Publicatie datum: 1997-01-01
Auteur: Marius Lindeman
Collectie: 28
Volume: 28
Nummer: 1
Pagina’s: 10-17
Documenten
marius lindeman den bij taalonderwijs onderdeel schrijven bij het onderdeel schrijven wordt er slechts in kerndoel 4 iets gezegd over handschrift ontwikkeling de leerlingen kunnen in schrijven een vergeten een voldoende ontwikkeld en leesbaar hand schrift schrijven vakgebied zo n ondergeschoven positie doet afbreuk aan deze vaardigheid het besluit om schrij ven naast lezen luisteren spreken en taalbe schouwing onder te brengen binnen het taalonderwijs is begrijpelijk vervolgens ech schrijven is een woord dat je niet gemakkelijk ter wordt er weinig gedaan om schrijven gebruikt zonder dat je eerst nader definieert wat binnen taalonderwijs te integreren het gevolg bedoeld wordt mogelijk gaat het over het maken is dat het wordt vergeten en daardoor achter van een opstel stellen of misschien wordt veeleer blijft als het gaat om innovatie van vakgebie het foutloos schrijven bedoeld spellen een andere den leren schrijven lijkt inmiddels een van mogelijkheid is dat het leren schrijven in de eerste zelfsprekendheid geworden die geen specifie plaats gezien wordt als de ontwikkeling van een ke aandacht verdient handschrift wel is daar de meningsvorming rond het marius lindeman vraagt onze aandacht voor dit begrip ontluikende geletterdheid janssen laatste aspect van schrijven hij maakt duidelijk vos 1991 bus 1992 verhoeven 1994 hier dat het onterecht is dat er in de regel weinig wordt de aandacht gericht op spontane spel aandacht voor schrijven is in het huidige onderwijs ling en niet op het gestuurd leren schrijven veel schrijfproblemen wijt hij aan deze geringe dit brengt mij op het eerste punt dat ik aandacht vooral in het prille begin wanneer de onder de aandacht wil brengen namelijk ontwikkeling van het handschrift een aanvang wanneer begin je met schrijven vervolgens neemt moet je niet te veel aan het toeval overlaten zal ik ingaan op een tweede aspect van zeker als je bedenkt dat een soepele schrijfmotoriek schrijven namelijk schrijven als ondersteu een belangrijke voorwaarde vormt voor het taalver ning bij het leren lezen wervingsproces ontluikend schrijven schrijven en de kerndoele n het lijkt erop dat bepaalde stimuli heel goed verwerkt en begrepen worden door jonge tot 1984 vormde schrijven in het curriculum kinderen onder invloed van de gretigheid van het lager onderwijs een zelfstandig vak waarmee kinderen in het proces van ontlui gebied in 1984 wordt de nieuwe wet basis kende geletterdheid duiken vindt er een onderwijs ingevoerd schrijven in de zin van geleidelijk proces van vervroegen plaats jon handschriftontwikkeling is dan terug te vin ge kinderen in groep i en 2 van de basisschoo l hoezo in afbeelding 1 peanuts united feature syndicats inc 1994 10 moer 1997 i ij ie op tt t w k n ktre e5 5p l f p p 1 p e e r 00 l vr ro 095 bl le 9ot f k o tu c h gt qmt l sts verlanglijstje voor sinterklaas s jaar en lo maanden i u o op kt2f j uf vog c en vzihe 122 verlanglijsje voor sinterklaas geschreven brief aan opa 4 jaar en 1 o maanden afbeelding 2 voorbeelden van ontluikend schrijfgedrag uit verhoeven 1994 worden in uitdagende situaties geplaatst als het uitzonderlijk lastig voor de juf of meester gevolg daarvan en onder invloed van bijvoor in groep 3 en daarna om nog corrigerend op beeld tv programma s als sesamstraat en te treden de kans is groot dat de onderwijs soms ook onder druk van ouders verschijnen gevende dan de strijd opgeeft en accepteert hoe de eerste lettervormen in de kindertekening een kind schrijft als het resultaat maar netjes is op vier a vijfjarige leeftijd zijn tegenwoor of aan de andere kant als met volharding van dig veel kinderen al in staat een zelfgetekende het schoolkind geeist wordt dat bijvoorbeeld tekst op papier te zetten en terug te lezen wat het schrijfpotlood zo vastgehouden moet wor ze hebben geschreven den kunnen kinderen de moed verliezen en jonge kinderen in groep 2 die teksten krab zelfs tegenzin in het schrijven ontwikkelen belen worden geprezen voor hun inspannin gen dat betekent goedkeuring voor het wetenschappers taalonderzoekers en peda product maar impliciet ook goedkeuring gogen onder andere bus 1992 janssen vos voor de meestal gebrekkige wijze waarop 1991 verhoeven 1994 maken gebruik van dat motorisch technisch wordt gedaan op de gretigheid bij kinderen en ontwikkelen die ontdekkingstocht van kinderkrabbel en leerlijnen die in het basisonderwijs ingang invented spelling zelfbedacht woordbeeld vinden twee aspecten blijven daarbij bij maakt niemand zich momenteel druk hoe het voortduring onbelicht namelijk wanneer en kind dat technisch gezien doet daardoor is hoe kinderen leren schrijven 1997 i moer ii het kind leest v i s het kind zegt v i s visuele visuele synthes e auditieve analyse discriminatie klank tekenkoppeling abstracte voorstelling letters schriftbeelden fonemen omzetten in bewegingsschema s schrijfbeelden grafemen v v v i j i s 4 s 5 het kind ziet het kind schrijft vis p 4 of vi s visuele percepti e motorische compositie woordbeeld in handschrift afbeelding 3 het tijdstip van leren schrijven in relatie tot het leze n in afbeelding 3 is aangegeven op welk held goed toe te passen door eerst met moment de motorisch technische vaardig blokschriftletters te experimenteren en daarna heid van het schrijven aan de orde zou in verbonden schrift te leren schrijven moeten komen in relatie tot het lezen in het allereerst is de vraag gerechtvaardigd of het schema is apart ingevuld of er met blokschrift woord schrijven wel de lading dekt die het dan wel met verbonden schrift geschreven suggereert te geven schrijven in dit verband wordt allebei aanleren leidt alleen maar tot is meer spellen of misschien stellen zoals verwarring op dit punt kom ik later in dit gezegd wordt aangenomen dat luisteren spre artikel terug wat niet uit dit schema blijkt is ken lezen en schrijven zich in relatie tot het gewenste ruimtelijk inzicht en motorische elkaar veelal gelijktijdig ontwikkelen binnen vaardigheid als ik de voorwaarden voor het ontluikende geletterdheid in groep i en 2 kan leren schrijven bespreek ga ik hier dieper op je echter nog niet spreken van schrijven met in de pen natuurlijk vinden kinderen zelf dat noch in recent nederlands onderzoek noch ze schrijven en dat komt omdat wij volwasse in de ons omringende landen is het effect van nen dat zo noemen als je echter ziet hoe leren schrijven op het taalverwervingsproces kleuters al tekenend bezig zijn om hun onderwerp van aandacht er wordt min of krabbel op het papier te zetten kun je jezelf meer vanzelfsprekend aangenomen dat jonge afvragen of dat pedagogisch verantwoord is kinderen in staat zijn de technische vaardig 12 moer 1997 1 voorwaarden steunende rol voor de andere hand vraagt speciale en afzonderlijke oefening zie lin mogen wij kinderen wel zo vroeg laten deman 1990 het gaat om ambachtelijke schrijven moeten we ze daar wel zo sterk en ergonomische aspecten inherent aan het in aanmoedigen loop je niet het risico schrijven met de pen dat kan iemand van kinderen te bederven en ze ongeschikt te vier a vijf jaar eigenlijk nog niet goed leren maken om later werkelijk te leren schrijven een kind van die leeftijd zit nog volop in de met de pen het is erg vroeg zeker in relatie lateralisatie tot het lateralisatieproces kleuters wisselen bovendien is er een hoog ontwikkelings nog regelmatig van hand bovendien is de niveau nodig om zintuigfuncties en abstract duimfunctie die nodig is voor een goede ruimtelijke voorstellingen te koppelen aan pengreep op die leeftijd bij de meeste kinde doelgerichte handelingen elke letter van het ren nog onvoldoende ontwikkeld onvol alfabet in geschreven vorm is een representant doende in de zin van doelgericht manipule van een ruimtelijke structuur ophalen neer ren met potlood of pen dat wil zeggen het op halen en verbindingen liggen naast door en ontspannen wijze plaatsen van de vingers over elkaar de halenstructuur van elke afzon tegen de pen met een licht gebogen duim derlijke letter kan alleen goed op papier gezet het gaat daarbij vooral om de spiergewaar worden als de abstract ruimtelijke voorstelling wording die via de tastzin wordt gestimu een ongestoorde koppeling krijgt met licha leerd dat heet de gnosticiteit van de vingers melijke ervaringen de motoriek langzamer mesker 198o het intuitief weten hoe je de hand onstaan er bewegingsvoorstellingen pij vingers moet plaatsen en houden een zelfde ning 1983 die zo n koppeling mogelijk principe speelt bijvoorbeeld bij het bespelen maken en waarmee het schrijven kan worden van een muziekinstrument of het doen van geoptimaliseerd goocheltrucjes met de vingers het moment waarop kinderen dat het beste het is bij het schrijven een eerste vereiste kunnen leren ligt tussen het zesde en zevende om de drie vingers die de pen sturen op een levensjaar groep 3 en niet eerder misschien soepele en ontspannen manier te laten samen dat er uitzonderingen zijn te vinden die op werken dat moet vanaf het begin goed een bepaalde motorische begaafdheid duiden gedaan worden en het lukt pas goed als de maar de meeste kinderen zijn er rond die tijd duimfunctie voldoende is ontwikkeld tussen pas klaar voor het zesde en achtste jaar is de dominantie van de linker of rechter hand compleet maar de gevolgen oppositie van de duimfunctie nog niet val laey vandroemme 1994 de laatste jaren is er een toenemend aantal de duimfunctie heeft tijdens het schrijven kinderen dat schrijfproblemen heeft een ook invloed op de papierligging en daarmee kwart van de kinderen in de basisschoolleef op de lichaamshouding een gestrekte duim tijd heeft deze problemen het gaat dan om of een duim over de wijsvinger heen geslagen schrijfproblemen in de zin van niet ontspan maakt het onmogelijk de vingers te buigen en nen kunnen schrijven een verkrampte hou te strekken het gevolg daarvan is dat kleuters ding of pengreep een gebrekkige vormge een schrijfbeweging maken vanuit de schou ving of een traag schrijftempo deze proble der proximaal dat gegeven gevoegd bij men krijgen heel snel het label de motoriek een rechte papierligging toont het vertrouw is niet goed wat daar dan ook onder verstaan de beeld van bezige kinderen die heel gemo mag worden als er al geen goede motoriek tiveerd en geconcentreerd sterk vooroverge zou zijn blijkt dat niet alleen uit een gespan bogen aan tafel zitten te tekenen en te nen pengreep meestal is er sprake van hande schrijven lingen die verkeerd aangeleerd zijn en door de veelvuldige toepassing verder altijd zo het aanleren van een ontspannen zit en worden uitgevoerd geautomatiseerd onver schrijfhouding een soepele pengreep schrij mogen zou je dat kunnen noemen het ven op schuinliggend papier en een onder ontstaat niet door een slechte motoriek maar 1997 1 moer 13 wordt veroorzaakt doordat er veel te vroeg in muleerd wordt in veel gevallen veroorzaakt de ontwikkeling met schrijven begonnen die tegenzin een onregelmatige vormgeving wordt later is er weinig gelegenheid om er in het handschrift waardoor dat minder goed iets beters voor in de plaats aan te leren veel te lezen is door anderen of waardoor spel onderwijsgevenden in groep 3 ervaren dat lingsfouten onopgemerkt blijven bij de schrij pogingen om kinderen niet met knokkelvin ver dat is dan al snel aanleiding tot opmer gers te laten schrijven bijzonder taai ongerief kingen uit de omgeving in de trant van wat veroorzaakt bij een kleine rondgang door schrijf je slordig of dergelijk knoeiwerk kijk een klas in een hogere groep kan men zien ik niet meer na dat slechte gewoontes een lang leven hebben het onvermogen om vlot en ontspannen te degenen die zeggen dat het later vanzelf wel schrijven leidt tot een traag schrijftempo goed komt moeten eens kijken in de brug trage schrijvers verliezen snel het overzicht klas dan zullen ze schrikken van het getoon en eindigen een zin in een geheel andere de onvermogen bij ongeveer tien procent van persoonsvorm of tijd dan waarmee ze die zin de leerlingen om zowel goed ontspannen zijn begonnen doorstrepen van fouten is dan vlot redelijk tempo als leesbaar te schrijven het gevolg een goed ontwikkelde schrijfmo een op de vijf jongens en een op de tien toriek is een belangrijke voorwaarde voor het meisjes tussen de twaalf en vijftien jaar heeft taalverwervingsproces een hekel aan schrijven smits engelsman 1995 niet omdat ze zich niet schriftelijk dilemma zouden kunnen uiten maar omdat ze het als een zeer gespannen en vervelende bezigheid het gegeven dat jonge kinderen in groep i ervaren en de techniek niet beheersen de en 2 en daarvoor veel tekenen en kleuren is basis van die gebrekkige beheersing wordt een feit het zou ook niet pedagogisch ver gelegd in een pril begin als die basis ver antwoord zijn ze dat te verbieden omdat wij keerd is wordt het lastig het goed te doen onze peuters en kleuters op alle mogelijke goed bedoelde opmerkingen als zit rechtop manieren prikkelen en stimuleren onder ande of knijp niet zo in die pen helpen dan al lang re met kleurboeken prikpennen viltstiften niet meer en kleurpotloden bestaat de kans dat er al in het ergste geval en dat komt vaker voor vroeg in de ontwikkeling gewoontes ont dan we vermoeden leiden de problemen tot staan door de veelvuldige repetitie worden schrijverskramp of zelfs tot irreversibele dysto zulke routinehandelingen een vast deel van nie het is een kwaal die te vergelijken is met het gedrag als daardoor een verkeerde pen rsi of zo u wilt muisarm de symptonen greep en een slechte zit schrijfhouding wordt zijn dan een onvermogen om de pen ade aangewend zit het kind later met de gebak quaat vast te houden en te sturen of spasme ken peren want het raakt die niet zo gemak juist in die spieren welke nodig zijn om de kelijk meer kwijt kleuters voorschrijven om schrijfbeweging te maken meestal is het heel met een volwassen pengreep te tekenen is pijnlijk en soms treedt er een hinderlijke onmogelijk omdat die duimfunctie er nog tremor op typisch genoeg alleen bij het niet voldoende is hier is sprake van een schrijven aan de buitenkant is er weinig van dilemma waarvan de oplossing ligt in het juist te zien maar het schrijven vergt dan een op elkaar afstemmen van lees en schrijfon enorme inspanning derwijs taalverwerving altern atieve n wat heeft dat nu met taalverwerving te kortom je kunt aan het zichtbare resultaat op maken kunt u zich afvragen wel het papier wel de animo zien waarmee kleuters gekweekte motorisch onvermogen leidt in bezig zijn geweest maar niet het technisch veel gevallen tot een gespannen werkwijze onvermogen dat is heel vervelend want dat leidt op zijn beurt tot tegenzin om te zulk onvermogen veroorzaakt op den duur schrijven zodat er minder zorgvuldig gefor stress schrijfkramp traag schrijftempo tegen 14 moer 1997 1 civ l inf e uit st 1 u0t broo g jan is in de tuin h a 01 i ou r de 1 ocj e 5 n hij strooit brood e v in cle ku het brood is voor de vogels ze vinden het lekke r het brood is vlug op de vogels vliegen weg een musje blijf t het zit op het hek afbeelding 4 een voorbeeld van de verwarring die ontstaat door gelijktijdig aanbieden van blokletters en verbonden schrift zin en wellicht in zekere zin faalangst kleu sehrijfnnotorisehe ondersteuning ters verbieden te experimenteren met letters is uitgesloten voor het schrijven in groep i naast de vraag naar het ideale tijdstip om met en 2 en misschien beter ook in groep 3 zijn schrijfonderwijs te beginnen wil ik nu ingaan er genoeg alternatieven die de voorkeur ver op de manier waarop dat gebeurt en dan met dienen boven het potlood of viltstift name op de ondersteunende functie die het bij een brede ontwikkeling en bevordering meestal heeft voor het leesonderwijs van betekenisvolle lees en schrijfactivitieten vanaf de tijd dat de schrijfmotorische onder zal gezocht moeten worden naar passend steuning van het leesonderwijs zijn intrede materiaal natuurlijk veel papier en ander heeft gedaan circa 1958 veroorzaakt dat tot materiaal om te schilderen tekenen en kleu op de dag van vandaag verwarring verwar ren naast de stempeldoos en de schrijfmachi ring die zowel te signaleren is bij onderwijs ne behoren knip en plakletters een electro gevenden mogen kinderen nu wel of niet nisch tekenbord letterdomino s linkprint blokletters maken als bij kinderen zie limograaf lego en dactaletterset of de com afbeelding 4 onvermoed kan het een bron puter tot de mogelijkheden taaldrukwerk van leerproblemen zijn zeker bij kinderen vormen dellensen 1987 bieden vrijwel met bepaalde moeilijkheden bij het leren onbeperkte mogelijkheden om jonge kinde lezen ren met taal op papier bezig te laten zijn hedendaagse leesmethoden hanteren vol zonder ze te belasten met een onwillig op die schrijfmotorische ondersteuning de potloodje omdat er sprake zal zijn van werkvorm is zeer uitnodigend en ligt voor de onderlinge verschillen is het mogelijk om hand de letter zien de letter verklanken en schrijfmotorische niveaugroepjes santen te de letter maken stimuleert het verinnerlijken stellen om problemen te voorkomen in mijn maar het beinvloedt ook het schrijfproces eigen handschrift een schrijfmethode voor de basis iemand die iets van het aanleren van nieuwe school lindeman 1996 wordt dit werken in handelingen weet begrijpt dat na verloop van groepjes mogelijk gemaakt er worden elf tijd zo n handeling vastligt geautomatiseerd niveau s onderscheiden wordt bij kinderen gaat dat spelenderwijs en na verloop van korte tijd is het een automa 1997 1 moer 15 afbeelding s drie voorbeelden uit leesmethoden respectievelijk veilig leren lezen de leeslijn en de leessleutel met schrijfmotorische ondersteuning waarbij de blokletter uitgangspunt is tisme dat niet of nauwelijks omkeerbaar is lezen met schrijfmotorische ondersteuning kortom het is de vraag of op deze wijze het dan ligt het voor de hand de kinderen te schrijven wordt ondersteund bekwamen in het schrijven met blokschrift wat de keuze van de letter betreft is het het verbonden schrift blijft dan achterwege volgende op te merken het kan voor veel ik heb al beschreven dat de ontwikkeling kinderen nog wel eens heel lastig zijn om de van het handschrift los van het leesproces verbonden letters van het cursief koordschrift haar eigen motorische en cognitieve voor te leren schrijven goed beschouwd is er waarden kent inhoudelijk gezien bekeken sprake van kinderkwellerij eerst kinderen vanuit het vakgebied schrijven heeft daarom hun gang laten gaan met bloklettervormen in het eerste alternatief de voorkeur in mijn hun ontluikende geletterdheid daar op voort eigen handschrift lindeman 1996 worden ove borduren bij het leesonderwijs om dan ver rigens beide mogelijkheden uitgewerkt in volgens in groep 3 een geheel afwijkend twee aparte leerlijnen lettertype aan te leren gesteld dat men uitgaat van het schrijven als conclusi e ondersteuning van het lezen zou het dan niet een handige oplossing zijn om kinderen de beslissing om kinderen niet te laten schrij ook te leren schrijven met blokschriftletters ven in groep i en 2 zal consequenties hebben voor veel kinderen is het veel gemakkelijker voor het inrichten van het leesonderwijs de om zo te leren schrijven temple 1993 het natuurlijke drang om te schrijven is een feit decoderen coderen en noteren bij het schrij er zijn echter alternatieven genoeg voorhan ven met letters die qua vorm vrijwel identiek den die het voordeel hebben dat jonge zijn ligt voor de hand die extra vertaalslag kinderen met taalverwerving bezig kunnen om te leren lezen met leesletters en te schrij zijn en motorisch gestimuleerd kunnen wor ven met verbonden schrijfletters in cursief den wanneer blijkt dat zij op deelaspecten koordschrift is behoorlijk omslachtig en zeker als temporele ordening ruimtelijk inzicht en in het begin voor veel kinderen erg verwar motorische vaardigheid een voldoende niveau rend voor kinderen met problemen bij het hebben kan het aanvankelijk schrijfonderwijs uitvoeren van fijn motorische handelingen is van start gaan dat zou ideaal gezien zo het verbonden koordschrift extra moeilijk halverwege groep 3 kunnen gebeuren eerst meestal tekenen zij de losse letters naast elkaar leren lezen en pas daarna leren schrijven en en blijven dat ook later doen dan zouden ze niet gelijktijdig introductie ervan vraagt om beter meteen en uitsluitend het blokschrift een andere meer speelse benadering van kunnen leren taalonderwijs gericht op het individuele hier ligt een punt van discussie maar waar niveau van het kind het vooral om gaat is eenduidigheid of het alleen als het schrijven de aandacht krijgt een of het ander of we leren kinderen lezen die het verdient kunnen de genoemde zonder schrijfmotorische ondersteuning met problemen goed aangepakt of voorkomen blokletters het leren schrijven kan dan met worden emotionele problemen taal lees verbonden schrift geschieden los van het of rekenproblemen worden op alle mogelijke lezen en meestal later of we leren kinderen manieren onderzocht geanalyseerd bespro 16 moer 1997 1 schrijven in de zin van handschriftontwik keling met vakspecifieke ke rndoelen onder oom de nederlandse taal vermeld staat literatuu r bus a g ontluikende geletterdheid in het gezin in verhoeven l red handboek lees en schei fdidaktiek functionele geletterdheid in a tt r r basis en voortgezet onderwijs amsterdam swets zeitlinger 1992 bon w h j van spellingproblemen theorie en praktijk rotterdam lemniscaat 1993 dellensen p l lentz taaldrukken verder dan zeggen en schrijven baarn bekadidact 1 t rnumo t i 1 1987 janssen vos f b dompert h vink naar lezen schrijven en rekenen assen van gor cum 1991 6oomt5ovm lindeman m handschrftontwikkeling invoe ringsprogramma nr 41 105 utrecht aps oom 1990 lindeman m mijn eigen handschrift schrijfine thode voor de basisschool houten educatieve afbeelding 6 voorbeeld van de informatie opslag en het verwarrende beeld dat zoiets partners nederland de ruiter 1996 mesker p de menselijke hand een onderzoek oproep t naar de ontwikkeling van de handvaardigheid in ken in vakliteratuur en de praktijk wordt relatie tot die van de cerebrale organisatie gedaan bij ondersteund met pedagogische adviezen leesgestoorde kinderen nijmegen dekker door middel van nascholing worden nieuwe van der vegt 198o inzichten aan het veld doorgegeven pijning h f psychologie in het onderwis van de aandacht voor schrijfproblemen blijft motorische vaardigheden groningen wolters eenzijdig gericht op motoriek en of vormge noordhoff 1988 ving op gebrekkige producten de onver smits engelsman b c m theory based diagno moede invloed van inadequate bewegings sis of fine motor coordination development and voorstellingen zie voorwaarden hierboven deficienties using handwriting tasks nijmegen op het taalverwervingsproces krijgt nooit de nici 1995 aandacht van taaldeskundigen de mogelijke temple ch r nathan the beginnings of samenhang tussen leesproblemen enerzijds en writing massachusetts allyn and bacon schrijfproblemen anderzijds wordt niet of 1993 nauwelijks in kaart gebracht vallaey m g vandroemme psychomoto enige tijd geleden kwam ik een passage riek bij kinderen leuven amersfoort acco tegen over deze materie in het kader van 1994 spellingsproblemen van bon 1993 het is verhoeven ludo ontluikende geletterdheid een dan voor het eerst dat er in een leerboek op overzicht van de vroege ontwikkeling van lezen en het gebied van de orthopedagogiek een para schrijven lisse swets zeitlinger 1994 graaf is gewijd aan de samenhang tussen spelling en handschrift de daarin aangehaal de literatuur is met name gericht op motoriek en op de diagnose ervan we zijn nog ver verwijderd van preventief ingesteld schrijfonderwijs waarbij het domein moer 17 1997 1