Schrijfgierigheid: jezelf in vrijheid schrijven

schrijfgierigheid jezelf in vrijheid schrijven marleen claessens we believe that people have the power to think about understand and take action on the problem of their world through our efforts we have created opportunities for people to come together and learn reflect analyse their problems and seek out ways and means to solve them alfabetiseringswerker uit india op het hivos alfabetiseringscongres en toen schreven zij voor de eerste keer 1 het is misleidend mensen te leren lezen en schrijven met als belofte toegang tot een wereld van vooruitgang en invloed ik vind het realistisch mensen te leren lezen en schrijven opdat zij kunnen ervaren dat het essentiele hulpmiddelen zijn waarmee je je kunt manifesteren om vanuit dit bewustzijn in te kunnen grijpen in je eigen wereld e organisatoren van de stu bieden het is aan de docenten van diedag alfabetisering en hogere vormen van taalonderwijs om onderwijs vroegen mij het parallellen te trekken tussen de proble begrip schrijfgierigheid 0 men van lees en schrijfcursisten en die als middel om mensen ook van hun eigen leerlingen buiten de les te doen schrijven nader te definieren schrijfgierigheid ik kon het woord bijna op mijn tong proeven daar zat iets wel het gegeven lustigs in het zou wel eens een prikkelen de bezigheid kunnen zijn die zelfs de meest verstokte analfabeet naar de pen een jonge cursiste uit mijn lees en doet grijpen schrijfgroep die al redelijk makkelijk na wat serieuzere overpeinzingen zag ik schreef kocht een schoolagenda waarin in dit begrip de mogelijkheid om een ze haar huiswerk noteerde afspraken die hardnekkig probleem in lees en schrijf we in de les maakten om thuis iets uit te onderwijs en speciaal in lees en zoeken of te lezen het gebeurde schrijfgroepen wat beter het hoofd te regelmatig dat ze deze dingen niet had mc 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 gedaan vergeten in eerste instantie be als zodanig herkend werden zo zien veel greep ik dat niet en zei waarom schrijf je mensen het vastleggen van hun eigen het op als je het toch niet nakijkt ze leven niet als waardevol ik maak niets antwoordde ik onthoud het toch nee ik bijzonders mee zijn ze zo gewend om op weer je bent het vergeten later besefte andere manieren dan via schrijven dingen ik dat achter deze ogenschijnlijke uitvlucht te bewaren of kenbaar te maken dat een begrijpelijke redenering school ze schrijven niet als functioneel ervaren hoefde haar agenda niet te raadplegen wordt en zijn ze bang om te proberen iets want in principe prentte ze alles in haar op te schrijven fouten maken is een teken hoofd dat was ze gewend alles ont van domheid houden is echter onmogelijk dus af en ik concludeerde dat veel mensen een ma toe wat vergeten is normaal haar agenda gische opvatting over zowel lezen als gaf haar het gevoel dat ze echt op schrijven hebben en het in feite als een school zat en dus wat leerde in onze kunst beschouwen die eigenlijk ook al ogen is het invullen van de agenda op komen ze naar de les niet te leren is zo n manier tot een loos ritueel geworden maar slechts aan begenadigde talenknob geheel en al ontdaan van de oaspron bels voorbehouden is kelijkefunctie lezen en schrijven zijn zo geen vaar in mijn mannenlees en schrijfgroep zit digheden meer die je kunt leren maar een jongen die eerst een paar jaar in een geabstraheerd van hun oorspronkelijke andere groep heeft gezeten hij zeult functie als hulpmiddel zijn ze tot status iedere week prachtige dikke mappen van symbool verheven het schrift deze ver zijn vorige groep met zich mee waarin ik vreemding is een essentieel probleem in niet maar hij perfect een weg vindt in die het alfabetiseringswerk mappen zitten honderden oefeningen vul in hak hakken haak haken enz allemaal goed ingevuld en ik krijg de indruk dat hij de oefeningen weer goed zou doen maar als hij een verhaal schrijft maakt hij telkens fouten en is hij niet in staat om het gegeven weerstreven met de oefening ernaast uit te zoeken hoe je iets moet schrijven er bestaat voor hem geen direct zinvol verband tussen met de redenering je hebt een talent of je deze oefeningen en iets schri ven ze zijn hebt het niet moeten mensen zich ge geen hulpmiddel om beter te schrijven de plaatst zien in een paradoxale situatie mappen zijn doel op zich geworden en het is onvermijdelijk dat ze daardoor een het gewichtige bewijs van het feit dat hij ambivalente sceptische houding ten op op school zit zichte van hun leren krijgen waarmee ik niet bedoel dat mensen vervreemd zijn toen ik begon met het begeleiden van een van het schrift omdat ze te onzeker of te lees en schrijfgroep dacht ik heel recht onintelligent zouden zijn mijn cursisten lijnig lees en schrijfcursisten komen naar kunnen heel goed aangeven wat ze willen lees en schrijfgroepen omdat zij willen ieren formulieren invullen ondertitels ieren lezen en schrijven maar naarmate ik lezen de kinderen voorlezen en helpen langer lesgaf merkte ik dat een paar met huiswerk kortom mee willen tellen kenmerkende aspecten van schrijven niet niet onredelijk wel veel er komt zo een sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvt druk op het ieren te staan waardoor worden dat hij moeite met lezen en leervragen vaak tot eisen verworden schrijven heeft minder interessant en waardoor mensen verkrampt raken waar verantwoordelijk werk krijgt door ze niet meer vrij en reel dat wil het woord spreken is geen werkelijke zeggen met vallen en opstaan kunnen daad wanneer dit niet tegelijkertijd geas ieren waardoor ze weer denken zie je socieerd is met het recht zichzelf en de wel ik kan het niet en dan is het moeilijk wereld uit te drukken van scheppen en om de zin ervan nog in te zien herscheppen van beslissen en kiezen en die druk leggen mensen zich niet uit vrije tenslotte deelnemen aan het historisch wil op en die is evenmin uit puur psycho proces van een maatschappij in de cul logische oorzaken te verklaren het is een tuur van het zwijgen is de massa stom gevolg van het belang dat in onze maat dat wil zeggen het wordt haar belet crea schappij aan het schrift wordt gehecht je tief deel te nemen aan de transformatie kunt niet meer meedraaien in deze wereld van hun maatschappij en daardoor wordt zonder kennis van het schrift beheersing het haar belet te zijn 2 ervan wordt direct gelieerd aan intelli gentie omdat het zo n enorme status toe gedicht krijgt en het niet beheersen dus aan onintelligentie is de conclusie die van struikelblok cursisten heel begrijpelijk maar wel onterecht trekken tot springplank het moge duidelijk zijn dat lezen en schrij ven hierdoor niet of nauwelijks be ter nadere definiering van het begrip schouwd kunnen worden als hulpmidde schrijfgierigheid wil ik het deelwoord len die je aanwendt wanneer je daar gierigheid in zijn twee betekenissen ge aanleiding toe ziet schrift is plicht en in bruiken je kunt in deze term zowel de die plicht krijg je onderricht begerigheid als de spaarzaamheid vervat wanneer je je hiervan als lesgever en cur ten ik wil mensen leren te durven sist geen rekenschap geeft werkt alfabe schrijven wanneer wat voor wie en hoe tisering als zachte want in het alfabeti ze willen schrijven maar ook dat ze kun seringswerk gaat het er vriendelijk aan toe nen beslissen df ze het willen schrijven in dwang om mensen aan te passen aan schrijflessen betekent dat dat niet alleen de eisen van de maatschappij de technische kant van het schrijven wanneer je je hiervan als lesgever en cur maar ook de inhoud van het geschrevene sist wel rekenschap geeft krijgen ogen belangrijk is schijnlijk persoonlijke drama s een politie schrijfgierigheid is de behoefte je te mani ke betekenis en kun je vragen gaan festeren via het schrift om in te kunnen stellen bij de talloze variaties op het grijpen daar waar jij het nodig vindt bekende alfabetiseringsthema vernede hoe kun je als lesgever zorgen dat men ring is het normaal dat iemand die al sen schrijven gaan ervaren als bevrij jaren barman is eerst een horecadiploma dingsmiddel in plaats van obstakel moet gaan halen om door te kunnen wer tijdens onze eerste bijeenkomst stempel ken en laten we het op ons zitten dat den we in de groep analfabete buiten een timmerman waarvan bekend is ge landse vrouwen onze namen op een half v 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 a4 fie we vouwden het papiertje zo dat literatuur over taaldrukken in de we het voor ons neer konden zetten bibliografie op die manier wordt de dehab was met mij de enige niet marok vrijheid van meningsuiting en de vrijheid kaanse vrouw ze keek geen van ons aan van drukpers in praktijk gebracht de en hing in haar stoel de week erna vroeg produktiemiddelen voor taal zoals ik wie het naambordje bij zich had we bijvoorbeeld de drukpers en de limograaf zetten het weer voor ons neeg dehab staan op de werkplaatsen klaar voor pakte het bordje en zat afwachtend naar mensen die in de maatschappij en het me te kijken met onhandige hanepoten onderwijs de kans niet krijgen om hun stond nu haar achternaam en eronder woorden in oplage te verspreiden en from eritrea erbij geschreven en toen daarmee anderen te bereiken schreven zij voor de eerste keer is laten schrijven is een daad van reflectie en zien dat jeer bent en mee wilt doen actie leren handelen naar eigen inzicht is als begeleider draag ik er zorg voor dat een precair streven hoe kun je in lessen cursisten gaan beseffen dat woorden naar vermijden dat jij als lesgever te veel ervaringen verwijzen en dat hun ervarin bepaalt wat mensen zouden moeten gen dus ook verwoord kunnen worden veranderen door gewone ervaringen als dat besef tot stand komt kunnen precies te leren weergeven ga je er mensen taal makkelijker en bewuster bewuster naar kijken en ben je beter in gaan gebruiken wanneer ze daar aanl staat verantwoordelijkheid voor jezelf te eiding toe zien al schrijvend ontdekken nemen zelf merk ik tijdens het schrijven mensen dat zij iets te vertellen hebben bijvoorbeeld dat ik dingen die ik dat dat opgeschreven kan worden en dat ogenschijnlijk zomaar doe met reden dat geen kwestie van toveren is maar van doe of dat ik bepaalde dingen eigenlijk denken proberen schrappen en toe zomaar doe en best eens anders zou voegen ook leerlingen uit het reguliere willen doen onderwijs kunnen baat hebben bij schrijf onderricht waarin het verwoorden van eigen ervaringen een aanzet is tot het bewust gebruiken van het schrift schrijven in etappes met het woorden geven aan ervaringen heb ik een praktijk gevonden die tijdens het schrijven houd ik zoveel mo beantwoordt aan mijn eis jat schrijven gelijk een vaste werkcyclus aan ik stel geen puur technische aangelegenheid een vraag over een alledaags onderwerp mag zijn van het coderen en decoderen waar iedereen een ervaring mee heeft die van letters van spellingsoefeningen ervaring benoemen we door er om de invullen van gekunstelde schrijiopdrach beurt over te vertellen we leggen het ver ten maken in de trant van stel je hebt telde verhaal vast in een schrijfronde en de hoofdprijs in de loterij gewonnen wat als sluiting van de cyclus lezen we de ge zou je doen of geef je mening over de schreven ervaring weer terug milieuvervuiling in een les van twee uur schrijven we mees in taaldrukwerkplaatsen waarvan er in tal ongeveer een uur daarbij horen voor nederland nu zo n 16 zijn wordt het bereidingen want zomaar schrijven vind ik geschrevene ook nog gedrukt zie voor uit den boze voorbereiden bestaat uit ser okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangninc een weloverwogen lingsplekje in huis zo n vraag is zeker in onderwerpskeuze staat associaties op te roepen hahaha maar niet die welke je bedoelt verder dan dat is een taak van mij ik zorg er altijd het bed zal geen man komen het is nooit voor dat onderwerpen niet uit de lucht goed om in termen van het mooiste het komen vallen teveel een fantasie opstel fijnste het ergste te vragen daarmee worden of naar een mening vragen als ik dwing je mensen om te kiezen in plaats daar niet op zou letten zou ik mensen van ze te laten zoeken en pas op met niet laten ervaren dat je met schrijven iets verkleinwoorden het is al gauw net of je van jezelf kunt uitdrukken wanneer ik het onderwerp zelf niet zo belangrijk vindt naar een mening zou vragen zou de maar het als iets leuks tussendoor be schrijver snel vervallen tot een verhaal van schouwt aanval en verdediging met het gevaar om de ervaringswereld waarnaar je niet meer stil te staan bij de context waar vraagt af te perken kun je een kader ge in die mening tot stand is gekomen en bruiken een voorwerp verhaal foto of die is weer wel interessant gebeurtenis ook hiervoor geldt dat het wanneer ik om een fantasieverhaal zou associaties op moet kunnen roepen vragen creeer ik een sfeer waarin mensen vergelijk het begrip codificatie bij freire loskomen van zichzelf op een moment in mijn vrouwengroep praatten we over waarop ik dat niet wens schrijven over dagboeken waarom en wanneer zou je ervaringen vraagt om reflectie op jezelf daarin nou schrijven ik was zelf weer pas op het moment dat die ervaring be eens het dagboek van anne frank aan het wust gemaakt is kan fantasie een goede lezen en nam het mee zij schrijft dat stimulans zijn om een verlangen te schrijven haar troost biedt wij onder verwoorden zochten de manieren die wij hebben om ik vraag naar concrete en precieze onszelf te troosten onder de douche en beschrijvingen van ogenschijnlijke kleinig naar de kapper gaan schoffelen en heden van een voorwerp uit je tas van beeldromannetjes lezen daar schreven iets aan je muur van een klus die blijft lig wij een boekje over gen van iets wat je niet graag doet maar toch moet van een plek in huis waar je graag bent vertelronde criterium voor de keuze van een onder werp is dat iedereen er een ervaring bij in de vertelronde gaan we met behulp van heeft en dat het bij deelnemers asso de vraag op zoek naar de ervaringen en ciaties moet kunnen oproepen het is geven we er woorden aan dat helpt belangrijk om de vraag eerst aan jezelf te straks bij het schrijven in de schrijfronde stellen kan ik er een antwoord op geven en het geeft een gevoel van saamho prikkelt het me tot onderzoek als de righeid een goede basis om een leer vraag niet goed werkt hoef je haar vaak groep te vormen we vertellen om de alleen maar bij te stellen zodat ze nog beurt en ik waak ervoor dat er niet door gedetailleerder of specifieker wordt en elkaar gepraat wordt of meningen gege daarmee beter te beantwoorden ven worden als de structuur er niet is of een collega van mij stelde in haar als je er niet streng de hand aan houdt mannengroep de vraag wat is je lieve dan krijg je met machtsverschillen in de vri 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 groep te maken de zwijgers zwijgen de ineens staat een enthousiast persoonlijk kletsers kletsen nu kun je afkappen uit verhaal opgeschreven als dat was wel hoofde van de structuur binnen die leuk en een doorleefde gebeurtenis regeling komt de gelijkheid 3 wordt op papier dat was niet zo prettig zo konden bij het troost gesprek de in ik vind niet dat je al je emoties direct op lees en schrijfgroepen zo beruchte oe het papier moet klatschen maar het is verloze afdwalingen en uitzichtloze dis wel erg als duidelijke manifestaties met de cussies vermeden worden en verzandden inkt opdrogen tot cliches dat je in we niet in machteloze berusting en principe alles wat je doet en denkt kunt medelijden ieder op haar beurt vertelt en opschrijven is een conclusie die je op de gevoelens die dat oproept zullen grond van ervaring moet trekken dadelijk op papier tot rust komen het schrijven in de schrijfronde is niet ik begin zelf met vertellen niet als het alleen een psychologische aangelegen goede voorbeeld maar als een mogelijk heid je moet ook praktische schrijfad voorbeeld en natuurlijk omdat ik mee wil viezen geven ten eerste is het goed om doen door zelf te beginnen kun je laten niet op a4 papier te schrijven wat verteld zien dat jij ook moet nadenken en zoeken is kan kort opgeschreven worden een naar formuleringen groot vel vraagt om een lang verhaal en een taaidrukster schrijft ik wil de volle daar zijn we nu niet mee bezig en zo wor aandacht en dus houd ik het kort ik ga den in het handboek taaldrukken verder geen lange algemene beschouwingen dan zeggen en schrijven 5 tekstsoorten geven 4 geintroduceerd die door hun beperkingen belangrijke hulp is om zelf te vertellen in ten aanzien van de vorm helpen om erva termen van zintuiglijke en precieze be ringen zo krachtig mogelijk te verwoor schrijvingen hoe het ruikt hoe het den elfen en rondelen de vaste vorm van smaakt hoe het eruit ziet hoe het voelt elf woorden bij de elf en acht zinnen bij en wat voor geluiden er zijn het rondeel waarvan drie zich herhalen het kan lang duren voordat mensen ver geven steun bij het formuleren moeilijke tellen beschouwen als uitwisselen van praters en schrijvers hebben nu evenveel ervaringen in plaats van uithoren als je kansen als makkelijke op school gezeten hebt heb je immers de schrijffase is de fase van proberen en niet anders meegemaakt schrappen om te vermijden dat de spel ling hoofdzaak wordt en tot oponthoud leidt laat ik mensen zoveel mogelijk schrijfronde woorden opzoeken in eigen en ander mans verhalen in de schrijfronde krijg ik het druk in een met mijn inmiddels gevorderde schrijvers groep waarin iedereen vlot kan schrijven schrijf ik teksten waarbij ik steeds meer schrijf ik mee in mijn lees en schrijf eisen aan de vormkant stel een en groepen schrijf ik mijn verhaal pas later hetzelfde verhaal over huis tuin en keu op nu help ik in deze ronde vindt ook al kenongelukken wordt eerst naar eer en is er in principe al geformuleerd wat er geweten en daarna in andere stijlen opge geschreven gaat worden en is de inhoud schreven sensationeel spottend in dus eigenlijk geen probleem meer de verzekeringsagententaal alliteratie effect confrontatie met het schrift plaats suspensie en ironie het komt allemaal w sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargang naar boven borrelen op deze manier bij het reflecteren op taal je kunt praten maar pas als de link tussen ervaringen en over de verschillen tussen schriftelijke en de woorden ervoor vanzelfsprekend is mondelinge conventies en hun sociale kunnen mensen een eigen schrijfstijl ont betekenis de gevolgen van het kiezen wikkelen soms lijkt die op hun manier tussen verschillende stijlen worden van praten soms verbetert ze die manier overwogen van analfabeet tot als de teksten klaar zijn tik ik ze uit maar taalfilosoof zinniger is nog dat mensen hun eigen verhalen uittikken de een leest voor en de in mijn groepen werken we niet met een ander tikt de aandacht voor de samen drukpers maar het principe van de opla stelling van letters tot woorden helpt bij ge kunnen we verwezenlijken door een het onthouden ervan en wat minstens zo boekje te tikken en kopieren of te limogra belangrijk is het eigen handschrift wordt feren en te stempelen ik zorg er zoveel vervangen door echte letters en daarin zit mogelijk voor dat het produkt waaraan de mogelijkheid het ontzag voor gedrukte gewerkt wordt een duidelijke functie teksten weg te halen een gedrukte tekst heeft buiten de les een boek voor een maak je zelf jarige over ooit gekregen cadeaus over andere verjaardagen of typische kanten als de verhalen getikt zijn gaan we ze van het feestvarken affiches voor de wer lezen lezen is een onvervreemdbaar ving van cursisten een zelfgeschreven en onderdeel van schrijven door terug te misschien op de taaldrukwerkplaats of gaan naar wat verteld is kunnen anderen freinetschool gedrukte krant drukken is de schrijver vragen stellen over een handeling die door de echte letters onduidelijkheden in de tekst nu we op dwingender werkt dan schrijven alleen dreef zijn in het schrijven zijn getikte als je eenmaal hebt geschreven dat je teksten niet meer heilig waar nodig eigenlijk je berghok in de kelder van de veranderen we een tekst degene die daar flat wil opruimen dan is de drang om dat bevel toe geeft is de schrijver die heeft ook te gaan doen enorm vergroot 7 altijd het laatste woord over de tekst teksten veranderen door erover te praten helpt de schrijver bij het in volgorde zetten bij de woordkeus en de stijl maar ook de aandacht voor de inhoud is sleutels tot verhalen gewaarborgd door met elkaar over je tekst te praten krijg je een natuurlijke correctie op de inhoudelijke communica schrijfgierigheid moet groeien om te tieve kant van je tekst 6 kunnen bloeien heel langzaam ontstaat ook mensen met weinig ervaring in het het plezier en de behoefte om te gaan schriftelijke beleven de verrassing als een vertellen om preciezer te gaan formu verhaal met uitweidingen teruggebracht leren een cursist die erg veel moeite heeft wordt tot de essentie door je op de vorm om zich te uiten en denkt dat hij met te concentreren kan de inhoud duidelijker schrijven dingen prijs geeft waarop hij worden door aandacht voor de inhoud gepakt kan worden zegt na twee jaar kom je op de vorm soms heb ik een gedachte en die zou ik het kijken en bewerken van verhalen helpt zo graag opschrijven mart 20 e jaargang nummer 12 sep okt 1990 in mijn groep buitenlandse vrouwen hou vier sleutelbossen werden op tafel ge den we een logboek bij iedere week op gooid en alle sleutels zijn om en omge het einde van de les vertelt iedere vrouw draaid in mijn mannengroep worden de desnoods met handen en voeten wat zij onderwerpen voortaan door de schrijvers van deze middag opgeschreven wil zien zelf bepaald per persoon maak ik daar een zin van de functie van schrijven wordt duidelijk te meer omdat mijn collega de volgende les manleen claessens de zinnen terugleest en de vrouwen er pres steynstraat 17 3 naar vraagt 10191 nb amsterdam nederland in mijn mannengroep kwam het gesprek op lezen boeken lezen was moeilijk want noten boeken zijn zo dik het is moeilijk om de 0 de term schrijfgierigheid werd door concentratie vast te houden toch zou het piet van de craen geintroduceerd in lentz leuk zijn om eens een echt boek helemaal l j sturm h van tuijl schrijfont wikkeling schrijfgierigheid en schrijfdruk uit te lezen we voegden de daad bij het in schrijfonderwijs onder het mes woord en lazen een speciaal voor begin enschede slo 1986 p 119 126 nvdr nende volwassen lezers geschreven 1 shrivastava dr om literacy crash boekje uit in de kast vond ik een echt course an experiment with tribal women boek met verhalen van simon carmiggelt kotra block udaipur district rajasthan amsterdammer als mijn mannen een van india paper verspreid op het hivos alfabetiseringscongres en toen hen zou voor de volgende week een ver schreven zij voor de eerste keer den haal uitzoeken en thuis bestuderen alsof haag 23 24 25 april 1990 p 1 ik het hem opgedragen had koos hij het 2 freire p culturele actie voor vrijheid verhaal waarin carmiggelt een eenvou baarn 1974 p 27 dige zich dagelijks herhalende gebeur 3 faassen f van e a alfabetiseringsgroep tenis beschrijft hij gaat voor het raam van de carmel in de taaldrukwerkplaats zitten en beschrijft wat hij in het plantsoen amsterdam archief taaldrukwerkplaats ziet gebeuren een prachtig voorbeeld om amsterdam 1983 taaldrukwerkplaats am sterdam van limburg stirumstraat 119 duidelijk mee te maken dat echte 1051 ba amsterdam tel 020 849897 schrijvers ook maar gewone dingen aan 4 faassen f van l lentz de haan in het papier toevertrouwen de week het kippenhok in lentz l j sturm h daarna hadden we ook een verhaal ge van tuijl schrijfonderwijs onder het mes schreven vanachter ons raam enschede slo 1986 p 135 5 taaldrukken verder dan zeggen en toen ik in diezelfde groep vertelde dat ik schrijven een handboek baarn in antwerpen zou gaan vertellen en bekadidact 1987 schrijven met belgische collega s moest 6 meelis i van alfabetiseringswerk en ik vertellen wat ik zou gaan vertellen ik taaldrukken doctoraalskriptie taalbe heersing universiteit van amsterdam vertelde dat ik wilde vertellen dat je over 1987 p 4 bestellen bij i van meelis tel alles iets kunt vertellen waarop iemand werk 020 5252650 prive 020 852665 opstond in zijn broekzak graaide en zijn 7 ven a v d e a woorden geven aan je sleutelbos omhoog hield hier deze sleu ervaringen over taaldrukken in de open telbos daar kan ik heel veel over vertel school twos reeks 27 amersfoort len achter iedere sleutel zit een verhaal enschede sve slo 1986 p 82 ser okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangm bibliografie bouland m en m claessens is dit nu een gedicht het schrijven van elfen rondelen en ruiten in basiseducatiegroepen in basiseducatie 1988 nr 2 sve en nblc tel 070 141500 claessens m freinet voor beginners de natuurlijke methode in het alfabetise ringswerk in basiseducatie 1988 nr 4 claessens m over taaldrukken in lees en schrijfgroepen een paar bezwaren bezworen in basiseducatie 1989 nr 6 engels m taaldrukken een nieuwe werkvorm in het alfabetiseringswerk doctoraalscriptie andragogiek universiteit van nijmegen 1985 faassen h van r hoogedoom red met taaldrukken kun je lezen en schrijven begeleidersreeks basiseducatie sve amersfoort 1989 tel 033 631114 stallen e lef en lof de taaldrukwerkplaats en creatieve taalvorming gesprekken met roos hoogedoorn en marleen claessens in schrift 1989 nr 9 provinciaal steun punt volwassenen edukatie zuid holland den haag tel 070 264781 tuss door stichting lodewijk de raet normaal vindt u de cursussen die tijdens de volgende weken plaatsvinden in de kalender de stichting lodewijk de raet organiseert er echter een aantal op aanvraag hier volgt een beknopt lijstje in het buso efiicienter werken door een betere relatie actieve werkvormen handig gebruiken mijn relatie met de leerlingen versterken doelmatig werken op de klasseraad en deliberatie werken aan een betere relatie in multiculturele klassen sociale vaardigheden aanleren bij leerlingen beter omgaan met schoolmoed leerlingen agogische vaardigheden voor pho scholen en leerkrachten begeleiden bij onderwijsvernieuwingen kinderboekenproject meerdere programma t inlichtingen stichting lodewijk de raet liedtsstraat 27 29 1210 brussel tel 02 242 01 11 f 20 e jaargang nummer 12 sep fokt 1990