in de analyse door malmgren weliswaar stelt van de ven pag 21 dat de te gebruiken concepten uit het materiaal zelf te voorschijn moeten komen hij voegt daar echter direct in alle eerlijkheid aan toe dat je je als onderzoeker ook goed bewust moet zijn van sensitizing concepts concepten die je in eerder onderzoek hebt gebruikt aangetroffen en die je ook in de nieu we data verwacht tegen te komen in concreto zijn dit bij van de ven de kloof retoriek praktijk de concerns van de leraar i e het onderscheiden van diverse soor ten taken binnen het docentgedrag als geheel definities van moederaalonderwijs zoals al eerder is gesignaleerd hebben malmgren en van de ven in dezen verschillende opvattin gen genoemde sensitizing concepts functioneren bij van de ven als een raster om naar de geobserveerde werkelijkheid te kijken een wat geforceerd streven om de meerwaarde van dergelijke concepten te laten zien speelt echter een rol bij de uitwerking de analyse van de data volgens vier concerns van de docent inhoude lijk pedagogisch institutioneel en organisatorisch leidt in mijn ogen niet echt tot verhelderende onderscheidingen en voegt uiteindelijk dus weinig toe aan het beeld dat al bestond op grond van de eraan vooraf gaande eerste descriptie een beeld dat trouwens al in essentie ge schetst was in van de ven delnoy 1988 veel moeite heb ik daarnaast met de zogeheten kloof tussen de reto riek van de docent en diens praktijk een ander sensitizing concept 92 van van de ven te vinden op pag 29 in de lesplanningen benadrukt de docent schrijft van de ven daar zijn inhoudelijke prioriteit con cern en in de praktijk van de les blijkt het organisatorische concern dominant te zijn dit valt te beschouwen als een verschil tussen jn s retoriek en praktijk nu ligt bij het constateren van die kloof het gevaar van een evaluatie ve ondertoon op de loer impliciet kan gemakkelijk de indruk overge bracht worden dat de docent mooie praatjes verkoopt die de observa tor middels een kijkje in diens praktijk ontmaskert of minstens relati veert met deze retoriek praktijk dichotomie moet daarom uiterst be hoedzaam gewerkt worden vind ik de onderzoeker past voor alles groot begrip voor de complexiteit van de praktijk waarin de docent nu eenmaal beul en gehangene is met andere woorden ook afhanke lijk is van de anderen in casu de leerlingen gelet op die complexiteit daarom twee kanttekeningen bij van de vens conclusie de descriptie levert het beeld op van een docent die almaar tegen de stroom in blijft streven naar het inhoudelijk concern maar dit keer op keer moet opgeven bij gebrek aan respons uit de klas stellen dat bij hem in de praktijk het organisatorische domineert boven het inhoudelijke doet mijns inziens tekort aan hoe hij de facto met dat laatste bezig is met andere woorden consequent probeert uit te voeren wat hij zich tevoren heeft voorgenomen daarnaast van de andere kant benaderd ik kan me niet voorstellen dat een docent wanneer hij spreekt schrijft over door hem straks te geven lessen het accent ergens anders zal leggen dan op inhoude lijke of pedagogische zaken dat is de melodie van wat komen gaat het organisatorische aspect van het lesgeven is vergeleken daarmee niet meer dan de basso continuo altijd hoorbaar maar slechts als ondersteuning de docent kan dus wel een vermoeden hebben dat hem bepaalde volgens de terminologie van van de ven organisatorisch gekleurde taken te wachten staan maar het daar in het voorgesprek toch alleen maar zijdelings over hebben vanwege deze achtergrond functie hij schuift die aspecten naar voren die hij voor de onderzoeker belangwekkender acht uit de interviews blijkt in elk geval noteert van de ven op pag 32 dat de docent problemen op het organisatorisch niveau verwachtte van een kloof tussen retoriek en praktijk is daarom volgens mij niet echt sprake van de vens constatering berust mijns inziens uitsluitend op de wens het eerder ontwikkelde sensitizing concept ook in deze concrete situatie te herkennen 4 vergelijking en gezamenlijke conclusie tot zover enkele opmerkingen over de afzonderlijke analyses in het voorlaatste hoofdstuk van het paper voeren de beide auteurs een boei ende exercitie uit bestaande uit het met elkaar vergelijken van de wederzijdse aanpak de mate van betrokkenheid bij de onderzoekssitu atie is duidelijk heel uiteenlopend tweede belangrijk verschil is de 93 focus van de analyse voor malmgren het interactionele conflict tussen docent en leerlingen voor van de ven vooral de specifieke concerns van de docent het laatste hoofdstuk ten slotte bevat een gezamenlij ke conclusie een conclusie die door de geobserveerde docent wordt geautoriseerd ook dit hoofdstuk vormt boeiende lectuur een sluitende verklaring voor het geobserveerde conflict valt uiteraard niet te geven merken de auteurs aan het begin van het hoofdstuk op zij brengen in plaats daarvan de in hun ogen relevante perspectieven bij elkaar waarmee ernaar gekeken kan worden dat zijn naast wat al aan bod geweest is leerling socialisatie en de concerns van de docent met name moedertaalonderwijs tradities in zweden en het rationaliteiten schema van matthijssen 1982 als allerlaatste constatering geldt dat de geprononceerde rol die litera tuur speelt in deze zweedse praktijk correspondeert met de status hiervan in het zweedse curriculum in zijn geheel een status die beduidend hoger is dan die in nederland zo komt in dit slothoofdstuk ten slotte de meerwaarde van het internationale karakter van dit imen onderzoek tot gelding al het voorafgaande zou uiteindelijk ook het produkt kunnen zijn van wat twee verschillend opererende onderzoekers uit een en hetzelfde land over een bepaalde onderzoeks situatie te melden hebben 5 tot slot enkele kritische opmerkingen in het voorafgaande laten onverlet dat ik reading literature in comprehensive school als geheel een uitdagend boekje vind waardering verdient met name de zorgvuldige opbouw waardoor de lezer stap voor stap wordt meegevoerd op weg naar de interpretatie op deze gestructureerde wijze wordt het complexe analy se proces voor de lezer maximaal inzichtelijk een tweede grote verdienste vind ik de leesbaarbaarheid het boekje is zo helder geschreven dat men zich dat was althans mijn ervaring als lezer nauwelijks buiten de strijd kan houden het nodigt als vanzelf uit om eigen opinies te vormen en levert voldoende stukjes concrete data om daarbij terug te kunnen gaan naar het basismateriaal zelf bij dat laatste geldt natuurlijk altijd dat wie zich aan een ander spie gelt zich zacht spiegelt mijn laatste opmerking is dan ook niet be doeld om iets af te doen aan de waardering die ik heb voor de zorg vuldigheid en eerlijkheid van de analyses van malmgren en van de ven wat ik tot slot nog naar voren wil brengen is zo n eigen opinie bedoeld als een aanvulling op wat de auteurs zelf in het boek je al te berde hebben gebracht voor mij ontbreekt in het hoofdstukje gezamenlijke conclusie een relevant perspectief en wel de plaats van de geobserveerde lessen in de cyclus waarin zij thuis horen uit het nu geschetste beeld krijgt men de indruk dat de leerlingen niet te bewegen vallen tot het ge wenste inhoudelijk georienteerde moedertaalonderwijs op verschillen de plaatsen in de tekst worden evenwel stukjes data opgenomen die 94 laten zien dat in niet geobserveerde lessen wel degelijk grondig ge werkt is met de inhoud dat was bijvoorbeeld het geval schrijft de docent in zijn logboek in de brieven die de leerlingen individueel hadden opgesteld the pupils appeared to have been thinking much about their letters and the problems they wrote about pag 30 mijn bijdrage aan de discussie want zo moet mijns inziens het boek je van malmgren en van de ven beschouwd worden zou zijn de vraag of dit gegeven niet moet leiden tot een zekere relativering van het in de geobserveerde lessen geregistreerde beeld door de schijn werper zo langdurig te richten op enkele plekken die je expliciet zelf gezien hebt ontstaat het gevaar van overbelichting mijn vraag af komstig van iemand die op veel grotere afstand staat luidt of er niet simpelweg naast alle andere factoren sprake is van het aflopen van een bepaalde spanningsboog kan het niet zo in elkaar zitten dat de leerlingen op dit moment niet zo n zin hebben in zware kost in wat malmgren noemt authentical functionalization omdat ze kort tevoren al zo ijverig inhoudelijk geinvesteerd hebben is er dan niet in plaats van een strategisch conflict volgens sociaal relationele lijnen sprake van een klas die het nu even voor gezien houdt maar straks wel weer verder wil zijn de leerlingen dus wel zo absoluut wars van inhoude lijke discussies als nu op grond van de expliciet geanalyseerde lessen het geval lijkt een vraag zonder sluitend antwoord lijkt me de discussie over onder wijs is er uiteraard een zonder grenzen of oplossingen reading lite rature in comprehensive school is een welkome bijdrage aan het voortduren van die discussie bibliografie delnoy r t rensman dato il gran traffico i ritardi continuarono verslag van een studiereis naar italie moer 1990 1 20 27 delnoy r p h van de ven moedertaal en literatuuronderwijs in hongarije levende talen 440 1989 250 256 en 442 1989 412 418 malmgren l g p h van de ven reading literature in compre hensive school age 11 13 international mother tongue education network occasional papers in mother tongue education 1 1989 matthijssen m a j de elite en de mythe een sociologische analyse van strijd om onderwijsverandering deventer 1982 sturm j moedertaalonderwijs in internationaal perspectief het imen spiegel 3 1985 2 57 72 sturm j we enjoyed it imensely een internationale week over moedertaalonderwijs spiegel 5 1987 2 109 118 van de ven p h r delnoy jeugdboeken in een klas in zweden kijken naar moedertaalonderwijs in een internationaal verband moer 1988 6 32 40 manuscript aanvaard 1 2 1991 95 sfi i hrhsfe