Schrijfadviezen van en voor leerlingen

rob schoonen kees de glopper schrijfadviezen van en voor leerlingen ft h 1 inleiding een recent verslag van een etnografisch onderzoek naar de invoering van thematisch cursorisch schrijfonderwijs op een basisschool hoogeveen verkampen 1985 bevat een boeiende beschrijving van de eerste schrijfles van het nieuwe schooljaar de leerkracht van de vierde ron gaat in een gesprek met zijn leerlingen na wat ze vorig jaar over het schrijven geleerd hebben we citeren nadat de spullen opgeruimd zijn zegt ron dat hij van de leerlingen wil weten wat ze vorig jaar over het schrijven geleerd hebben dan moet je aan bepaalde dingen denken ik heb zo een idee maar jullie misschien ook hij schrijft op het bord bij het schrijven aan denken de kinderen schrijven de zin over ron nou we gaan naar de eerste regel wat moesten jullie altijd doen als jullie stukjes gingen schrijven de meester zal wel niet gezegd hebben jongens schrijf maar wat ik zie het wel jacqueline steekt haar vinger op en krijgt de beurt j op taalfouten letten ron herhaalt het antwoord schrijft het op het bord en zegt regel overslaan hoor pas op regel overslaan ron vertelt dat hij het belangrijk vindt dat de kinderen geen woorden gebruiken in hun opstellen waarvan ze niet weten hoe ze die moeten schrijven als de leerlingen geen taalfouten willen maken moeten ze de woorden opzoeken in het woordenboek als het daar niet in staat moeten ze het eerst aan een medeleerling vragen en pas in de laatste plaats aan de meester vervolgens vraagt hij naar de tweede regel wie marsja antwoordt netjes schrijven ron herhaalt het antwoord en schrijft het op het bord nadat hij het belang van netjes schrijven benadrukt heeft vraagt hij wat daar eigenlijk voor zit 7 spiegel 4 1986 nr 3 7 32 ron dan hoef je niet zo netjes te schrijven dan mag je strepen dan mag je zelfs een keer een andere zin maken waar doen we dat altijd ll in koor op het kladblok nadat ron het antwoord bevestigd heeft vertelt hij iets over zijn eigen ervaring als ik zelf vroeger een opstel moest maken dan probeerde ik het wel eens meteen in het net maar dan had ik er op een gegeven moment een keer een zin bij zitten dan dacht ik die is fout of ik wist niet meer hoe verder en dan dacht ik ik ga een een ander verhaal schrijven en dan durfde ik het ook niet door te strepen want die meester die ik had was heel streng ron schrijft de derde regel op het bord en vraagt naar de volgende regel arthur antwoordt eh hoofdletters en punten ron schrijft het op het bord en zegt de volgende regel daar denken jullie misschien niet aan maar die staat op het bord ook al als je het zo bekijkt er wordt niet gereageerd totdat hij een boek pakt en dat openslaat op de titelpagina alle vingers gaan de lucht in ll ja ja oh ja meester ik carola krijgt de beurt de titel ron schrijft titel op het bord en zegt dat hij dat heel belangrijk vindt dat de titel steeds met rood onderstreept wordt vervolgens vraagt hij waar je ook altijd aan moet denken bij de titel zeven leerlingen noemen een aantal kenmerken van de titel bijvoorbeeld de titel staat erboven en daaronder staat het verhaal ron ja maar dat zegt nog niet waarom of die titel eigenlijk iets anders is dan de rest wat eronder staat er is een duidelijk verschil ik heb duidelijk het gevoel alsof de titel er net niet bijhoort ja hoort er wel bij maar hoe komt het dat je het gevoel hebt als je naar het bord kijkt van dat valt meteen op door de rode streep maar bovendien nog door iets anders roel noemt de dubbele punt die er achter staat uiteindelijk geeft maiko het goede antwoord een zinnetje overgeslagen ron schrijft ook deze regel op het bord en zegt dat het ook belangrijk is dat de titel aansluit bij de inhoud van een verhaal hij geeft een voorbeeld je kunt de titel van je verhaaltje ook bedenken als je klaar bent met schrijven vertelt hij o c 102 103 de leerkracht die in bovenstaand fragment aan het woord is maakt tijdens de schrijflessen vooral opmerkingen die betrekking hebben op spellings en verzorgingsaspecten de aandacht hiervoor zo constateren de onderzoekers is in tegenspraak met zowel de eigen doelstellingen van de leerkracht zoals verwoord in interviews als met het uitgangspunt van het leerplanontwikkelingsproject waaraan de school deelneemt dat de inhoud van de teksten centraal dient te staan in de geobserveerde lessen is daarentegen sprake van traditioneel stelonderwijs 8 de studie van hoogeveen verkampen is niet het enige onderzoek op het gebied van moedertaalonderwijs waaruit blijkt dat er een kloof gaapt tussen wens en werkelijkheid of tussen retoriek en praktijk kroon 1985 een van de lessen die uit deze bevinding getrokken kan worden is de volgende bij onderzoek naar de inhoud van het moedertaalonderwijs is het verstandig om onderzoeksdata uit meerdere bronnen te putten waar mogelijk verdient het aanbeveling om uitspraken van leerkrachten over hun onderwijspraktijk aan te vullen met de observatiegegevens of met uitspraken van leerlingen regels voor het schrijven van opstellen zoals die in het bovenstaande lesfragment geformuleerd worden zijn recentelijk langs verschillende wegen onderzocht in het kader van een internationaal onderzoek op het gebied van stelonderwijs is een uitgebreid enguete onderzoek naar het stelvaardigheidscurriculum in het voortgezet onderwijs verricht damhuis e a 1983 tevens is een onderzoek gedaan naar het niveau van de stelvaardigheid van leerlingen in het derde leerjaar van het lbo mavo havo en vwo de glopper 1985 met behulp van instrumenten uit die beide onderzoeken zijn de doelstellingen van het stelonderwijs vanuit het perspectief van docenten en vanuit het perspectief van leerlingen onderzocht schoonen 1986 in dit artikel doen we over dat laatste onderzoek verslag 2 doel vraagstelling en opzet van het onderzoek 2 1 doel van het onderzoek damhuis e a 1983 hebben in hun onderzoek naar de theorie en praktijk van het stelonderwijs ruim duizend docenten uit het voortgezet onderwijs ge engueteerd en hun onder meer gevraagd naar de doelstellingen die bij het schrijven nagestreefd worden omdat er discrepanties kunnen ontstaan tussen de doelstellingen die docenten rapporteren en hun feitelijke lespraktijk en omdat de doelen die docenten nastreven kunnen afwijken van de doelen die leerlingen waarnemen of ondervinden zijn de doelstellingen van het stelonderwijs langs een aanvullende weg onderzocht het eerste doel van dit onderzoek was het achterhalen van de doelstellingen van het stelonderwijs zoals ze door leerlingen ervaren worden het tweede doel was het vaststellen van verbanden tussen de waargenomen doelen en leerlingkenmerken het door de leerlingen gevolgde schooltype en hun schrijfvaardigheid het derde doel was het confronteren van de door de leerlingen ondervonden doelen en de door docenten gerapporteerde doelen van belang is de aantekening dat de doelen op een zeer specifiek niveau onderzocht werden het ging ons om de kenmerken van opstellen die bij de beoordeling van belang zijn om de regels zoals ze door ron op het bord geschreven werden 9 2 2 onderzoeksvragen de onderzoeksvragen zijn als volgt geformuleerd 1 welke eisen stellen docenten volgens hun leerlingen aan goede opstellen 2 zijn er verschillen tussen leerlingen van uiteenlopende schooltypen ito lhno mavo havo en vwo ten aanzien van de onder 1 genoemde eisen 3 welke relaties zijn er tussen de schrijfvaardigheid van leerlingen en de eisen die ze rapporteren 4 stemmen de eisen die docenten zeggen te stellen overeen met de eisen die ze volgens hun leerlingen stellen 2 3 opzet van het onderzoek bij de onderzoeksopzet zijn drie zaken van belang de steekproefopzet 2 3 1 de onderzoeksinstumenten 2 3 2 en de procedure voor het classificeren van adviezen voor het schrijven van opstellen de regels 2 3 3 2 3 1 steekproefopzet de gegevens voor het onderzoek zijn verzameld binnen het kader van het peilingsonderzoek naar het niveau van de stelvaardigheid in derde klassen voortgezet onderwijs de glopper 1985 de onderzoekspopulatie bestaat uit alle leerlingen uit de vijf getalsmatig belangrijkste typen voortgezet onderwijs ito lhno mavo havo en vwo uit de totale groep van derde klassen ito lhno mavo havo en vwo is een zogenaamde gestratificeerde zelfwegende steekproef getrokken een steekproef van derde klassen uit ieder van de vijf verschillende strata of geledingen zodat binnen ieder geleding alle leerlingen eenzelfde kans hebben om in een steekproef terecht te komen en zo dat de onderlinge verhoudingen van de aantallen klassen en leerlingen in de steekproef de verhoudingen in de populatie weerspiegelen van de 143 benaderde klassen hebben er 111 hun medewerking aan het onderzoek toegezegd en 107 klassen hebben daadwerkelijk aan het onderzoek deelgenomen de aantallen deelnemende klassen per schooltype met tussen haakjes de streefgetallen waren ito 20 19 lhno 14 12 mavo 41 39 havo 14 14 en vwo 18 16 uit elk der 107 klassen zijn op toevalsbasis de gegevens van twaalf leerlingen uitgekozen voor verwerking een uitgebreidere beschrijving van de steekproefopzet is te vinden bij de glopper 1985 2 3 2 onderzoeksinstrumenten aan de docenten van de 107 klassen is een uitgebreide vragenlijst voorgelegd met vragen over hun aanpak van het stelonderwijs in 10 de enquete is onder meer gevraagd naar het belang dat de docenten bij het beoordelen hechten aan bepaalde aspecten van een opstel de vraag was toegespitst op de schrijfopdrachten die de leerlingen in het peilingsonderzoek kregen voorgelegd een beschrijving van een fiets een zelfbeschrijving een mededeling aan het schoolhoofd een sollicitatiebrief een verhalend opstel een betogend opstel een beschouwend opstel een adviserende brief voor uitgebreidere informatie over de opdrachten verwijzen we naar de glopper 1985 de geenqueteerde docenten konden voor elke opdracht het belang van vijf beoordelingsaspecten aangeven de aspecten waren 1 kwaliteit en strekking van de inhoud 2 organisatie en structuur 3 stijl en taalgebruik 4 grammatica spelling interpunctie netheid schrijfconventies 5 persoonlijke interesse in het stelprodukt de doelstellingen die de docenten zeggen na te streven zijn geoperationaliseerd als het gemiddeld belang dat de docenten bij de beoordeling van de opstellen verhalend betogend en beschouwend aan deze aspecten hechten de door de leerlingen ondervonden doelen van het stelonderwijs zijn niet met een vragenlijst maar met een indirecte methode achterhaald een van de acht schrijfopdrachten uit het peilingsonderzoek betrof een opdracht om een adviesbrief aan een vriend in te schrijven de precieze opdracht luidde aldus een vriend in van je die twee jaar jonger is dan jij komt binnenkort bij jou op school hij zij heeft je gevraagd uit te leggen hoe je een opstel moet schrijven dat van de leerkrachten van jouw school een goede beoordeling zal krijgen schrijf aan hem haar een vriendelijke brief en geef daarin minstens vijf duidelijke aanwijzingen die de kans op een goed cijfer verhogen de gehanteerde indirecte methode had een aantal praktische voordelen in de eeste plaats snijdt het mes bij deze methode aan twee kanten de opdracht leverde een schrijfprestatie op die als zodanig beoordeeld is en waarvan de resultaten terug te vinden zijn in de rapportage over het peilingsonderzoek en de opdracht leverde adviezen op die een indicatie kunnen zijn van de ervaren doelen in het stelonderwijs in de tweede plaats beperkte het gebruik van de indirecte methode de belasting van de leerlingen de leerlingen hebben naast de 11 acht schrijfopdrachten al twee vragenlijsten voorgelegd gekregen van een derde vragenlijst met betrekking tot de ervaren doelen directe methode is afgezien de indirecte methode heeft naast de genoemde praktische voordelen het methodologische voordeel dat er minder reactief gemeten wordt in vergelijk met een vragenlijst er zijn natuurlijk ook bezwaren tegen de indirecte methode in te brengen als de adviezen van de leerlingen de feitelijk gerealiseerde doelstellingen van het stelonderwijs representeren moet er wel aan twee aannamen voldaan zijn namelijk de leerlingen hebben inderdaad de adviezen genoteerd waarvan ze denken dat die het cijfer verhogen en zich niet door andere overwegingen laten leiden de door de leerlingen opgeschreven adviezen leiden tot een hogere waardering met andere woorden de adviezen zijn juist het is natuurlijk niet ondenkbaar dat de leerlingen meer weten over het schrijven van opstellen dan ze zelf onder woorden kunnen brengen in de genoemde schrijfopdracht de ervaren doelen zullen dan slechts in beperkte mate of verminkt in de adviesbrief terug te vinden zijn daarnaast is het mogelijk dat de schrijfopdracht interfereert met de kennis over de doelen van het stelonderwijs bij de leerling de leerling kan cognitief dusdanig in beslag genomen worden door het schrijven van de adviesbrief dat er van het volledig weergeven van de ervaren doelen geen sprake kan zijn verder is een derde aanname van belang we veronderstellen dat de frequentie waarmee adviezen gegeven worden wijst op het belang van de doelen waarop die adviezen betrekking hebben het belang van de door de leerlingen ondervonden doelstellingen is dus geoperationaliseerd als het aantal adviezen met betrekking tot dat doel tenslotte dient ten aanzien van het onderzoeksinstrument nog het volgende opgemerkt te worden zoals hierboven valt te constateren is de opdracht tamelijk vaag geformuleerd met betrekking tot het soort adviezen dat van de leerling verwacht wordt dit heeft aan de ene kant het voordeel dat de leerling vrijgelaten wordt alle mogelijke soorten adviezen te geven aan de andere kant kan deze vrijheid in de vraagstelling leiden tot interpretatieproblemen bij de classificatie van de adviezen leerlingen waren nu vrij om adviezen te geven die betrekking hebben op het opstel als produkt opstelkenmerken adviezen over het schrijfproces en adviezen over oneigenlijke manieren om het cijfer te verhogen het is met name de produkt proces ambiguiteit in de opdracht die problemen kan opleveren in de volgende paragraaf komen we op deze problemen terug 2 3 3 clasificatiepcocedure de adviezen die de leerlingen in hun opstellen geven zijn door twee beoordelaars met behulp van een gedetailleerd schema 12 geclassificeerd in dit schema is een indeling in drie typen adviezen gemaakt procesadviezen produktadviezen en oneigenlijke tactische adviezen bepaalde schrijfprocessen leiden tot bepaalde schrijfprodukten die op hun beurt tot een zeker cijfer aanleiding geven ook bepaalde tactieken die met schrijven niets te maken hebben kunnen een zeker cijfer tot gevolg hebben in overzicht processen produkten cijfer taktieken binnen ieder type advies zijn uiteenlopende categorieen en sub categorieen te onderscheiden proefscoring van een 50 tal opstellen en bestudering van de literatuur over analytische schema s voor opstelbeoordeling volovios schelvis 1979 wesdorp 1981 en schrijfprocessen bochardt 1984 heeft geleid tot een zeer fijnmazig schema met meer dan 200 categorieen de belangrijkste categorieen van het schema zijn hieronder weergegeven voor een volledige weergave verwijzen we naar schoonen 1986 de procesadviezen zijn onderverdeeld in adviezen die betrekking hebben op de voorbereiding voor het schrijven op het uiteindelijke schrijven en op de controle van het schrijfprodukt reviseren de voorbereiding voor het schrijven is opgesplitst in materiele voorbereiding keuze van het onderwerp keuze van een publiek keuze van een schrijfdoel informatie verzamelen planning het uiteindelijke schrijven is opgesplitst in het gebruik van informatie de schrijfwijze de fysieke aspecten van het schrijven de controle van het schrijfprodukt is opgesplitst in revisie door de leerling feedback van anderen 13 soortgelijke onderscheidingen zijn gemaakt met betrekking tot de produktadviezen in de eerste plaats zijn onderscheiden de inhoud de opbouw de stijl en toon en taalconventies en de presentatie deze categorieen zijn weer onderverdeeld in sub categorieen de inhoudsadviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot de kwaliteit van de inhoud de kwantiteit van de inhoud de opbouwadviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot de structuur van het opstel de relaties in het opstel de stijl en toonadviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot de duidelijkheid van de stijl de adeguaatheid van de stijl de variatie in de stijl overige stijlkenmerken de taalconventie adviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot grammatica spelling interpunctie en tenslotte de presentatie adviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot formaat verzorging hoeveelheid tekst het derde type advies tactische adviezen is onderverdeeld in gedragsadviezen en persoonsadviezen de gedragsadviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot het gedrag naar de leerkracht het gedrag van de medeleerlingen het gedrag in de les de persoonsadviezen zijn opgesplitst in adviezen met betrekking tot het uiterlijk de houding naast de bovengenoemde categorieen is er nog gebruik gemaakt van een tweetal andere categorieen te weten de categorie off topic voor opstellen die niet ingaan op de opdracht en de categorie 14 niet te classificeren voor adviezen die dusdanig ambigu zijn dat ze in meerdere niet te verenigen categorieen passen of voor adviezen die onder geen enkele categorie onder te brengen zijn voor de classificatie van de adviezen zijn een aantal regels opgesteld elke opmerking die leidt tot verbetering van het opstel of verhoging van het opstelcijfer is als een advies beschouwd van elk opstel zijn de eerste 14 adviezen geclassificeerd het aantal is om praktische redenen op 14 gesteld een proefscoring leerde dat weinig leerlingen meer dan 14 adviezen in hun opstel verwerken ter controle is voor elk opstel het aantal gegeven adviezen gescoord uit deze scoring blijkt dat slechts 25 van de 1252 leerlingen 2 meer dan 14 adviezen in hun opstel gegeven hebben ieder opstel is steeds opgesplitst in minimale zinvolle eenheden zo dat specificaties van globale adviezen die extra informatie in termen van het classificatieschema opleveren eveneens geclassificeerd zijn twee voorbeelden maken dit duidelijk in het eerste voorbeeld is een algemeen en zijn twee specifieke adviezen gescoord 1 advies gebruik leestekens zoals punten en komma s 2 advies gebruik leestekens dat wil zeggen interpunctie in het tweede voorbeeld is het tweede advies niet geclassificeerd daar de specificatie geen extra informatie oplevert in het geval een leerling twee keer hetzelfde advies geeft zonder het ene advies als specificatie van het andere te presenteren is tweemaal dezelfde score gegeven uiteraard doen zich bij de scoring van de opstellen interpretatieproblemen voor in het classificatievoorschrift is een aantal mogelijke problemen opgesomd voor elk type probleem is zo goed mogelijk een classificatie voorgeschreven zo kan het voorkomen dat het door de woordkeus van de leerling onduidelijk is tot welke sub categorie een advies behoort in zo n geval is een advies ondergebracht in een meer algemene categorie wanneer het niet mogelijk was een algemene categorie te vinden die de verschillende mogelijke interpretaties van een advies dekte dan werd de restcategorie niet te classificeren gebruikt de classificatie van de adviezen is door twee beoordelaars uitgevoerd iedere beoordelaar heeft de helft van het totale aantal opstellen geanalyseerd de kwaliteit van de classificatieprocedure is op twee manieren gecontroleerd beide beoordelaars hebben ieder 30 opstellen tweemaal geanalyseerd en 60 opstellen zijn door beide beoordelaars geanalyseerd op basis van de eerste controle is de stabiliteit van de analyseresultaten van beide beoordelaars vastgesteld op basis van de tweede controle is de overeenstemming tussen de beoordelaars vastgesteld de resultaten van de betrouwbaarheidscontroles zijn samengevat in tabel 1 en 2 hierna 15 tabel 1 stabiliteit van de beoordelaars bij elf categorieen cohens kappa aantal aantal corr adviezen opstellen beoordelaar a 91 225 30 beoordelaar b 95 214 30 zie tabel 2 voor de elf categorieen tabel 2 overeenstemming tussen beoordelaars bij afzonderlijke categorieen en voor alle categorieen te zamen overeenstemming bij cohens kappa nab na nb corr alle categorieen te zamen 35 inhoud 83 21 25 36 opbouw 88 93 102 103 stijl en toon 89 47 52 52 taalconventies 1 00 93 96 93 presentatie 90 67 73 74 voorbereiding schrijven 87 21 25 24 tijdens het schrijven 71 8 11 13 na het schrijven 1 00 3 5 3 tactiek 00 0 2 1 niet te classificeren 59 13 21 28 nab aantal adviezen door beide beoordelaars in betreffende categorie gescoord na aantal adviezen door beoordelaar a in betreffende categorie gescoord nb aantal adviezen door beoordelaar b in betreffende categorie gescoord in de tabellen wordt voor stabiliteit en overeenstemming als betrouwbaarheidsindex de gecorrigeerde versie en cohens kappa weergegeven de maximale van deze index is 1 perfecte overeenstemming waarbij rekening wordt gehouden met eventuele verschillen in randfreguenties na en nb bij de waarde 0 is er niet meer dan toevallige overeenstemming uit tabel 1 kan afgelezen worden dat de stabiliteit van beide beoordelaars hoog is uit tabel 2 blijkt dat de overeenstemming in het algemeen goed is de meeste categorieen worden door de 16 beoordelaars op overeenkomstige wijze onderscheiden wel moet opgemerkt worden dat door de lage absolute freguentie van adviezen in de categorieen tijdens het schrijven na het schrijven en tactiek op de hoogte van de betrouwbaarheidsindex niet veel staat gemaakt kan worden de lage overeenstemming bij de categorie niet te classificeren maakt duidelijk dat de beoordelaars het regelmatig oneens zijn over de vraag of een advies al dan niet in een bepaalde categorie ondergebracht kan worden 3 resultaten de onderzoeksresultaten bespreken we in aansluiting op de vraagstelling in paragraaf 2 2 in vier sub paragrafen we geven eerst een algemeen overzicht van de eisen waaraan de opstellen volgens de leerlingen moeten voldoen 3 1 vervolgens gaan we in op de relatie tussen de eisen of adviezen en het schooltype 3 2 en de schrijfvaardigheid van de leerlingen 3 3 tenslotte stellen we de overeenstemming tussen de eisen die docenten zeggen te stellen en de eisen die leerlingen formuleren aan de orde voorafgaand aan de bespreking van de resultaten geven we hieronder enkele van de geanalyseerde opstellen weer de 1252 briefjes bevatten in totaal 8699 adviezen gemiddeld 7 5 adviezen de eerste drie voorbeelden bevatten respectievelijk weinig gemiddeld en veel adviezen het vierde voorbeeld is een briefje dat bij de analyse buiten beschouwing is gebleven de teksten zijn zo getrouw mogelijk weergegeven voorbeeld 1 beste linda ik ben zelf niet goed in opstellen maken maar fantasie verhalen dat kan ik wel goed maar sirieuse opstellen niet zo goed maar je moet niet veel schrijven en dan gaan ze dat doen en dan dat dat is natuurlijk helemaal niet goed maar verder weet ik ook niet veel te schrijven maar als je op school komt zie je dat allemaal vanzelf als je nog iets anders te vragen hebt bel me dan even voorbeeld 2 denhaag 30 januari hallo linda leuk zeg dat je op dezelfde school als mij komt je had mij gevraagd hoe je het beste een opstel kon schrijven zodat je een hoger cijfer zult halen je moet bij je verhaal ten eerste 17 een goede titel verzinnen zodat je weet waarover het verhaal zo n beetje gaat dan moet je een paar regels over slaan en dan pas met je verhaal beginnen het verhaal moet niet saai zijn om te lezen let er ook op dat je er leestekens in zet en een duidelijke alineaindeling dus steeds als je een nieuw onderwerp hebt op een nieuwe regel beginnen nou dat was het zo ongeveer doe de groeten aan je vader en moeder en tot ziens groetjes van sandra voorbeeld 3 hallo syl je vroeg hoe men hier op school een opstel moet maken nou dat zal ik je zo goed mogelijk proberen uit te leggen allereerst moet je een titel uitzoeken en natuurlijk een titel waar je het meest over weet te schrijven 2de als je de titel hebt dan ga je een brain storm maken dat is een kolom van 30 tot 40 woorden waar je later je zinnen en je hele opstel uit gaat halen dus je titel is bijvoorbeeld de koffieplantage dan schrijf je bijvoorbeeld de woorden op koffieboon stuk land koffie enz 3de als je denkt dat je je brain storm in orde hebt dan maak je je opstel in het klad 4de je moet vooral denken in je opstel aan alinea s inspringen en leestekens hoofdletters enzovoort als je hoofdletters vergeet of vergeet punten te zetten dan kan je dat punten kosten ook als de alineaindeling vergeet of iets anders dan kost je dat punten 5de daarna als je je opstel in het klad afhebt dan ga je nakijken of je misschien de komma bent vergeten of de punt dan ga je ook naar de spelling kijken en als je iets fout hebt dan ga je dat verbeteren 6de heb je je werk verbeterd dan schrijf je opstel verbeterd over in het net natuurlijk nou dat zijn enkele belangrijke punten ik ga nu maar stoppen als je nog iets wilt weten dan vraag je dat maar een andere keer oja een 7de punt is dat je je naam boven het werk moet schrijven nou doe de groetjes thuis en aan allemaal de groetjes van sanne salpender 18 voorbeeld 4 beste vriendin je moet hier veel leren en schrijfen en makken en je moet goed opletten en je moetaltijd je huiswerk afhebben 3 1 aan welke eisen moeten opstellen volgens leerlingen voldoen bij de analyse ter beantwoording van de bovenstaande onderzoeksvraag zijn we ervan uitgegaan dat per opstel ieder type advies maar een keer meegeteld kan worden uit het totaal van 8699 adviezen zijn 318 herhalingen van eerder gegeven adviezen verwijderd tabel 3 hieronder geeft een overzicht van de verdeling van de resterende 8381 verschillende adviezen tabel 3 percentage adviezen bij elf verschillende categorien inhoud opbouw 20 3 stijl 9 8 conventies 26 7 presentatie 18 3 voorbereiding 6 3 tijdens 2 1 ma 1 2 gedrag persoon niet te classificeren verreweg het grootste aantal adviezen heeft betrekking op het schrijfprodukt 83 3 de inhoudsadviezen vormen daarvan met 8 7 een bescheiden groep adviezen over de opbouw van opstellen zijn veel sterker vertegenwoordigd met 20 3 aan stijl en toon is 9 8 van de adviezen gewijd de grootste groep adviezen heeft betrekking op taalconventies 26 7 ook de presentatie adviezen zijn sterk vertegenwoordigd met 18 3 adviezen over het schrijfpoces worden maar weinig gegeven in totaal 9 6 het merendeel daarvan 6 3 heeft betrekking op de voorbereiding van het schrijven adviezen die van toepassing zijn tijdens 2 1 en na het schrijven 1 2 zijn helemaal schaars de tactische adviezen komen nauwelijks voor niet meer dan 1 van de adviezen heeft betrekking op gedrag of persoonlijke kenmerken uit dit globale overzicht blijkt dat het merendeel van de adviezen betrekking heeft op min of meer formele aspecten als 19 opbouw taalconventies en presentatie inhoud en stijl zijn bij de advisering van ondergeschikt belang procesadviezen spelen geen rol van betekenis in het onderstaande lichten we de aard van de gegeven adviezen nader toe inhoud 726 adviezen 8 7 het merendeel van de inhoudsadviezen heeft betrekking op de kwaliteit van de inhoud 574 maal in tegenstelling tot de kwantiteit van de inhoud 34 maal daarnaast is er een flink aantal adviezen dat betrekking heeft op de inhoud maar dat niet nader geclassificeerd kan worden zoals de inhoud moet goed zijn 118 maal absolute topper onder de inhoudsadviezen is het opstel moet interessant boeiend zijn dit laatste advies is 177 keer gegeven voorts werd vaak geadviseerd een orginele inhoud voor het opstel te bedenken 35 maal en een persoonlijke mening in het opstel te verwerken 39 maal afgeraden werd om onzin of kletspraat in het opstel te verkopen 44 maal opbouw 1701 adviezen 20 3 van de opbouwadviezen heeft het grootste aantal betrekking op de structuur van het opstel 1209 maal een kleiner aantal adviezen heeft betrekking op de relaties in de tekst 369 maal honderddrieentwintig adviezen hadden weliswaar op de opbouw betrekking maar waren te algemeen om nader te classificeren de adviezen over de structuur van een opstel hebben vooral betrekking op de indeling in alinea s 407 maal en de noodzakelijke aanwezigheid van een inleiding 151 maal een kern 43 maal en een slot 174 maal adviezen over inhoud en of lengte van een inleiding kern en slot worden veel minder gegeven respectievelijk 77 15 en 59 maal een aantal leerlingen geeft het gebruik van de driedeling inleiding kern slot als advies 127 maal met betrekking tot het gebruik van alinea s weten 65 leerlingen te melden dat in een alinea maar een onderwerp besproken mag worden adviezen over de relaties in een tekst richten zich vooral op de coherentie in het algemeen 62 maal en op het belang van een bij het verhaal passende titel 151 maal stijl en toon 819 adviezen 9 8 stijlvariatie is volgens de leerlingen een belangrijk opstelkenmerk binnen de categorie stijlvariatie werden veelvuldig adviezen gegeven 394 maal stijladviezen met betrekking tot de duidelijkheid van de stijl zijn veel geringer in aantal 84 maal en adviezen over de adequaatheid van een bepaalde stijl worden nauwelijks gegeven 5 maal in totaal zijn er 263 overige stijladviezen gegeven 73 stijladviezen waren dusdanig ambigu of vaag dat ze niet nader te classificeren waren de gote schrik van de leerkrachten is kennelijk het gebruik van 20 en toen en toen in 154 adviesbrieven wordt tegen dit gebruik gewaarschuwd daarnaast wordt in 90 gevallen gewaarschuwd voor andere stereotype herhalingen de grammaticale tijd moet in het hele opstel hetzelfde zijn vinden 75 leerlingen het woordgebruik moet gevarieerd zijn 30 maal de zinslengte is een belangrijk overig stijlkenmerk 121 maal leerlingen zeggen zelden dat er lange zinnen geschreven moeten worden 9 maal iets vaker adviseren de leerlingen korte zinnen te gebruiken 20 maal maar veelal houdt men een slag om de arm en adviseert de zinnen niet te lang en niet te kort te maken 121 maal de stilistiek is duidelijk een subjectieve aangelegenheid dit brengt met zich mee dat er tegenstrijdige adviezen voorkomen weliswaar bij verschillende leerlingen zo vinden 22 leerlingen dat je eenvoudige woorden moet gebruiken 12 andere leerlingen daarentegen vinden dat je ingewikkelde en moeilijke woorden moet gebruiken een dergelijke tegenstrijdigheid zagen we ook al bij lange en korte zinnen taalconventies 2240 adviezen 26 7 de categorie waarin de meeste adviezen gegeven zijn is taalconventies de grammatica vormt bij 244 adviezen de te volgen conventie de spelling bij 404 adviezen en de interpunctie bij 1426 adviezen in 166 gevallen waren de taalconventie adviezen niet nader te classificeren het advies om correcte goed lopende zinnen te gebruiken is het frequentste advies over de grammatica in een opstel 169 maal op de tweede plaats komt de vervoeging van het werkwoord 63 maal bij de categorie spelling zijn voornamelijk adviezen ondergebracht die waarschuwen tegen het maken van spelfouten 272 maal adviezen over het gebruik van afkortingen en afbrekingen komen sporadisch voor 6 en 5 maal in 26 adviesbrieven wordt expliciet het gebruik van hoofdletters bij namen en dergelijke geadviseerd het gebruik van hoofdletters aan het begin van een zin of het gebruik van hoofdletters in het algemeen is tot de interpunctie gerekend 334 maal bijna even vaak wordt geadviseerd een zin af te sluiten met een punt 319 maal het gebruik van komma s aanhalingstekens vraagtekens en overige leestekens wordt zeer vaak geadviseerd respectievelijk 295 100 83 en 81 maal we merken hierbij op dat sommige leerlingen een aantal leestekens in een adem noemen presentatie 1536 adviezen 18 3 van de 1536 adviezen uit de categorie presentatie zijn 401 adviezen geclassificeerd als adviezen die betrekking hebben op het formaat de lay out 868 adviezen als adviezen die betrekking hebben op de verzorging van het opstel en 21 247 adviezen als adviezen die betrekking hebben op de lengte van het te schrijven opstel twintig presentatie adviezen konden niet nader geclassificeerd worden binnen de categorie formaat gaat het vooral om adviezen over het gebruik van regels wit 69 maal het aangeven van nieuwe alinea s door middel van inspringen 75 maal en het feit dat boven het opstel een titel behoort te staan 136 maal onder de catergorie verzorging vinden we de absolute topscorer namelijk het advies om netjes te schrijven 584 maal het gebruik van illustraties wordt in 54 adviesbrieven aangeraden met betrekking tot de hoeveelheid te produceren tekst melden 187 leerlingen dat de lengte belangrijk is of dat een bepaalde lengte wenselijk is in 24 gevallen wordt expliciet het schrijven van lange opstellen gadviseerd en in 9 adviesbrieven wordt geadviseerd korte opstellen te schrijven voorbereiding voor het schrijven 527 adviezen 5 3 o er zijn weinig procesadviezen gegeven door de leerlingen de meeste adviezen vertellen hoe een goed opstel eruit moet zien en veel minder adviezen vertellen hoe je als schrijver tot een goed opstel komt van de procesadviezen hebben de meeste betrekking op de voorbereidende activiteiten pre writing activities deze voorbereidende activiteiten kunnen we verdelen in materiaal zoals de keuze van de pen en dergelijke 36 maal de keuze van het onderwerp 179 maal de keuze van een publiek 30 maal de keuze van een doel 34 maal informatie verzamelen 151 maal en het plannen 78 maal in 19 gevallen was het advies niet nader te classificeren de materiele kant van het schrijven beperkt zich hoofdzakelijk tot het advies een goede pen te gebruiken 27 maal op het belang van een goed onderwerp in het algemeen wordt in 88 gevallen gewezen in 46 adviezen wordt gesteld dat het onderwerp vooral interessant moet zijn en in 23 adviezen wordt aangeraden rekening te houden met de belangstelling van de docent bij de keuze van een onderwerp publiekgericht en doelgericht schrijven wordt zelden geadviseerd het enige publiek waarmee rekening gehouden dient te worden is de leerkracht aldus 19 adviezen het verzamelen van informatie krijgt meer aandacht in de adviesbrieven het zogenaamde brain stormen of in vertaling het brainhozen wordt regelmatig als een middel tot informatie verzamelen genoemd 56 maal daarnaast wordt de schrijver geadviseerd vooraf aantekeningen te maken 46 maal en ook het gebruik van boeken en bibliotheek wordt aangeraden 21 maal planning als voorbereidende activiteit richt zich vooral op het maken van een globale indeling 27 maal in twee adviesbrieven wordt echter aangeraden meteen te beginnen met schrijven een aantal leerlingen vindt het verstandig eerst het verhaal te bedenken en dan pas de titel 17 maal 22 tijdens het schrijven 174 adviezen 2 1 het is kennelijk zeer moeilijk iemand een advies te geven voor het schrijven op zich als je alle voorbereidingen achter de rug hebt moet je gewoon gaan schrijven maar hoe je dat doet is waarschijnlijk moeilijk te vertellen in totaal zijn er dan ook maar 174 adviezen die betrekking hebben op het schrijfproces op zich in 34 adviesbrieven wordt geadviseerd je tijdens het schrijven aan de opdracht te houden voorts wordt geadviseerd eerst een kladversie te schrijven 67 maal een nuttig maar weinig gegeven advies is het gebruik van een vermijdingsstrategie slechts 8 leerlingen adviseren hun vriend in problemen te vermijden tijdens het schrijven na het schrijven 103 adviezen 1 2 zeer weinig adviezen hebben betrekking op activiteiten na het eigenlijke schrijven de meeste adviezen vallen onder de categorie revisie 88 maal waarvan 34 adviezen de schrijver schrijfster aanraden het opstel op fouten te controleren en 34 adviezen de schrijver schrijfster aanraden het nog eens over te lezen maast de revisie adviezen zijn er 15 adviezen over het vragen van feedback in 10 gevallen wordt aangeraden het geschreven opstel eerst door iemand anders dan de leraar te laten lezen bij dit laatste advies en ook bij sommige andere wordt ervan uitgegaan dat de schrijver schrijfster het opstel als huiswerk meekrijgt gedrag 79 adviezen 0 9 de leerlingen hebben weinig tactische adviezen gegeven het schrijven van een goed opstel is kennelijk het beste middel om een goed opstelcijfer te behalen zeventien leerlingen adviseren in het algemeen het gedrag op de docent af te stemmen in 22 adviesbrieven zijn de leerlingen wat specifieker en adviseren vooral te slijmen bij de docent je rustig gedragen in de les kan volgens 9 leerlingen van invloed zijn op het opstelcijfer persoon 5 adviezen 0 1 uiterlijk verzorgde kleding en dergelijke zijn volgens de leerlingen niet of nauwelijks van invloed op het opstelcijfer er wordt slechts een verwaarloosbaar aantal adviezen in deze richting gegeven 3 2 relaties tussen adviezen en schooltype in deze paragraaf staat de volgende vraag centraal is er een relatie tussen de gegeven adviezen en het type onderwijs dat door de betreffende leerlingen gevolgd wordt om deze vraag te kunnen beantwoorden is voor ieder van de 107 klassen voor de verschillende categorieen adviezen een percentage berekend dat de relatieve frequentie van bepaalde 23 typen adviezen uitdrukt bestaat bijvoorbeeld de helft van de adviezen uit een klas uit presentatie adviezen dan krijgt de klas voor deze categorie de score 50 de berekening van deze gewogen klassescores was nodig omdat er tussen klassen en schooltypen verschillen bestaan in het absolute aantal gegeven adviezen in tabel 4 worden per schooltype de gemiddelde percentages adviezen weergegeven voor de elf in tabel 3 onderscheiden categorieen en voor enkele subcategorieen met een sterretje is aangegeven in welke gevallen de p waarden voor de f toets significant zijn op het 1 niveau 24 tabel 4 gemiddelde percentages adviezen per schooltype per categorie onderstreepte categorieen sommeren tot 100 totaal ito lhno mavo havo vwo p inhoud 10 0 9 5 11 1 9 2 10 2 11 4 65 opbouw 21 1 16 7 15 5 22 9 22 6 24 9 01 structuur 14 7 10 4 9 6 16 7 16 4 17 4 01 indeling 8 2 3 7 5 4 8 9 10 8 11 8 00 relaties 4 8 5 2 5 0 4 7 4 9 4 6 99 stijl 9 9 7 7 9 3 9 6 12 6 11 7 21 taalconventies 27 6 32 3 30 6 27 9 23 8 22 6 04 grammatica 3 0 1 1 2 0 3 9 3 8 3 6 01 spelling 5 3 4 4 2 9 5 3 7 3 6 7 02 interpunctie 17 0 23 9 21 8 16 7 11 3 10 7 00 presentatie 20 3 24 3 20 9 19 6 20 6 16 6 06 verzorging 11 9 16 4 12 6 10 1 12 9 9 7 00 voorbereiding 6 7 4 9 7 9 6 9 6 0 7 8 42 tijdens 2 0 1 7 2 3 1 9 1 9 2 3 84 na 1 2 8 2 2 1 1 1 1 1 2 22 gedrag 1 2 2 0 2 1 0 1 2 1 5 14 persoon 1 2 1 0 1 0 0 33 niet te classificeren 6 9 7 3 7 6 6 7 6 8 6 5 93 f toets significante verschillen op 1 niveau statistisch significante verschillen tussen schooltypen doen zich voor bij adviezen over opbouw over taalconventies en over presentatie bij de opbouw gaat het om de adviezen die op de structuur van de tekst betrekking hebben en daarbinnen in het bijzonder de 25 indelingsadviezen schrijf een inleiding kern slot zorg voor een goede alinea indeling en dergelijke hoe hoger het schooltype hoe groter het aantal indelingsadviezen bij taalconventies doen de verschillen zich voor bij grammatica en interpunctie adviezen opvallend is hier de tegengestelde richting van de adviezen hoe hoger het schooltype hoe minder interpunctie adviezen maar in mavo havo en vwo klassen worden meer adviezen gegeven die op grammatica betrekking hebben bij de presentatie adviezen zitten de verschillen in de categorie verzorging tussen ito enerzijds en vwo anderzijds doen zich grote verschillen voor in de relatieve frequentie van adviezen omtrent de netheid doorhalingen etc 3 3 relaties tussen adviezen en schrijfvaardigheid welke relaties zijn er tussen de schrijfvaardigheid van leerlingen en de eisen die ze rapporteren om na te gaan of betere schrijvers andersoortige adviezen geven dan slechte schrijvers hebben we de adviezen van drie groepen leerlingen vergeleken leerlingen die een laag een middelmatig en een hoog oordeel over de globale kwaliteit van hun adviesbriefje gekregen hebben deze kwaliteitsoordelen zijn afkomstig van een jury van drie docenten en ze varieren van 3 laag tot 15 hoog in de globale kwaliteitsoordelen wegen verschillende aspecten van het opstel mee inhoud organisatie en stijl en in mindere mate spelling interpunctie en handschrift details over de beoordelingsprocedure zijn te vinden bij de glopper 1985 in tabel 5 zijn de resultaten van deze vergelijking samengevat voor de drie groepen leerlingen laag gemiddeld en hoog presenteren de schrijvers zijn de gemiddelde percentages adviezen weergegeven voor zeven categorieen met een sterretje is aangegeven in welke gevallen de p waarden voor de f toets significant zijn op het 1 niveau 26 tabel 5 gemiddelde percentages adviezen voor slechte middelmatige en goede schrijvers globale inhoud op stijl taal presen proces tac kwaliteit n bouw conv tatie tiek 3 5 laag 213 10 5 15 6 9 2 31 9 23 5 9 0 1 3 6 9 middel 710 9 4 22 7 9 8 27 7 19 6 9 8 1 1 10 15 hoog 243 10 8 23 4 11 7 23 3 18 7 10 6 1 7 p f toets 37 00 14 00 00 57 48 significantie verschillen op 1 niveau significante verschillen doen zich voor bij de adviezen over opbouw taalconventies en presentatie geheel overeenkomstig de resultaten in de vorige paragraaf vergeleken met slechte schrijvers geven goede schrijvers relatief meer opbouwadviezen en minder adviezen die betrekking hebben op taalconventies en presentatie samenhangen tussen schrijfprestaties en adviezen zijn er niet alleen als we kijken naar de globale kwaliteit van de opstellen ook op een meer gedetailleerd niveau zijn er verbanden leerlingen die een hogere waardering voor de kwaliteit van hun tekst krijgen geven meer opbouwadviezen p 00 minder adviezen met betrekking tot taalconventies worden gegeven door betere spellers p 00 en door leerlingen die minder interpunctiefouten maken p 00 3 4 overeenstemming tussen docenten en leerlingen over eisen waaraan opstellen moeten voldoen stemmen docenten en leerlingen overeen over de eisen waaraan opstellen moeten voldoen aan leerlingen is via de adviesbriefjes informatie ontlokt over eisen waaraan opstellen moeten voldoen we nemen aan dat de frequentie waarmee adviezen gegeven worden wijst op het belang van de doelen waarop die adviezen betrekking hebben aan docenten is met behulp van de in paragraaf 2 3 2 beschreven enquetevraag een oordeel ontlokt over het belang van verschillende aspecten voor de beoordeling van opstellen met behulp van informatie uit beide bronnen kan een globaal antwoord op de bovengestelde vraag gegeven worden in de linkerhelft van tabel 6 is het gemiddelde belang samengevat dat 27 docenten bij de beoordeling van opstellen van verhalende betogende en beschouwende aard hechten aan inhoud organisatie stijl conventies en verzorging in de rechterhelft zijn de frequenties van adviezen in de corresponderende categorieen van het classificatieschema samengevat de rangorden in beide helften van de tabel geven de volgorde van belangrijkheid van de vier aspecten aan tabel 6 belang beoordelingsaspecten volgens docenten en leerlingen docenten leerlingen belang rang rang aantal categorieen aspecten orde orde adv kwaliteit en strekking van 1 235 726 inhoud de inhoud organisatie en structuur 1 366 2 1701 opbouw stijl en taalgebruik 1 279 3 819 stijl en toon grammatica spelling 1 608 1 3108 taalconven interpunctie ties ver netheid zorging gemiddeld belang op een 3 puntsschaal 1 belangrijk 4 onbelangrijk als we de twee rangorden uit tabel 6 vergelijken valt meteen de grote discrepantie op tussen wat docenten zeggen belangrijk te vinden en wat leerlingen denken dat docenten belangrijk vinden er is sprake van een volledige omkering wat docenten het belangrijkst vinden namelijk de inhoud krijgt de minste adviezen en omgekeerd wat docenten het minst belangrijk vinden namelijk taalconventies en netheid krijgt de meeste adviezen zelfs als we rekening houden met het grote aantal interpunctie adviezen let op de punten komma s en hoofdletters blijven de oppervlaktekenmerken volgens de leerlingen het belangrijkst bij de docenten liggen de nummers 1 28 2 en 3 relatief dicht bij elkaar terwijl de taalconventies en verzorging duidelijk minder belangrijk gevonden worden bij de leerlingen liggen de nummers 3 en 4 dicht bij elkaar terwijl taalconventies en verzorging en ook opbouw duidelijk het belangrijkst gevonden worden 4 discussie de eisen waaraan opstellen blijkens de leerlingadviezen moeten voldoen zijn vooral formeel van aard opbouw taalconventies en presentatie nemen tweederde deel van de adviezen voor hun rekening tussen leerlingen van verschillende schooltypen en tussen goede en slechte schrijvers doen zich verschillen in de aard van de adviezen voor tussen docenten en leerlingen doen zich grote verschillen voor de meeste adviezen gaan uit naar zaken die docenten het minst belangrijk zeggen te vinden bij de waarde en de strekking van deze resultaten willen we hierna tot slot kort stilstaan om met het eerste te beginnen wat zijn de gegevens waard hoeveel staat kunnen we maken op het beeld dat de resultaten geven van de praktijk van het stelonderwijs in paragraaf 2 3 2 zijn een aantal kanttekeningen geplaatst bij de validiteit van de gehanteerde indirecte onderzoeksmethode hebben leerlingen inderdaad de adviezen genoteerd waarvan ze denken dat die het cijfer verhogen hebben de leerlingen de adviezen die ze wilden geven inderdaad onder woorden kunnen brengen en is de aanname van de relatie tussen de frequentie waarmee adviezen gegeven worden en het belang van de doelen waarop die adviezen gericht zijn inderdaad gerechtvaardigd zonder aanvullend onderzoek valt over de validiteit van de gehanteerde methode niets met zekerheid te zeggen wel kunnen we een aantal vermoedens uitspreken gegeven de 93 3 van de opstellen die volgens de twee beoordelaars aan de opdracht voldeden mag men veronderstellen dat leerlingen redelijk goed in staat zijn adviezen voor het stellen te formuleren de adviezen wijken af van het beeld dat docenten van hun doelen geven dat hoeft gezien de al vaker geconstateerde kloof tussen retoriek en praktijk niet te betekenen dat de leerlingen zo maar wat adviseren of adviezen geven die niet tot hogere cijfers leiden uit het feit dat de leerlingen die uit een en dezelfde klas afkomstig zijn adviezen geven van min of meer overeenkomstige aard eta2 bij variantie analyse met klas als onafhankelijke variabele beloopt waarden van 20 tot 22 valt een ondersteuning van de validiteit af te leiden al met al valt naar onze mening wel enige staat op de resultaten te maken als we over de waarde van de resultaten positief oordelen welke strekking moeten we dan de resultaten toekennen opvallend is in ieder geval de treffende overeenkomst met de aan het begin van 29 dit artikel aangehaalde studie van hoogeveen verkampen 1985 hoewel de algemene doelen en uitgangspunten van docenten hogere aspecten van het stellen benadrukken met name de inhoud lijkt in de praktijk vooral de nadruk op oppervlaktekenmerken te liggen deze discrepantie is de moeite van het nader onderzoeken waard onderzoek naar de feitelijke feedback op schrijfprestaties van leerlingen waarbij van klasobservaties en van onderzoek naar nagekeken opstellen gebruik wordt gemaakt lijkt daartoe de aangewezen weg ook de oorzaken van de discrepantie tussen algemene doelen en feitelijke praktijk verdienen de aandacht hoogeveen verkampen 1985 suggereren dat het door hun onderzochte leerkrachten ontbreekt aan een bij hun algemene doelen passend handelingsrepertoire ze hebben moeite om hun doelen in praktijk om te zetten de relatief ruime aandacht voor vorm en verzorgingsaspecten van geschreven teksten zou dan teruggevoerd kunnen worden op het ontbreken van geeigende diaactischu procedures futdback en beoordelingsinstrumenten in dit geval een stand van zaken die door wesdorp 1981 als middeleeuws is getypeerd aan de oppervlakte van de tekst gaat het nog maar wanneer bijvoorbeeld de inhoud beoordeeld moet worden raakt de docent in problemen ongewild valt zo de nadruk op doelen die volgens velen niet de belangrijkste zijn en zeker niet de enig belangrijke helemaal onbelangrijk zijn de vorm en verzorgingsaspecten natuurlijk ook weer niet ze vormen een voorwaarde voor het welslagen van schriftelijke taalhandelingen wanneer spelling interpunctie presentatie en indeling van de tekst veel te wensen overlaten wordt van de lezer veel welwillendheid gevergd dat de schrijfprodukten van veel leerlingen aan zulke kwaliteiten mank gaan valt op te maken uit de resultaten van het hierboven eerder aangehaalde peilingsonderzoek het is in het licht van die prestaties niet verwonderlijk en evenmin overbodig dat aan vorm en verzorgingsaspecten ruime aandacht wordt besteed maar ook andere aspecten van het stellen verdienen bij feedback en beoordeling aandacht aandacht die docenten wellicht wel bedoelen te geven maar waarvan in de adviezen van leerlingen niet veel van terug is te vinden het beeld dat leerlingen van de regels van het stellen hebben kan met de volgende top 5 van meest gegeven adviezen pregnant samengevat worden 1 netjes schrijven 2 deel je tekst in in alinea s 3 denk om de spelling 4 gebruik hoofdletters 5 zet een punt aan het eind van de zin meer aandacht voor de wijze waarop in het stelonderwijs feedback wordt gegeven lijkt ons geen overbodige luxe de beoordeling van schrijfprodukten speelt een centrale en niet weg te denken rol in het stelonderricht aan beoordeling en feedback wordt door 30 docenten zeer veel tijd besteed zeker wanneer we ook in ogenschouw nemen dat overzichten van studies naar de effecten van steldidactiek wesdorp 1983 hillocks 1984 voor docent feedback zeer teleurstellende resultaten te zien geven lijken vragen en onderzoek naar feedback op schrijfprestaties geboden amsterdam augustus 1986 bibliografie bochardt i het schrijfproces cognitief psychologisch onderzoek van flower en hayes tijdschrift voor taalbeheersing 6 1984 23 42 damhuis a k de glopper en h wesdorp het opstelorider wijs stelvaardigheid in het voortgezet onderwijs theorie en praktijk amsterdam sco 1983 glopper k de schrijfprestaties in het voortgezet onder wijs een onderzoek naar de stelvaardigheid van leerlingen in het derde leerjaar ito lhno mavo havo en vwo s gravenhage svo sco 1985 hillocks g jr what works in teaching composition a meta analysis of experimental treatment studies american journal of education 1984 133 170 hoogeveen h en m verkampen schrijfonderwijs in prak tijk een verslag van een etnografisch onderzoek naar de invoering van thematisch cursorisch schrijfonderwijs op een basisschool enschede slo 1986 kroon s grammatica en communicatie in het onderwijs nederlands groningen wolters noordhoff 1985 schoonen a schrijfadviezen van en voor leerlingen de perceptie van stelvaardigheidsdoelen in het voortgezet onderwijs amsterdam sco 1986 volovics schelvis j j het ontwikkelen en evalueren van een analytisch beoordelingsschema voor schrijf produkten van mavo leerlingen tijdschrift voor taalbeheersing 1 1979 75 94 31 wesdorp h evaluatietechnieken voor het moedertaalonder wijs een inventarisatie van beoordelingsmethoden voor stelvaardigheid het begrijpend lezen de spreek luister en duscussievaardigheid s gravenhage staatsuitgeverij 1981 wesdorp h schrijven in het voortgezet onderwijs een overzicht van het onderzoek naar de effecten van diverse instructie variabelen op de stelvaardigheid with an english summary harlingen flevodruk 1983 32