Schrijfvaardigheid in het mto: concepten en technieken – Een onderwijstechnologische benadering

j lowyck e de gelde r schrijfvaardigheid i n het mto co ncepten e n tech nieke n een onderwijstechnologische computer s benadering nadat loo ijmans schrauwen in moer 1986 6 duidelijk hebben gemaakt wel ke mogelijkheden er zijn voor het gebruik van de computer bij het taalvaardig heidsonderwijs gaan j lowyck onderwijskundige en e de gelder germa nist voornamelijk in op de didactisch wenselijke vernieuwingen en op de on dersteuning die computers daarbij kunnen geven in dit kader zetten zij het be lang van schrijfactiviteiten in onderwijsleersituaties uiteen daarna gaan zij in op de vraag hoe deze vaardigheden aangeleerd moeten worden tot slot geven zij voorbeelden van computerprogramma s en hun gebruiksmogelijkheden inleiding boeken en w erkschrift en of van d e g e p rog ram m eer d e ins tructie er bestaat w einig t w ijfel over dat we afsteve hoe wel w e gerust kunnen stellen dat de meer nen op een informatie maatschappij m aar er d erheid van de leerlin g en enthousiast staat te is nogal w at onzekerheid aangaande de impli g enover de idee dat werken met microcompu caties die de informatie technologie voor ons ters geinteg reerd zou kunnen w or d en in hun z al heb b en d it is zo w el te wij ten aan de vol leersituaties blijken toc h v eel leerkrachten hier komen nieu w soorti g heid als aan de snelle evo eer d er w ei g erach tig of schu w t e genover t e lutie van de mogelijkhe d en die computers bin staan en blij ken ze weini g g eneigd om hun on nen ons bereik brengen d erw ijsstrategieen en methoden te wijzi g en in scholen zijn computers nog recenter dan in d e vraag is nu w elke reele didactische mo g e de maatschappij daarbuiten in de traditionele lij k heden de com p uter kan realiseren voor d e on derwijs k ringen w erd de computer niet altij d schrijfvaard i gheden met hetzelfde enthousiasme onthaald als d at in ruimere k ringen het geval is ook w ijzen de technologie opvoed i ng en taalonderwij s vele practice and drilt programma s op de tendens om de computer te gebruiken zoals d e wijze w aarop we computers in ons onder men dat deed met de voorafgaande technolo wijs inschakelen heeft verregaande g evolgen gie veel van de huidige ed ucatieve softw are h et maakt immers heel wat verschil uit o f w e d raagt immers nog de kenmerken van hand de computer ge b rui k en om het leerproces 25 onder controle te houden dan wel om aan de stelt de leerkrachten voor een onduidelijke leerling de controle over zijn eigen leerproces opdracht te geven bijvoorbeeld door de machine te zien schrijfvaardigheid wordt vaak met zeer enge als een handig leer werktuig maatstaven beoordeeld in de zin van wat we in het taalonderwijs vormen de grote verschei technisch taalgebruik zouden kunnen noe denheid en het uiteenlopend karakter van de men spelling spraakkunst interpunctie en doelstellingen ongetwijfeld een probleem voor woordgebruik meer betekenisvolle criteria zo de programma opbouw en voor het manage als bijvoorbeeld de individuele stijl waarin men ment van de lessen de integratie van compu zich uitdrukt de domeinspecifieke kennis terwerktuigen in de klaspraktijk kan hier een waarvan men blijk geeft de doeltreffendheid oplossing bieden daarom opteren sommige di waarmee men een gesteld doel weet te berei dactici nu meer voor het gebruik van de micro ken etc krijgen vaak te weinig gewicht bij de computer als een werktuig bij informatiever beoordeling werving en verwerking veeleer dan als een in veel onderwijskringen heerst daarenboven medium om rechtstreeks onderwijs te ver de opvatting dat taalgebruik moet beantwoor strekken bij het ontwikkelwerk wordt de pro den aan allerlei geijkte voorschriften om cor grammatuur dan zo geconcipieerd dat groeps rect te zijn de verzorging van een surface werk en sociale coaperatie niet alleen mogelijk tekst wordt zodoende belangrijker dan de maar vaak noodzakelijk zullen zijn ook al om constructie van betekenis en de communicatie wille van het communicatieve karakter van de van een inhoud meeste schrijftaken tijdens het verloop van de normen die gelden voor zogenaamd correct het computerprogramma komen dan zowel technisch taalgebruik zijn vaak niet rationeel mondeling als schriftelijk taalgebruik aan bod te begrijpen en worden door leerlingen als au en worden heel wat verschillende taalactivitei toritaire verordeningen aangevoeld bovendien ten gestimuleerd discussie en argumentatie geldt hier vaak de stelregel andere meesters formulering analyse en toetsing van hypothe andere wetten een sluitende consistentie is sen uitwerken van ideeen enzovoort soms ver te zoeken deze stand van zaken is zo bekeken biedt de informatietechnologie on trouwens kenmerkend voor heel ons onder der de vorm van computer werktuigen boeien wijs waar aan kennis op zich en aan het kun de perspectieven voor het taalonderwijs maar nen geven van het juiste of correcte ant al bij al gaat het hier slechts om wat wij een woord veelal meer belang wordt gehecht dan secundaire of tweede graads technologie aan het aanleren van de strategieen om kennis zouden willen noemen het is enkel vanuit een te leren verwerven en evalueren gefundeerde didactische aanpak van de onder wijsleersituatie primaire technologie dat men enkele pedagog i sch dida ctische functies enig heil kan verwachten van technologische van het schr ijve n hulpmiddelen belangrijke f uncties van het schrijven en bij het relatieve belan g gevolg interessante doelstellingen voor het schrijfonderwijs kunnen afgeleid worden uit van de schrijfvaardigheid de primaire functies van taalgebruik met na in het moedertaalonderwij s me een middel voor communicatie een mid del tot zel f actualisering een mid d el voor cog in onze o p vatting omvat een gef undeerde di nitieve ont wi kkelin g en voor het leren we dactische visie niet alleen de onderwijskundige gaan daar na d er op in te beginnen met de kennis van diegene die het leerproces bege laatstgenoemde functie leidt maar ook het inzicht van de leerlingen in het nut van de schrijfvaardigheid cognitieve ontwikkelin g schrijfvaard igheid is b elan g rij k voor de indivi interpretat ie van schrijfvaardighei d duele cognitieve g roei en voor d e ver d ere ont w ikkelingsmogelijk h eden h et kin d zet door schrijfvaardigheid is niet enkel een complexe het leren hanteren van taal een eerste stap in vaardigheid maar wordt bovendien op een het abstraheringsproces ten opzichte van de zeer uiteenlopende wijze geinterpreteerd dit werkelijkheid dit bete k ent dat in samenhang met het leren van taal cog nitieve processe n 26 op een zeer bepaalde wijze ontwikkeld wor schrijfoefeningen met betrekking tot de vakin den wanneer nu het kind leert schrijven houden in sterke mate de leesbekwaamheid en wordt een volgende stap in het abstrahe denkprestaties binnen het vak kunnen verho ringsproces gezet het loskomen van de con gen schrijftaken van informatieve aard zijn creet zintuiglijke vorm van de gesproken taal belangrijk doordat leerlingen aldus leren hoe ze en het overgaan tot de abstracte taal van de aan min of meer complexe ideeen vorm kun voorstellingen de educatieve rol en de verant nen geven op die wijze verfijnen ze boven woordelijkheid van het schoolsysteem en de dien hun schemata om dergelijke teksten beter onderwijzende zijn dus zeer groot bij het ter te begrijpen beschikking stellen aan het kind van een in relevant in dit verband is de methode die ont strumentarium voor cognitieve ontwikkeling wikkeld werd door de onderzoeksgroep taal onderwijs van het psychologisch laboratorium schrijven als steun bij het begripsleve n in utrecht de kern ervan bestond in het doen een voor onderwijsleersituaties zeer belangrijke opklimmen van het cognitief functioneren van functie van taal is de begripsvorming door al de leerlingen naar hogere niveaus door middel lerlei talige activiteiten leren de leerlingen de van een systematische ontwikkeling van het betekenis en de hierarchie van begrippen ken schematische denken voor de uitwerking hier nen en nieuwe concepten koppelen aan de van werd aansluiting gezocht bij de opvattin reeds aanwezige leren of informatie verwer gen van gal perin over de organisatie van de ven en verwerken is dus een proces van in leerprocessen bedden van nieuwe kennis in reeds bestaande een belangrijke fase in de genoemde methode kennisstructuren het lijkt aannemelijk dat er is dat de leerlingen beginnen met het onder een diepere verwerking van kennis plaatsvindt zoek van materieel gegeven objecten hierbij bij schrijven dan bij spreken omdat schrijven wordt niet alleen aandacht besteed aan het de mogelijkheid biedt gedachten zichtbaar en vergaren van kennis over objecten maar voor concreet te maken het aangewezen hulpmid al aan de manier waarop die kennis wordt ver del voor het leren bij pee kurland 1984 kregen en gesystematiseerd bijvoorbeeld door lezen we hieromtrent deze verduidelijkende uit analyse klassificatie redeneren belangrijk in spraak hoe kan ik zeggen wat ik denk als ik deze methode is het expliciete verband dat ge niet zie wat ik zeg dit proces van betekenis legd wordt tussen he gedrag van leerlingen als constructie en precisering kan sociaal on onderzoekers en het overeenkomstige gedrag dersteund worden door dialogerende interactie van schrijvers het gaat hierbij om vragen als tijdens het schrijven en door terugkoppeling na hoe is de tekst tot stand gekomen hoe is het proeflezen de schrijver aan zijn of haar gegevens geko schrijven is daarenboven niet enkel een aange men hoe kunnen we weten of de gegevens wezen hulpmiddel voor het leren maar boven juist zijn waar heeft de schrijver speciaal op dien biedt het de onderwijzende een interes gelet en wat heeft hij zij buiten beschouwing sant middel tot diagnose en remediering aan gelaten wat is de bedoeling van de schrij gezien het schrijven de gedachtenvorming toe ver juist omdat de leerlingen in een andere gankelijk maakt voor kritische inspectie door fase zelf met allerlei informatiebronnen in de de schrijver een medeleerling of de leer weer zijn geweest zijn ze in principe in staat kracht wordt de controle op de diverse aspec dergelijke vragen te beantwoorden en zich in ten van het schrijfproces mogelijk gaande van de situatie van de schrijver te verplaatsen het vaststellen van onjuist taalgebruik tot het door een voortdurende rolwisseling onderzoe ontdekken van verkeerde denkbeelden of inco ker schrijver lezer wordt inzichtelijk hoe een herente structuren zakelijke tekst ontstaat en wat de bedoeling ervan is bol gresnigt 1983 schrijven om te leren leze n door te schrijven wordt de leerling ook meer expressief schrijven als middel vertrouwd met de vormgeving en met het tot zelf actualisering schematisch denken en structureren van de vanmaele 1985 plaatst het belang van de geschreven taal zodoende kan het ook zijn schrijfactiviteiten in een ruimer vormings en leesvaardigheid aanzienlijk verhogen opvoedingsplan zij distantieert zich daarom uit onderzoekingen komt naar voren dat van een louter technische benadering die de 27 taalvaardigheid als doel op zich vooropstelt leerlingenwerk maar op het bevor d eren van via het schrijven kunnen immers verschillende de individuele cognitieve en affectieve ont wi k onderwijsdoelen beoogd worden zoals zelf keling van leerlingen en het geven van verder actualisering gerichtheid op de andere en helpend commentaar d e leraar wordt een hel maatschappelijke weerbaarheid per in het leerproces of een begeleider in de zelf actualisering betekent de ontwikkeling van eigenlijke betekenis van het woord de eigen mogelijkheden onder meer op psy he t is duidelij k dat echt expressieve schrijfp ro chomotorisch en intellectueel gebied een dukten een speci f ie k e vorm van beoordelin g groeiende openheid voor de eigen ervaring moeten krijgen ze kunnen immers alleen ont voor eigen motieven en gevoelens alsook de staan in een sfeer van vertrou w en tussen le bekwaamheid om met de eigen gevoelens om raar en leerling en ze moeten dan oo k in die te gaan schrijfactiviteiten kunnen volgens de context geplaatst worden ze auteur aanleiding geven tot een meer be m ogelijkheden tot verder w erken met deze wuste beleving en verwoording van de eigen schrijfprodukten zijn onder andere te vin d en motieven en gevoelens zoals vreugde agres in het project gericht schrijven ibo mavo van sie moedeloosheid en verdriet het uitschrij de slo ven ervan leidt mede tot verheldering afstand name verwerking en bevrijding schrijven als middel tot communicatie zelf actualisering is ook nauw verbonden met en maatschappelijke weerbaarheid de gerichtheid op de andere en houdt vaardig in de tra d itionele lin g uistische opvatting van heid en bereidheid in tot communicatie dit uit het taalonder w ijs ging men ervan uit dat de zich in onder meer de bekwaamheid om af studie van de samenstellen d e elementen van stand te nemen van eigen beleving en ziens het virtuele taalsysteem zou leiden tot een wijze om zich te verplaatsen in de denk en taalkundige competentie z onder zich veel zor gevoelswereld van anderen gen te ma k en over d e pro b lemen van transfer nam men aan dat der g elijke competentie zou expressief schrijven leiden tot een g rotere communicatieve vaar voor bewuste reflectie op het eigen tere n digheid het expressief schrijven is meer nog dan het daar tegenover staat de recentere pragmalin informatief of transactioneel schrijven een guistische opvatting die het hedendaagse aangewezen middel zowel voor efficient leren taalon d erw ijs ster k beinvloedt d oelen van het als voor een reflectie op het eigen leren we taalon d erw ijs w orden p ra g ma tisch g eorien definieren expressief schrijven als schrijven teerd op d e f uncties van het taalgebrui k op dat niet zozeer beoefend wordt om te tonen gevat als een communicatieve competentie wat er geleerd is maar vooral dient als middel dit begrip verwijst naar wat een taal gebruiker om te leren een dergelijke schrijfactiviteit moet w eten en kunnen om te f unctioneren als moet de leerling ruimte geven zijn eigen erva een vol w aar d ig lid van een communicatieve ringen bedenkingen kennis enzovoo rt in te gemeenscha p brengen ermee te experimenteren en nieuwe in communicatief taalonderw ijs worden d e vor ervaringen en inzichten te verkennen deringen van de leerlingen hoo fdzakelijk afge het is duidelijk dat bij het expressief schrijven meten aan de communicatieve adequaatheid vooral aandacht zal besteed worden aan de van hun taal g ebrui k hun vaard igheid om te proceskant van het schrijven dat geintegreerd w eten w anneer z e sp reken en w anneer ze kan worden in een ruimer leerproces en dat z wijg en zullen wel k e code er g ebruikt kan of als dusdanig begeleid en gestimuleerd moet moet worden waar tegen wie enzovoort worden schrijven is dus een onderdeel en de nieuwe norm van communicatieve ade geen resultaat van het leerproces en het mag quaatheid maakt echter de bestaande regels in geen geval voorwerp worden van taalpu niet overbod i g correcthei d speelt een belan g risme noch eenzijdig dienen tot beoordeling of rijke rol in het hele communicatieproces e ven selectie wel die correcthei d moet aan g eleerd w orden dit impliceert een belangrijke accentverschui in een be p aald k ader dus wanneer het func ving in de taak van leerkrachten ze dienen tioneel is voor het communicatieproces niet in de eerste plaats gericht te zijn op over het leren van die normen moet geen doel op dracht van kennis noch op het beoordelen van zich zijn maar moet pro b leem g eorient eerd 28 gebeuren dus nadat een probleem in een of nu bij de schrijfactiviteiten het accent voor communicatieproces is opgetreden span al gelegd wordt op de voornoemde interpreta 1983 tieve functie voor begripsvorming op de com maatschappelijke weerbaarheid veronderstelt municatieve adequaatheid op de waarde van trouwens ook de bekwaamheid tot het schrij het schrijven als instrument voor een grotere ven van eenvoudige nagenoeg foutloze leesvaardigheid of voor de identiteitsvorming teksten denken we bijvoorbeeld aan de of de sociale weerbaarheid belangrijk i s sollicitatiebrief steeds dat het gaat om zinvol communicatief handelen maatschappelijke weerbaarheid deze opvatting moet terug te vinden zijn in de het leren beheersen van schriftelijke taal bete didactiek een communicatieve didactiek die er kent minder afhankelijkheid van en meer weer van uit gaat dat het vermogen om te commu baarheid tegenover allerlei machtsstructuren niceren een voorwaarde is om het leerproces en instellingen te laten slagen het gaat dus bij alle vakken de aandacht die de moedertaalleraar zal beste om het opbouwen van een begrippenapparaat den aan het aanleren van een functionele ge om het inzicht krijgen in bepaalde onderwer letterdheid heeft te maken met de principiele pen door erover te communiceren herrlitz ge stellingname dat een opvoeding tot mondig citeerd in span 1983 heid het verwerven van een dergelijke gelet de noodzaak van een communicatieve didac terdheid impliceert dat geldt dus ook en mis tiek wordt ook kracht bijgezet door het onder schien vooral voor op de praktijk gerichte zoek van de corte en verschaffer 1983 opleidingen waar de neiging bestaat om min waar aangetoond wordt hoe belangrijk taalont der belang te hechten aan het ontwikkelen van wikkeling is voor bijvoorbeeld het denkend re schrijfvaardigheid wel gaat er doorgaans meer kenen en voor leerprestaties in een vak als aandacht uit naar leesvaardigheid alhoewel er wiskunde de actieve rol van de leerling als weinig werk wordt gemaakt van actieve en deelnemer aan een communicatieproces moet kritische informatieverwerking door die leer dan ook centraal gesteld worden bij het leer lingen proces situeren de doelen voor de kansarme en of dit alles impliceert zowel een inhoudelijke als minder intelligente leerlingen zich niet vaak in een didactische vernieuwing enerzijds door de het domein van de reproduktie wordt hier integratie van het moedertaalonderwijs in de door niet de kring van voortgezette onmondig andere vakken en anderzijds door de integra heid door het onderwijs gesloten tie van de verschillende aspecten van taalvaar door goed begeleide schrijfactiviteiten verwer digheid een voorbeeld van laatstgenoemde in ven leerlingen samen met noodzakelijke lin tegratie wordt verderop geillustreerd in wat guistische vaardigheden ook een communica dan het gezamenlijk schrijven heet en waar tieve competentie ze leren hoe ze lezers kun bij lees en schrijfactiviteiten ondersteund wor nen boeien informeren overtuigen kortom den door mondeling taalgebruik hoe ze lezers kunnen beinvloeden op die ma wanneer de leerlingen bij deze op integratie nier ontdekken leerlingen dat ze vat hebben op gerichte activiteiten gebruik leren maken van hun situatie en op die van anderen door re computerwerktuigen voor een efficienter ver flectie op het eigen schrijfproces en de kriti loop van het leerproces zowel als voor een sche lezing van produkten van medeleerlingen vlottere uitvoering van de leertaak dan kun leren ze een aantal beinvloedingsmechanismen nen we spreken van een functionele integratie doorzien van de informatietechnologie in het moeder taalonderwijs een op i ntegrat i e geri c hte communi c atieve d ida ctiek zo we van mening zijn dat schrijven leidt tot meer structuur en inzicht in ideeen en ervarin gen ligt het voor de hand dat we schrijfactivi teiten ook zullen gebruiken als hulpmiddel bij diverse onderwijsleerprocessen 29 techniek voor schrijfvaardigheid het produkt verhoogt integratie van tekstverwerkers in van tekstgeheel naar deelaspecte n een didactisch gefundeerd de ontwikkeling van de schrijfvaardigheid ver schrijfonderwij s loopt niet rechtlijnig vanaf het leren beheersen van een aantal afzonderlijke aspecten naar een geheel wel gaat het om een gestalt in het vorige gedeelte wezen we op enkele be dit heeft twee belangrijke implicaties het be langrijke functies van het schrijven in onder tekent dat men van meet af aan zou moeten wijsleersituaties nu gaan we in op de vraag vertrekken van een tekst ontwerp dat wil hoe deze vaardigheid aangeleerd kan worden zeggen een geheel als een zinvolle taalhande en op welke wijze microcomputers schrijf en ling doordat we uitgaan van een tekst als lees activiteiten kunnen ondersteunen we be gestalt wordt de nadruk gelegd op de hogere perken ons in deze bijdrage tot enkele contou denkoperaties bij de tekstconstructie ren van een schrijfdidactiek meer bepaald samen met de initiele communicatieve bedoe de nadruk op het ontwerpen van de tekst ling van de taalhandeling ten overstaan van de als geheel en geleidelijke afwerking van de lezer vormen de constructie van betekenissen deelaspecten dit impliceert dus aandacht en het preciseren van inhoudelijke aspecten de voor het procesmatige karakter van de essentie van de schrijfhandeling immers al schrijfactiviteit formulerend raakt de schrijver in een leerpro het belang van gezamenlijk schrijven voor ces ten aanzien van de inhoud van zijn onder minder ervaren schrijvers werp door deze nadruk op het conceptualise de systematische reflectie op eigen werk rende procesmatige schrijven en via de erva de gerichtheid op het doel en op de lezers ring van schriftelijke taal als middel voor inte we willen aantonen hoe door het gebruik van ractie en communicatie tussen de betrokken computer werktuigen bovenstaande principes partners ontdekt de leerling gemakkelijker het efficient gerealiseerd kunnen worden de se belang van de inhoudelijke en de daaraan ge cundaire technologie de computer versterkt koppelde vormelijke precisie dit verhoogt wel dan de primaire technologie de didactiek of licht de motivatie om toch aandacht te schen creeert voorwaarden waarin de didactische ken aan de functie van vormaspecten als spel principes met een realistische kans op succes ling spraakkunst interpunctie etc en aan de in een onderwijsleersituatie ingebracht kunnen revisie van de tekst worden echter de eigenlijke schrijfhandeling is voor kinderen een dusdanig moeizaam proces dat tekstve rwerkers in een didacti sc he c ontex t we eigenlijk niet kunnen verwachten dat ze hun opstel verschillende keren herschrijven de kenmerken van die zogenaamde secundai om de leerlingen hiervoor te motiveren kunnen re hulpmiddelen met betrekking tot het we een beroep doen op de tekstverwerker schrijfonderwijs typeren we aan de hand van tekstverwerkers maken het reviseren van de mogelijkheden van conventionele schrift eenvoudiger ingrijpende wijzigingen tekstverwerkingsprogramma s zoals bijvoorbeeld het herschikken van para wijzigen van de tekst op alle niveaus van grafen zijn even gemakkelijk aan te brengen de tekststructuur als het weglaten of verplaatsen van een paar visualiseren van de tekst op een beeld woorden of letters scherm biedt de mogelijkheid om met meer de leerlingen hoeven er zich dus niet erg om dere schrijvers en lezers aan een tekst te te bekommeren hun tekst meteen zo definitief werken mogelijk te schrijven ze kunnen er integendeel bieden van indicaties voor vormgeving en toe aangespoord worden om het schrijven van afwerking van de tekst een tekst te zien als een werk in uitvoering we hopen dat de lezer voor zichzelf zal kun dat steeds verder verfijnd kan worden nen uitmaken in welke mate een computer tekstverwerker het schrijfonderwijs meer effi cooperaiief of gezamenlijk schrijve n cient kan maken het schrijven als procesacti het probleem van onervaren schrijvers is niet viteit vergemakkelijkt en de leesbaarheid van alleen dat ze tijdens het schrijfproces ove r 30 weinig strategieen beschikken om hun tekst te ling taalgebruik te laten functioneren tijdens de ontwerpen maar bovendien zijn ze nauwelijks schrijfactiviteiten zie onderstaande weergave in staat om door kritische beoordeling en zelf van het interactiemodel het geheel is naar on correcties hun schrijfproces bij te sturen om ze mening een goede illustratie van geinte hieraan te verhelpen kan de leerkracht de greerd taalonderwijs waarbij alle vaardigheids schrijfactiviteiten zodanig organiseren dat aspecten tijdens een enkele activiteit in een twee of drie leerlingen gezamenlijk een tekst zelfde mate aan bod komen schrijven dit kan een aanzienlijke ondersteu voornoemde werkwijze wordt technisch mo ning betekenen voor het oplossen van moeilijk gelijk gemaakt door een aantal eigenschappen heden in verband met de taalvorm deze werk van de computer bij het gezamenlijk schrij wijze maakt het ook mogelijk om het monde ven zitten twee soms drie leerlingen aa n interactiemodel van cyclisch cooperatief schrijven ondersteuning van de monitorfunctie door mondelinge interactie en co6peratie i nt erp r etat ie f op dr a ch t n p o 0 f m g u i n rp n r 1d w d rd m r 31 de computer alhoewel meestal slechts een schema voor het beoordelen v an schrijf t aken cursist de tekst intikt gebeurt het dat ook de 1 g lobale beoordeli ng van 2 beoorde li ng van andere schrijvers tijdens het schrijfproces hun ge nre vo ldoet de tekst aan opbouw van de tekst de ve rei sten van het genre het taalgebru ik correcties suggereren of intikken schrijfdoe l is de tekst vo l de adequaa t heid van het voordeel van deze werkwijze is dat dege doende overtu igend de i nfo r matie ne die de tekst intikt onmiddellijk feedback i nformat ief etc publiekgerichtheid wor dt er 3 beoordel ing van krijgt van de lezer de interactie tussen die voldoende reken ing gehouden de tekststru ctuur twee schrijvers lezers begeleidt het met het publ iek en de ken de g raf ische vormgevin g merken van dat pub liek de werkverz orgin g schrijfproces 1 2 i nhoud t e r zake o f naast de kwesti e 4 be o ordel in g va n de zinsbou w aanleren van een kritische reflectie op het de gramma tic a schriftelijk taalgebruik de spellin g het gaat hier om het verhogen van de hande de in terp unctie lingsbekwaamheid door 1 het inductief aanle ren van taalkennis en inzicht via 2 metho disch georganiseerde activiteiten voor beoor proces het is dus zeker niet nodig dat elk deling en reflectie op het taalgebruik tekstgenre van meet af aan op elk criterium uit onderzoek blijkt dat peer evaluation dat beoordeeld zou worden afhankelijk van bij is leerlingen op elkaars werk laten reageren voorbeeld de bedoeling van de tekst de fase een effectieve techniek is leerlingen spannen van afwerking in het schrijfproces en of de zich in om beter te schrijven als hun opstellen competentie van de leerling zal een bepaald door medeleerlingen worden nagekeken en of gedeelte van het schema toegepast worden of beoordeeld hierdoor gaan ze bij het lezen en zullen de criteria sterk vereenvoudigd worden schrijven nadenken over de communicatieve zo kan de beoordeling van de taaltechnische situatie bovendien ontwikkelen ze een meta aspecten van een expressieve tekst achterwe taal ze leren praten en schrijven ove r ge blijven tot de tekst voor publikatie gereed teksten en vooral over de communicatieve gemaakt wordt aspecten ervan voor een doelmatige toepassing van voor schrijven voor lezers noemd principe is het wenselijk dat de leerlin communicatief functioneel schrijfonderwijs gen beschikken over een beoordelingsschema houdt niet alleen in dat de schrijfactiviteiten belangrijke eisen daarbij zijn aansluiten bij reele behoeften en interessen makkelijke hanteerbaarheid van de criteria van de leerlingen maar bovendien dat het voor het opstellen van een inventaris van schrijven bestemd is voor een reeel lezers aandachtspunten bij het lezen en beoorde p ubliek len en bij het schrijven en herwerken d oor de gerichtheid op een publiek kan de overeenstemming tussen de ideeen van le leerling immers gemotiveerd w orden om te raar en leerlingen over goed communicatief streven naar duidelijk leesbare tekst of naar schrijven in verschillende tekstgenres een lezersvriendelijke uiterlijke vormgeving dynamische opvatting zodat het schema tekstver w erkers bied en heel wat mo g elij k he kan dienen voor het expliciteren van ideeen den voor de visuele vormgeving en voor het en het geleidelijk uitbreiden en verfijnen van afdrukk en van de teksten veel leerlingen ra de criteria voor goed schrijven ken enthousiast wanneer ze merken hoe hun de toepassing van deze werkwijze wordt ver steloefening netjes en vlekkeloos afgedrukt gemakkelijkt door het inschakelen van de kan worden d it geeft hun de mogelijkheid om computer tekstverwerker als een hulp om de het schrifte l ijk w erk te pu b liceren ze worden tekst herhaaldelijk te wijzigen het afgedrukte gemotiveerd om hun tek st tot in de p untjes beoordelingsschema is geinspireerd op het af te werken en hem aan klas genoten vrien sluizenmodel uit het project gericht schrij den leerkrachten familiele d en en anderen te ven ibo mavo laten lezen zo k unnen ze onder meer een het schema is vrij omvattend door de tekst klas of schoolkrantje uitwerken op al de voorgestelde criteria te beoordelen kan hij puntgaaf afgewerkt worden een der gelijke editing is de eindfase van een lang 32 computer werktuigen voorbeelden van hulpprogramma s en van aspecten van een leeromgeving ter ondersteu en leeromgevingen ning van he t schrijfproces d aar waar een elementair te ks tverw er k ings de klassieke tekstverwerke r systeem een louter mec h anische z ij het d an welhaast alle computer werktuigen voor het zeer w endbare te k stbe w erk in g toelaat k unnen schrijven die vandaag op de markt te verkrij meer verf ijnde p ro g ramma s schrijvers helpen gen zijn werden gemaakt voor min of meer bij het p lannen evalueren en p unt g aaf af wer ervaren schrijvers het zijn werktuigen om te ken van hun te k st schrijven veeleer dan om te leren schrijven in een kort overzicht vermelden we voorbeel een goede schrijftechnologie moet echter zo den van computerondersteunin g in verschillen danig ontworpen zijn dat ook minder ervaren de fasen van het schrijf p roces ook p rogram schrijvers erdoor geholpen worden om beter te ma s die ontworpen werd en om s p eci fieke schrijven belangrijke vereisten zijn dan aspecten van lees en sc h rijfv a ardi gheid te oe terugkoppeling geven over de tot dusver f enen tevens verdui d elijken w e welke rollen geproduceerde tekst zodat de schrijver de de computer kan s pelen in een op inte g ratie inhoud van zijn tekst beter kan organiseren gericht schrijfonderw ijs in functie van zijn bedoeling aanmoedigen van het structureren en plan the wri te r s workbench macdona ld 1983 b ijvoor nen van tekstelementen in de loop van het beeld cont r ol ee rt een tekst vanu i t regels d ie ont schrijfproces worpen z ijn om mogel ij ke problemen op te sporen mogelijkheid bieden tot allerlei vormen van zo kan de spelli ng nagekeken of een co rrecte sch ri jf wijze voorgesteld worden voor elk woord dat fout ief tekstrepresentatie zodat de schrijver de gebruikt wordt dat w il zeggen dat n i et i n de woor tekst gemakkelijker kan overzien en her denli jst van het systeem voorkomt derge lij ke pro werken gramma s kunnen ook het gebru i k van lee stekens bi j voorbee l d de p l aats van aanhali ngstekens of van van tekstverwerker tot computer leeromgeving de hoofd l etters controleren en verbete r ingen s ugge de mogelijkheden van een tekstverwerker voor rer en zelfs fouten in verband met sp raakkunst de ontwikkeling van schrijf en leesvaardighe z i nsbouw en st ij l kunnen automati sch opgespoord den zijn zeer groot maar er zal een omvatten worden bovendien kan de schr ijver ingelicht worden de curriculum innovatie nodig zijn om deze over de gem idde l de z i ns en woord lengte het aantal techn ische termen en de l eesbaarheid van de tekst mogelijkheden te realiseren voo r versch illende soo rten lezers door te refe reren we zijn inderdaad van mening dat een aan voorbeelden van versch ill ende tekstgenres u it computer leeromgeving op een substantiele het gegevensbestand verge lijkt het prog r amma de manier het verwerven zowel van een instru tekst met de no r men di e voor het betreffende tekst menteel culturele basisgeletterdheid als van genre gel den verstrekt inli chti ngen over de graad sociale cognitieve en meta cognitieve vaardig van ove reenkomst en geeft richtl ijnen voor revisi e heden kan stimuleren we baseren ons hierbij zie looijmans schra uw en in moer 1 986 6 op een analyse van de specifieke mogelijkhe den en de sociale implicatie van een compu voor beschrijvingen van programma s voor ter leermedium in de klassikale onderwijs computer ondersteuning in de planningsfase context en tijdens het eigenlijke schrijfproces voor het toch mag de docent zijn verwachtingen niet verstrekken van feedback alsmede voor te hoog stellen ten aanzien van werkelijk in course management en remedial teaching telligente tekstverwerkingsprogrammas zoals verwijzen we eveneens naar het artikel van bijvoorbeeld deze die de tekst op stijl of gram laatstgenoemde auteurs matica kunnen analyseren de reden hiervoor in wat volgt beperken we ons tot een korte is dat noch de taalwetenschap noch de infor beschrijving van een vijftal types van program matica voorlopig in staat zijn om de linguisti ma s die bedoeld zijn voor klassikaal moeder sche competentie volledig te beschrijven en de taalonderwijs en waarbij naast een dynami processen te verantwoorden die het voortbren sche ondersteuning sterk de nadruk gelegd gen en begrijpen van taal bepalen te verant wordt op het op integratie gericht oefenen van woorden verschillende aspecten van taalvaardigheid 33 verdere informatie kan ingewonnen worden in beeld all een de s tructuur van h et ve r ha al en de het werk van thea van der geest 1986 die eerste zi n va n el ke paragraaf da a rdoor n e emt h et rapportee rt over een project aan de tu twen aa n deel van de l ee rlin g wee r toe ten slo tt e g eeft he t te elders in dit nummer wordt deze publikatie p rog ra mma a l lee n nog e en aanta l s uggesti es zo als besproken een reek s vra g en d i e me n kan geb ru i ke n a l s l e i d raad b ij h et sch rijv en van ee n tek st o ve r een b e paa l d on d e rwerp het u itwerk en van de tekst zel f wo rdt story ma ker rub i n 1980 thans hel emaa l het we r k va n d e l eerli ng interessan t voor onde r w ijsdo elei nden is d e sto r y het p ri n ci pe van d e s oc ia le onde rsteu nin g w ordt i n maker d i t p rog r amm a werd o ntworpe n o m leerli n twee opzi chten toegepast en erz ijds doo r i n de b e g e n te oefen en i n he t opbouw e n van een te k s t of i n sc h re ven fase n lee rl in ge n i n g ro e p s ve r band te k s t en h et vin d en van a l ter n at i eve tekststru ct u re n d e sto t e la ten s ch rij v en en anderz ij ds door ze aan te mo e ry mak er p resent eert d e leerlin g een boo ma ch t i ge d ig en h u n teks ten u it te wiss elen e n ze van c om st ructuur w aarvan ied er knoo ppu nt een ve rhale n men t aar te voorzien s egm e nt bevat de l ee rl in gen bouwe n het ve r haal op door de progr es s i eve k e uze van t a kken waa r door d e q uill een voorbeel d van een leer omg eving br uce verd ere v oortgang b epaal d wo rdt ju ist door de ge rub i n 1987 t er perse volgen v an ie d e r k eu z e m o me nt o p d e rest v a n he t de quill prog r amm a s omvatte n sc hrij fwerkt ui g en e n verhaal leert h et k i nd aandac ht sc h en ken aa n h og e sc hr ijfo mge vi nge n of ru i m er ge s p r oken c ommunica re op eraties d e lag ere w orden im me rs do o r het leer t i eve o mgev ingen of m i l i e us voo r tali g h a nde l en de m idd el z el f ge pre s en teerd programmatuur is gebase erd op rec ent onde rzoek deze aa npak die doo r het gebrui k v an de m icro c om van het sc h rijfproc e s en w e rd o ntwo r pen en samen puter ges ystemat ise e rd word t le idt tot herinteg r ati e ge st el d o m te beantwoo r den aan du idel ij k om sch re v an lezen en schrijven b ove n die n ka n het socia a l ven d o e lste llin ge n we geven ee n kort o ve rz ic ht van a s pe c t ru imsc hoot s benu t w ord e n l e erli ng en ku n deze do el s t elli ngen met v e r melding van d e o n nen o ver h un keuze co mmu n ic ere n d isc u ssi ere n of derste u n e nde co mputerp rog ramma s d eze naar e l k a ar toe ve ran twoord en d i t l e i dt er o p de l eer li ngen helpen b ij het genereren va n zijn be u rt toe dat t ij d ens h e t co mputerg e br ui k oo k ideeen geb r u ikmakend van een p lanner worden d e ges p rok e n taal funct i onee rt de l eerli ngen aangemoed i gd en gehol p e n om no e en mee r p roduktiev e ve rsi e van sto ry maker ka n t ities te make n ideeen neer te sc h rijven en te or eri n b es taan de k in d eren z el f hun verh al ensegm en gan is e ren t ijden s deze a cti v iteiten word e n le ten te lat e n sc h rijv en op d i e ma nier w orden oo k de zen s chr ijven en mo n deling taa l geb ru i k geinte p roble me n van s p raa kkun st sp ellin g en woord en g r e erd sch at he ring e vo erd d och z o d a ni g dat z e d e aa n de i ntegrat i e van l ezen en sc hr ijven waarvoor d ac ht nie t af leid e n va n het stru c t u rere n va n de t e kst h et prog r amma li brary ontw i kke ld w erd d i t is no c h e en s t ru i ke l blok vormen b ij het u i tsch rijven en een lee r omgev i ng waa ri n i nformat i e s ame nge l ezen v an het verhaa l een d idact isc h p luspu nt i s dat bracht en of u itgew iss e ld kan wo rden door ge deze versi e het ni et alleen moge l i j k maakt om so brui k te maken van trefwoord en kan een l ee r ling ciaal te sch rijve n maar d i t b ij n a ve r eis t u i t praktijk d i e bepa al d e i n lic hti ngen zoekt sne l toeg an g kr ij o n derzo e k is geb l ek en d a t k in d e r en di e sa m en w er gen tot de opgeslagen i nformat i e k en m eer cohere n te cr eatieve b oo m s truc t ure n kon het sc hrifteli jk werk van de leer li ngen i s bedoel d d en ma ke n om ge l ezen te worden en dus moet het kun ne n g e publ ic ee rd wo r den het prog r amma pub lish interac t ive text interpreter levi n boruta 1983 er helpt daarb ij h ier h ebben we te ma k e n met een c om bin at ie v a n h et aan moed i ge n van gezame nlij k sc hri j ven de d e c om pu ter als werktuig e n als le erbe g ele ide r h et sto ry maker programma s bij voo r be e l d lenen z ic h p rogramma is ontwo rpen vo lg ens d e p rinci p es van u i t s tekend tot der ge lij ke samenwerk i ng de d yn am isc he fl ex i bel e ond ers teu n i ng concre e t het herwerke n van tek s ten me t beh ul p va n th e wer d en de z e p rincipe s in d e in teractive text inter w ri ter s assistent e en t e kstv er w e rker d ie b e te r prater als v ol gt u i tge we rkt de co rte 1985 onerva v o ldo e t aan d id actisc h e ver eiste n d an de mees t e re n schrijvers wo r de n bi j hun taak i n ruim e ma t e gan gbare sy s t e m en d i e voor a l vo o r k ant o or w e rk door d e c ompute r geho l pen ze krij gen a c htereenvo l bedoe l d z ij n gen s een reek s keuzemoge lijkheden met bet rekki ng to t het onde rwerp aangeboden op bas is va n de ge wilt probleemoplossend denken als alternatief voor dane k eu zes stelt het p ro gramma een tekst samen driloefeningen johnston 1985 i n ee n tw ee de fa se is d e i nb re ng van d e leerli ng g ro wilt is een programma voor het oefenen van spel te r i n die zi n da t h ij in ee n te k st w aa rvan de s t r u c lingvaardigheid het doet denken aan het woordspel tuu r e n de u itwerking doo r het programma gegeve n letjes galgje de computerversie waar we het over z ij n b epaalde gegev ens zelf moet i nvu llen hebben vertoont evenwel een aantal opmerkelijke in een v ol gende fase le ve rt het progr a mma bij voor verschillen zoals onder andere 34 h e t p ro g ra mma bev at ee n voo r raad woorden ge moedigd word e n om letters en woo r den t e voo rs pel r a n g sc h i kt i n d ri e n i veaus v a n moeili jkheid s gra ad len op g rond v a n reeds aanwezig e i nformati e zod a t d e s p elers ne m en h et o p tegen de c o mput er loute r g iss en zo vee l mogelij k u itg esc ha keld wo rdt niet t e gen el ka ar tr ay wa s a an va nkelij k bed o e l d voo r zw a kke l ezers h et t ra d ition ele g al gje wor dt v ervan g e n doo r een en sc hr ijvers d i t p r og r amma werd e veneens ont p lant d ie g roei t w anneer e r juist g erade n wo r dt worpen voor g roep s werk aangezien een be roep of wegkw ijnt en afs t erft a ls m en er n iet i n slaa gt wo rdt geda an op s am e nwerk i ng en ov erl eg het ka n het w oord te vinden e cht er o ok ze er we l gebru i kt word e n v oor klassi kale ee n o ver zic htelij k scoresy steem ve r sch aft gede a ctivi te i ten onder le id i ng va n de le er kra ch t ta ill ee rd e i nfo rmatie o ve r het ve rloop v a n het s p el ee n h u l p o pt ie versc h a ft bov en dien alle r lei bij ko verdere toepassinge n m ende in for ma t ie zo als b ijvoor b eel d over de fre qu en t ie w aa rmee be paa lde le tt ers voor komen voor lee s en schrijfactiviteite n etc v oora l woo r den d i e s p elli ngp rob l eme n geven gegevensbank w ord en aange bo d en gebruikmakend van een gegevensbestand d e leerlin g e n wor de n erto e aang eze t om n a u w le t data bank kunnen de leerlingen een lees en t en d a a nd ac ht te b ested en aan d e w oo rdstruc t uu r documentatiecentrum uitbouwen hierbij kan en de posi t ie v a n d e le tt ers he t p ro gra mm a is z o gedacht worden aan zowel teksten over mu on tw or pen d at b lind elin g s rad en t e g engegaan en ziek sport of allerhande hobby s als aan infor prob l eemo p lo ssend denken ge s t i mu lee rd wordt bo matie in verband met bepaalde schoolvakken vend ien bevo rde rt het programma c os perat i ef ge zo kan het aanleggen van woordenlijsten ei dr a g en groe psd iscussie wilt bi edt de leerk ra c ht de m o gelij kh eid om n aa r b e gen woordverklaring of synoniemen e d een lieven woord en toe te voege n of t e ve r ande re n interessant project zijn voor het moedertaalon d e leerwaa r d e van een derg elij k p r ogramma is u iter derwijs voor de beschrijving van een educa aa rd afha nk elij k va n d e b edoeli ng d ie d e l ee rk racht tief programma om gegevens op te slaan ver ermee hee ft e n van de man i er waa r op hij het i n de wijzen we naar beyens 1986 het aanleggen l esp r aktijk in sch akelt het is zeke r n iet ge sc h i kt a ls en gebruiken van gegevensbestanden maakt ee n o p zic hz el f s taand tutor i ee l p r og r amma het het mogelijk om de leerlingen zelfstandig met d ient wel o m lee rling e n aan te z ette n o m n a t e den informatie te leren omgaan ken en overleg te p le ge n omt re nt sp ellin g en woor den klas of projectkrantje tray in tegrat i e van taala ctiviteiten johnston 1985 de werkwijze voor het opzetten en het uitvoe d i t programm a heeft geen voo r af bepaa l de i nhoud ren van een kranteproject binnen de school zal elke vak s pe ci f iek e of weten schappel ij ke tek st kan in de lezer wel voldoende bekend zijn het is dan gev o erd w ord en i n h e t taalo nder w i j s kan het ge ook duidelijk dat de computertechnologie hier b r u i kt wor d e n v oo r het ontwi kkele n van lee s en heel wat voordelen biedt zowel voor het af sc h rij f vaar d i ghe i d het is bovend ien gesc h i kt voo r werken van de teksten als voor de grafische het s t i m uleren v a n zelfstud ie en probl ee mop l osse nd vormgeving ervan denken in tegen s t elli ng met de mee r trad i t i onel e de meeste rva schakelprojecten belgische d ril pr ogramm a s is het n iet to eg es p i t st op e e n geiso rijksdienst voor arbeid die met tekstverwer leerd e d eelv a a rd i gh ei d maa r wordt een zo b reed mogelij ke t aalon twi kk elin g nage s treefd waarbi j d e kers werken publiceren zo n krantje in som v e r s ch ill ende vaard i gheden ge integ r e er d aan bod mige gevallen wordt daarbij direct naar zo n kome n publikatie toe gewerkt de cursisten krijgen de taak va n de g e b rui ke r be s t aat e rin een t ek st te wel de opdracht om een tekst te schrijven rec ons t r u eren op h et sc h erm versc h ijnen aanvanke maar het tekstgenre en de inhoud kiezen ze lij k sle c hts st i pjes ter vervang ing van de l e tt e rs van zelf in andere gevallen worden de teksten de woorden va n de teks t o ok de interpunct i e wo rdt voor de krant grotendeels gedestilleerd uit aangegeven hun documentatiemappen dat wil zeggen uit de leer li ng kan n u l etters le tterg ro e p en woorden of het geheel van teksten verslagen brieven ze lfs tek s tgedee l ten probe re n te raden h ij kan ook l ette r s k o p e n v a n de computer d ie ze dan v oo r mededelingen die in de loop van een bepaalde hem in de tek s t invul t a ls men de lette rs of woo r periode samengeschreven werden naar aanlei den ze l f kan v i nden verhoogt de s co r e a l s men ze ding van de voorgenomen publikatie wordt moet kopen van de computer verlaagt ze het s core dan evenwel nog een aantal andere vooral ex sy s t eem is zo on tworpen dat de leerli ngen aange pressieve teksten geschreven 35 interscholaire correspondentie via de computer veranderd dezelfde maar de sc ene wordt min om het lezerspubliek nog uit te breiden kun der schools en de tijd evolueert naar een toe nen de krantjes naar andere scholen of projec komst d i e begonnen is ten gestuurd worden maar het is ook mogelijk dat men zoals in bepaalde rva projecten de noten magneetschijf opstuurt en dat men op die wij ze samen een publikatie verzorgt de leerlin voor meer informati e over toepassingen van de gen of cursisten worden op die wijze gestimu ze werkwijze i n lee rsituat i es waa r tek s tverwer leerd om op teksten te reageren en ze aan te kers gebruikt worden verw ijzen we naar de a rt i vullen kel en van baart rymenans 1986 en d e weerdt 1986 ove r het d i da c tisch gebru i k va n computers in de rva sc hake l op l eid i ngen slot i n 1984 sta rtte de rva onder i mpu l s van ge meenschapsm i n i ster j len s sens op drie plaat s en met een project voor laaggesc hoolde j onge we hebben in dit artikel over het schrijfonder ren beg in 1985 begon men met 15 projecten wijs het zoeklicht gericht op de functies van mom ent e e l wor dt er in 10 van deze p r oje cten het schrijven in onderwijsleersituaties en op m et tek s tverwerker s gewe r kt de bedo eli ng van het nut van de schrijfvaardigheid vanuit het deze proj ecten bestaat eri n jongeren d ie n i et perspectief van de normale functionaliteit lang school hebben ge lopen een a anta l basis veel aandacht ging daarbij naar de onder vaard igheden bi j te brengen om h u n kan sen op tewerk s t ell i n g en maatsc happelij ke int eg r at ie t e wijstechnologie naar een specifieke schrijfdi verg ro t en naa s t e en i niti at ie in t ec h nis ch e vaa r dactiek en naar hulpmiddelen om die didactiek d i gheden en maatsc happel ij ke vorming wordt i n te realiseren het kader van moede rtaa l onder ric ht o ok aan lees de invloed van de computertechnologie op al e n s ch ri jfvaa r d ighe i d gewerkt lerlei vormen van informatieverwerking en onderwi jze n en leren vatten we op a ls e en c om schriftelijke communicatie geeft een nieuwe mun ic atieproc e s de leerli ng is n i et a ll ee n dimensie aan de traditionele opvatting van schrij ve r maar fungee rt i n het onde rw ijsl eerp r o lees en schrijfvaardigheid de moedertaalleer ces teven s a ls l ezer van opstel len v an k l a s geno kracht wordt daarom voor de verantwoorde te n de leer li ng t r eedt i n twee commun i c a t i ev e r o llen h ij sc hrij ft op st ellen en leest ze lijkheid geplaatst de informatietechnologie in omdat de twee c omm uni cat iev e si t ua t ies waa r zijn lespraktijk te integreren de technologie aan h i j deelneemt zoveel op elkaar ge lij ken i s de om tegemoet te komen aan de noden van het overdra c ht van l e er w inst opgedaan i n de ene schrijfonderwijs is er er zijn programma s die ro l naa r de and ere ro l heel p l ausi be l r ijl aa rs het schrijfproces vergemakkelijken en on dam e a 1983 dersteunen er is een technologie die zoals blijkt uit praktijkervaringen doorgaans minder lit eratuur bekwame leerlingen motiveert en enthousiast maakt voor expressief en communicatief b aart a r rymen an s l e ren s c hr ijve n met te ks t schrijven bovendien zijn er de eisen voortge ver w er k er i n von k 1 6 1986 p 32 4 1 komen uit maatschappelijke ontwikkelingen bey en s p d i dactisc he me erw a arde van d e c ompu t er vo or het l a g er ond erwi j s i n i mpuls 16 1986 ieren gebruik maken van middelen om informa p 90 9 9 tie op te slaan en te ordenen om juiste vragen bo l e c gre s nigt w orden l eer li nge n in het b a te leren stellen om relevante informatie te le siso nderwi j s v ol doe n de vo orbe rei d op he t l ez en van ren onderscheiden van onbelangrijke etc l eer bo ekte k s ten i n het v e r v o lgond erw ijs in moe r 1983 1 2 3 p 1 7 6 1 9 0 voor somm i gen kan het erop lij ken dat we i n bru ce b a r u b in wh at w e a re lea rnin g w ith deze bij d r age ove r het s chr ij f o nderw ijs de quil l i n k amil m r lesli e ed s perspectives on compute r een overt rokken ro l hebben toebe computers an d instruc tion lor readin g and w ri t ing dee ld dat li gt misschien aan het opva l lend ro chester n y th e natio na l read ing con f er ence ter perse n i euwe van zijn versch ij ning ten tone l e of aan de co rte e co m pu t ers op school w on der mid d e l z ij n vee l be l ovende prestat i es in i eder geval of mod everschijnsel in infor m a tieblad 20 1985 bek l eedt h i j in het g e he l e ve rh aa l v oo ral de ro l m inisterie van o nderw ijs p 1 2 3 va n e e n gew i ll i ge zij het mo e il ij k w e g te c ij fe de cort e e l verschaffel on der z oe k van on ren secondant de hoofdspe l ers z ij n nog on d erwijsleer pro cessen en o n d erw ijs p ra ktij k in ped a 36 gog ische studien 60 1983 p 153 16 4 appl y ing cogni tive science to cogni ti ve techno logies de weerdt h meer mot i vat ie door leren met door for writing development new yo r k bank street col en over computers i n netwerk 3 1986 p 12 13 lege fo r education 1984 johnston v introduc i ng the m i crocompute r into ri jlaarsdam g w groeneweg en t weijers een eng lis h ii i ii in british journa l of educational d i dactiek voor het ontwikke l en van commun icatief technology 1 6 1985 p 199 21 8 i nz icht reageren op elkaars opstellen in levende levin j a m j b oru t a w riting w it h com puters talen 38 7 1983 p 622 62 5 i n cl assrooms in theo ry into practica 22 1983 p rub i n a making stories mak i ng sense i n langua 29 1 29 5 ge a rts 57 119801 p 285 29 8 loo ijmans p d schrauwen een schrij fcursus vi a span h interview met wolfgang herrl itz in le alex is teamwo r k van docent en computer 1 1 in vende talen 383 1983 p 619 62 2 tijdschrift voo r taalbeheersing 8 1986 p 24 41 van der geest th de computer in het schrijfonde r ma cdonald n the un i xtm wr iter s wo r kbenc h wijs perspectief voor een p rocesbenadering techni s oftwa re rationele and des i gn i n the bel system sche uni versi te it twente 198 6 te chnical journal 62 1983 p 1891 1 90 8 vanmae l e l schrijven i n het secundai r onde rwijs pea r m kur l and toward cogni ti ve technolo i n impu ls 16 1985 p 1 9 g i es for writi ng f ina l r eport of a workshop enti tled 37