Schrijven met een tekstverwerker

Publicatie datum: 1993-01-01
Auteur: Dirk Caluwé
Collectie: 11
Volume: 11
Nummer: 2
Pagina’s: 79-85
dirk caluwe schrijven met een tekstverwerker een bespreking van l l m van waes de computer en het schrijfproces de invloed van de tekstver werker op het pauze en het revisiegedrag van schrijvers enschede universiteit twente 1991 wmw publikatie nr 6 de programma s voor tekstverwerking zijn de meest populaire software ze zijn gemeen goed zowel bij de computerhobbyist als bij de professionele tekstschrij ver moeizaam overgeschreven en bewerkte teksten zijn daarmee zogoed als verdrongen door het vlot bewerkbare computerscherm toch betekent dat nog niet dat de tekstverwerker veel tijd bespaart schrijven op een computer is niet sneller maar wel anders dat blijkt uit het proefschrift van luuk van waes medewerker zakelijke communicatie aan de universiteit van antwerpen hij promoveerde in augustus 1991 in enschede met een onderzoek naar de verschillen tussen schrij ven met de computer en schrijven met pen en papier alles wat uiteindelijk op papier komt is het resultaat van een ingewikkeld proces het schrijfproces wordt gemakshalve bijna altijd lineair ingedeeld in een ontwerpfase planning een schrijffase formulering een revisiefase en een afwerkfase toch verloopt het schrijfproces helemaal niet zo lineair tekstschrij vers laten verschillende fasen door elkaar lopen ze lezen na en reviseren tussen door ze pauzeren ze schrijven ook niet allemaal op dezelfde manier niet iedereen heeft hetzelfde schrijfprofiel het cognitief psychologisch onderzoek van de amerikaanse onderzoekers flower hayes is sinds de jaren tachtig dan ook richtinggevend niet zozeer het eindprodukt staat centraal maar wel de processen en activiteiten die het schrijfproces sturen het onderzoek van van waes probeert een antwoord te geven op drie vragen i v m het schrijfproces hoe moet een onderzoeksmethode eruitzien die ons in staat stelt de schrijfpro cessen met pen en papier en met de tekstverwerker te observeren kwantita tief te analyseren en met elkaar te vergelijken zonder daarbij expliciet in te grijpen in het schrijfproces zelf in welk opzicht worden het pauze en revisiegedrag van schrijvers beinvloed door de tekstverwerker welke invloed heeft de tekstverwerker op het verloop van het schrijfproces 1 onderzoeksmethode doordat het medium tekstverwerking relatief nieuw is waren er nog geen onderzoeksmodellen voorhanden van waes moest bijgevolg nieuwe meetinstru spiegel 11 1993 nr 2 79 85 menten ontwikkelen om het schrijfproces met de computer en met pen en papier gedetailleerd en kwantitatief vergelijkbaar te meten de grote uitdaging daarbij was ervoor te zorgen dat de observaties het schrijfproces zelf niet beinvloedden door middel van een resident programma registreerde van waes elke toetsaan slag op de computer en ook de tijd tussen twee toetsaanslagen de schrijvers werden op geen enkele manier door deze registratie gehinderd de automatische toetsregistratie deed het programma immers niet vertragen en de schrijver kon niet merken dat er een programma op de achtergrond meeliep voor de schrijvers met pen en papier observeerde van waes zijn proefpersonen d m v video opnames een video camera buiten het directe gezichtsveld regis treerde in close up de schrijfbewegingen op het blad ook de computergebruikers werden met video opnames geobserveerd daardoor was het mogelijk na te gaan hoe lang pen en papier gebruikt werden als aanvulling bij de tekstverwerker interviews voor en na de experimenten hebben de observaties aangevuld van zowel de schrijvers met pen en papier als de schrijvers met een tekstverwerker werden het pauze en het revisiegedrag achteraf cijfermatig in een computer opgeslagen zo werd het schrijfproces in beide modi van de eerste letter tot de laatste revisie reconstrueerbaar en vergelijkbaar deze onderzoeksmethode is door haar innoverend karakter een belangrijke stap vooruit in het onderzoek naar het schrijfproces doordat ze van waes in staat stelde de beide schrijfmodi meetbaar en vergelijkbaar te maken 2 drie experimenten voor een volledig overzicht van de drie experimenten zelf moet ik verwijzen naar het proefschrift zelf ik schets kort wat de opzet van elk experiment was in het eerste experiment moesten tweedejaarsstudenten economie twee zakelijke brieven schrijven een met pen en papier en een andere met een klassieke tekstverwerker wordperfect op een 25 regel scherm de schrijvers hadden allen ongeveer een jaar ervaring met het tekstverwerkingssysteem in het tweede experiment schreven talig en economisch opgeleide universitaire medewerkers elk twee rapporten van drie bladzijden met de tekstverwerker het ging hier in alle gevallen om schrijvers die geroutineerde gebruikers van tekstver werking waren ze schreven voor het ene rapport met een 25 regel scherm voor het andere met een 66 regel scherm in het derde experiment kwamen de beide schrijfmodi weer aan bod zowel universitaire medewerkers met een economische opleiding als mba studenten schreven met pen en papier en met een traditioneel 25 regel scherm twee rappor ten alle computergebruikers maakten gebruik van wordperfect 4 1 de tijd die ze voor de opdracht kregen was beperkt tot drie uur de schrijvers schreven de teksten telkens op basis van uitvoerige situatieschetsen die alle informatie bevatten die nodig was voor de schrijftaak 80 3 belangrijkste resultaten de resultaten van de drie experimenten die van waes uitvoerde geven heel wat informatie over de belangrijkste variabelen in het schrijfproces ze geven voor de geobserveerde schrijfsituaties een zuiver en betrouwbare beschrijving van de schrijfprocessen de duur van het schrijfproces was zowel voor schrijvers met pen en papier als voor schrijvers met een tekstverwerker gemiddeld even lang ook de lengte van de geproduceerde teksten verschilde niet wezenlijk in het derde experiment schreven de computer schrijvers wel gemiddeld iets langere teksten dat de duur van het schrijfproces niet wezenlijk verschilde is opmerkelijk intuitief zou je verwachten dat het schrijfproces sneller verloopt met een tekstver werkingsprogramma verder onderzoek moet van waes vaststelling bevestigen doordat het schrijfproces voor de beide schrijfmodi op dezelfde manier was voorbereid de beide schrijversgroepen kregen immers dezelfde situatieschets was de schrijfinhoud al voor een stuk geconcipieerd door van waes en niet door de schrijvers in het experiment zelf door deze schrijfsituatie is nog niet helemaal bewezen dat het schrijven van zakelijke teksten gemiddeld even lang duurt of het nu met pen en papier of met een computer gebeurt doordat de schrijfomgeving in dit onderzoek niet volledig overeenkwam met de werkelijke schrijfomgeving van de proefpersonen zijn de resultaten trouwens vooral representatief voor kortere in een periode afgewerkte schrijftaken in werkelijkheid zijn heel wat schrijftaken veel meer discontinu door de niet vertrouwde schrijfomgeving en de opgelegde maximum werktijd blijft het dus nog de vraag of dit onderzoek representatief genoeg is voor de manier hoe tekstschrij vers in alledaagse situaties schrijven de resultaten bevestigen wel duidelijk de stelling dat computergebruikers an ders schrijven dan schrijvers met pen en papier ook al is de onderzoeksomge ving niet helemaal realistisch toch wordt het zonder meer duidelijk dat schrijvers in de computermodus hun schrijfproces niet toevallig anders organiseren ze besteden aanzienlijk meer tijd aan de eerste schrijffase de periode van het schrijf proces die leidt tot een eerste versie van de tekst dan schrijvers met pen en papier de bewerking van de eerste versie tot de eindversie is gemiddeld heel wat korter schrijvers in de computermodus hebben ook een veel fragmentarischer schrijf proces ze pauzeren in totaal niet langer maar meer dan dubbel zoveel als schrijvers met pen en papier de pauzes zijn bijgevolg veel korter ze besteden ook minder tijd aan initiele planning de langere pauzen zijn verspreid over het hele schrijfproces ze pauzeren ook meer in de zin zelf pauzes op zins en alineagrenzen komen minder voor schrijvers met een groot scherm pauzeren meer op de zins en de alineagrenzen dan schrijvers met een gewoon 25 regel scherm waarschijnlijk besteden ze dus meer aandacht aan de inhoudelijke voortgang van de tekst dan aan de detailformu lering 81 schrijvers in de computermodus reviseren niet meer dan de schrijvers met pen en papier ze besteden in de eerste schrijffase wel meer aandacht aan formele revisie spelling interpunctie lay out wat niet betekent dat ze in het totaal minder met een inhoudelijk doel alineaovergangen inhoudelijke toevoegingen of schrappingen reviseren in de tweede schrijffase reviseren ze wel vrij weinig ze reviseren ook meer op het zins en alineaniveau dan op lagere niveaus letter woord zinsstuk computergebruikers reviseren wel meer op letter dan op woordniveau dan gebruikers van pen en papier ook organiseren ze zelden een systematische revisieronde totaal gezien reviseren de computergebruikers echter niet meer of minder dan de schrijvers met pen en papier als schrijvers met een groter scherm reviseren doen ze dat vooral in de tweede schrijffase op grotere afstand ze maken m a w gebruik van de extra schrijfcon text ze reviseren bovendien meer op zins en alineaniveau een groter scherm heeft voorts weinig of geen wezenlijke invloed op het schrijfproces van waes verklaart de verschillen in het schrijfproces door het tekstverwer kingscowfort we kunnen op het scherm elk moment correcties aanbrengen zonder dat dit sporen nalaat de computer is dus een uitnodiging om sneller aan de tekst zelf te beginnen daardoor besteden we meer tijd aan het schrijven van een eerste versie maar minder aan de bewerking van de tekst door een beperktere initiele planning denken we ook meer in confrontatie met de schermtekst en minder aan de hand van interne mentale formuleringen dat het computerscherm een bepaald schrijfgedrag oplegt blijkt dus goed uit dit pauze en revisiegedrag belangrijk daarbij is dat we voor het computerscherm veel vaker maar korter pauzeren we reviseren ook meer op lokaal niveau door b v het corrigeren van tik en spelfouten dan wanneer we schrijven met pen en papier doordat het scherm ons vlot in staat stelt kleine correcties aan te brengen zonder dat de tekst verminkt wordt gaat de aandacht minder naar planning en organisatie van de hele tekst dan bij pen en papier ook blijkt uit dit onderzoek dat mogelijkheden om bepaalde operaties met de tekst via zogenaamde shortcuts of macro s te vereenvoudigen weinig gebruikt worden ook niet door meer ervaren gebruikers 4 schrijfprofielen op basis van het pauze en revisiegedrag is van waes er ook in geslaagd een aantal schrijfprofielen te schetsen doordat hij gemiddelde waarden voor elke variabele had was het mogelijk om schrijfstijlen te beschrijven hij kwam daarbij tot de volgende vijf profielen initiele planners schrijvers met een lange initiele planning een vrij laag aantal revisies langere pauzes en een langere totale pauzetijd doorsnee schrijvers een middengroep van schrijvers die het best aansluit bij het gemiddelde van elk van de variabelen voor de totale groep 82 fragmentarische eersle fase schrijvers schrijvers met veel revisies in de eerste fase van het schrijfproces weinig revisies in de tweede fase en een sterke fragmentatie door veel korte pauzes tweede fase schrijvers schrijver met vooral veel revisie in de tweede fase met vrij veel tijd voor initiele planning en met weinig maar vrij lange pauzes doorschrijvers schrijvers met vrij lage waarden voor de meeste variabelen met dus relatief weinig tijd voor initiele planning pauzes en revisies met ook een gemiddeld kortere schrijftijd schrijfprofielen zijn ook al elders in de literatuur beschreven ze zijn echter vaak gebaseerd op vaag omschreven proceskenmerken de hier beschreven profielen leggen een directe link met het pauze en revisiegedrag van de schrijvers in dit onderzoek deze analyse bevestigt de stelling dat klassieke schrijfadviezen op basis van de lineaire opvatting van het schrijfproces de waarheid geweld aandoen ook gevorderde schrijvers hebben niet altijd een rechtlijnig verlopend schrijfgedrag van waes komt bovendien tot de vaststelling dat schrijfprofielen ook bepaald worden door de schrijfmodus wie m a w tot de groep van de initiele planners behoort voor de pen en papiermodus kan in de computermodus best een ander schrijfprofiel hebben deze laatste vaststelling mag een geruststelling heten voor het schrijfonderwijs dat het schrijfprofiel niet onlosmakelijk verbonden is met de persoon bewijst des te meer dat het schrijfproces beinvloedbaar is de vraag is uiteraard hoe dat proces in positieve zin beinvloed kan worden daarover heeft van waes geen onderzoek gedaan of bepaalde schrijfprofielen al dan niet tot betere eindproduk ten leidden is niet onderzocht van waes brengt in zijn proefschrift wel enkele ideeen aan voor schrijftoepassingen zo pleit hij voor het integreren van het aanleren van tekstverwerking in het schrijfonderwijs voor een duidelijk accent op revisiestrategieen in schrijfopdrachten en voor variatie in schrijfprofielen als invalshoek voor een schrijfdidactiek deze voorstellen steunen op een voorlopige pragmatische visie op het schrijf proces de schrijfvaardigheidsdidactiek moet zich m a w aanpassen aan de schrijfomgeving toch geloof ik dat in de eerste plaats de uitdaging blijft te weten te komen hoe technische middelen zoals een tekstverwerkingssysteem het schrijf proces in positieve zin kunnen beinvloeden dit onderzoek roept nog heel wat vragen op i v m de relatie tussen technische innovaties en hun invloed op het schrijfgedrag daarom lijkt het vooral nuttig om verder experimenten uit te voeren waarbij meer technische factoren geevalueerd worden op basis van hun invloed op het schrijfgedrag het tweede experiment in dit onderzoek toont b v duidelijk aan dat de grootte van het computerscherm invloed heeft op het schrijfgedrag ook software matige aspecten zouden op deze manier meer en beter onderzocht moeten worden de onderzoeksmethode van van waes is daarvoor zeker een goed uitgangspunt de volgende vragen kunnen zeker een antwoord krijgen op basis van deze onderzoeksmethode 83 leidt het gebruik van alle tekstverwerkingspakketten tot dezelfde schrijfprofie len leidt een computer gemiddeld genomen tot een beter eindprodukt zijn de hier beschreven resultaten representatief genoeg voor alle vergelijkbare schrijfomgevingen en tekstsoorten zijn de hier beschreven resultaten ook representatief genoeg voor een schrijf taak die niet gebaseerd is op een instructieve tekst 5 bruikbaarheid dit onderzoek bevestigt de intuitie dat de computer het schrijfproces beinvloedt door de verfijnde en innoverende onderzoekstechnieken opent het nieuwe perspectieven voor de tekstwetenschap vooral voor programmeurs van tekstverwerkingssoftware bevat het onderzoek belangrijke resultaten een ingenieus tekstverwerkingspakket met veel functies leidt niet meteen tot een gebruikersvriendelijk softwarepakket dit onderzoek maakt duidelijk dat gebruikers van tekstverwerkingssoftware veel mogelijkheden niet of niet optimaal benutten vervolgonderzoek moet zeker duidelijk kunnen maken in welke zin de computer het schrijfgedrag in positievere zin kan beinvloe den van waes heeft alleen het schrijfproces in de beide modi vergeleken of het computerscherm gemiddeld tot betere teksten leidt is niet onderzocht de beschreven verschillen tussen de beide modi zijn daardoor pas echt relevant als we weten hoe de computer het schrijfproces zowel in positieve als negatieve zin beinvloedt de computer heeft van de gebruiker vanwege het tekstverwerkings comfort immers al lang het fiat gekregen of dat fiat wat de tekstkwaliteit betreft verdiend is blijft hier echter een open vraag ook voor de didacticus die de computer bij de lessen schrijfvaardigheid inscha kelt roept deze dissertatie wellicht meer vragen dan antwoorden op uiteraard is het interessant te weten welke verschilpunten er tussen de beide modi zijn het blijft wel de vraag wat we er in de lespraktijk mee kunnen doen vanwege het tekstverwerkingscomfort is het zinvol om leerlingen en studenten zo vlug mogelijk met het computerscherm te confronteren toch blijft het nog vrij moeilijk te bepalen hoe de schrijfdidactick met het medium computer rekening moet houden en hoe de computer in de methodiek ingeschakeld moet worden zeker zal de descriptieve waarde van onderzoek zoals dat van waes meer mogelijkheden bieden om metacognitieve inzichten over het schrijfproces over te dragen op leerlingen en studenten normatieve uitspraken over hoe het schrijfproces moet verlopen lijken hoe langer hoe meer te voorbarig of alleen toepasselijk op een beperkte groep van schrijvers van waes houdt in zijn slotbeschouwing daarom terecht een pleidooi voor verder onderzoek naar de band tussen schrijfprofielen en de manieren waarop die door tekstverwerkingsprogramma s beinvloed worden het zijn trouwens niet 84 alleen tekstverwerkingspakketten maar ook andere technische innovaties zoals de stemregistratie door computers die in de toekomst onze schrijfactiviteiten nog meer zullen gaan bepalen besteladres proefschrift g linde de ruiter faculteit wmw tw rc k 310 universiteit twente postbus 217 7500 ae enschede tel 053 893353 s ochtends manuscript binnengekomen 2 mei 1993 manuscript aanvaard 19 mei 1993 85 1 oj 86