Sekse-ongelijkheid in het onderwijs en het probleem van de verborgen jongenspedagogiek

joke huisma n sekse ongelijkheid in het onderwijs en het probleem van de socialisatie verborgen jongenspedagogiek hoewel de feministische theorievorming rond de sekse ongelijkheid in het onderwijs de laatste tijd tal van nieuwe impulsen heeft gekregen is het opvallend hoe vanzelfzwijgend er tot nu toe in beleidsnota s van wordt uitgegaan dat milieu en sekse ongelijkheid in elkaars verlengde liggen en middels dezelfde aanpak en benaderingswijze kunnen worden opgeheven de problematiek en de aard van sekse ongelijke machtsverhoudingen en de bijdrage die het onderwijs levert aan de instandhouding ervan blijven zodoende buiten schot in dit op persoonlijke titel geschreven artikel gaat joke huisman beleidsmedewerkster van de emancipatieraad op dit aspect in ze geeft een aantal visies op de positie van meisjes in het onderwijs weer zoals die in de loop van deze eeuw in feministische kring en daarbuiten zijn ontwikkeld deze visies komen zowel na als naast elkaar voor ze ein digt met een aantal aanknopingspunten voor verandering gelijk maar anders gevat kan worden met het motto gelijk maar an ders is de invoering van de huishoudschool en aan het einde van de vorige eeuw als de basis de mms beide richten zich alleen op meisjes res wordt gelegd voor het huidige onderwijssysteem pectievelijk op arbeidersmeisjes en burgermeisjes gaat men er expliciet vanuit dat de natuurlijke tot in de jaren zestig van deze eeuw verandert er aanleg en bestemming van jongens en meisjes ver feitelijk wel iets aan deze schoolsoorten ze pas schilt jongens worden voorbereid op beroepsar sen zich aan aan de eisen van betijd maar de beid meisjes op verzorgende en huishoudelijke onderwijsdoelstelling meisjes voorbereiden op taken binnenshuis of op z n hoogst op een be hun specifieke levenstaak blijft gehandhaafd roep in het verlengde daarvan voor zover vrou wen van deze taken zijn vrijgesteld dat wil zeg doorbreking van sekserolle n gen vrouwen uit de hogere klassen is het hen ver gund zich algemeen te vormen d e aanvang van de tweede feministische golf uitvloeisel van deze burgerlijke ideologie die eind jaren zestig valt in nederland samen met voor de verschillende klassen afzonderlijk samen een zich wijzigende arbeidsmarktsituatie er is 10 een tekort aan arbeidskrachten en vrouwen kun brekende opleidings en beroepskeuze daarnaast nen dit tekort prima aanvullen althans zo is de moeten er meer en betere lees hogere opleidin gedachte dat vrouwen daar zelf weinig voor voe gen komen voor meisjes zodat ze in de vrouwe len heeft onder meer te maken met het succes lijke richtingen in elk geval een hoger opleidings waarmee de gezinsideologie ook in de na oorlogsti niveau kunnen behalen vanuit deze gedachte is periode is verspreid de leuze was gezinsherstel binnen het heao bijvoorbeeld een speciale admi is volksherstel daarnaast speelt een rol dat nistratief secretariele richting opgezet de eerste de opleiding van vrouwen voor zover ze er een strategie heeft tot nu toe weinig opgeleverd de hebben hen in t geheel niet heeft voorbereid op tweede kan succesvol worden genoemd in verge een loopbaan buitenshuis lijking tot hun moeders verlaten meisjes het on de gelijke rechten die vrouwen in theorie geleide derwijs later zij het nog altijd eerder dan jon lijk worden toegekend staan in schril contrast gens en met een hoger opleidingsniveau zij het met de verschillen in deelnamecijfers van mannen in de traditioneel vrouwelijke richtingen de stij en vrouwen aan opleidingen betaalde arbeid en ging van het onderwijsniveau van meisjes is meer maatschappelijke besluitvorming schijn dan werkelijkheid de roep om meer en be vanuit de gedachte dat je bij het begin moet be ter onderwijs voor vrouwen leidt er vooralsnog al ginnen wordt het onderwijs en de opvoeding leen maar toe dat zij vooral die opleidingen vol aanvankelijk door de vrouwen emancipatiebewe gen die later op de arbeidsmarkt minder moge ging als een van de belangrijkste aanknopingspun lijkheden bieden dan opleidingen van hetzelfde ten beschouwd voor het op gang brengen van een niveau die vooral door jongens worden bevolkt algemene mentaliteitsverandering doorbre king van sekserollen middels de instanties die een vrouwelijke cultuu r zo n belangrijke rol spelen in de socialisatie is de formule waarmee het emancipatieproces op gaat het in de vorige visies nog om emancipatie school in gang dient te worden gezet daarachter als inhaalmanoeuvre langzamerhand wint het in schuilt de vooronderstelling dat wat eenmaal is zicht veld dat een dergelijke gelijkheidsideologie aangeleerd ook kan worden afgeleerd in de praktijk tamelijk eenzijdig wordt ingevuld dit leidt in eerste instantie niet tot speciaal op en leidt tot kritiekloze aanpassing aan en naboot meisjes gerichte veranderingsstrategieen de na sing van het gedrag van mannen met als gevolg druk wordt gelegd op het gelijk behandelen en internalisering van normen en waarden die inhe voorlichten van jongens en meisjes in theorie rent zijn aan de cultuur van de mannelijkheid want in de praktijk staan schoolboeken en voor in de feministische literatuur wordt in de loop lichtingsmateriaal nog bol van seksisme en heeft van de jaren zeventig veel nadruk gelegd op be de traditionele meisjespedagogiek nog een ste wustwording en een positieve waardering van wat vige poot aan de grond tot nu toe als specifiek vrouwelijk is bestempeld en daarom is ondergewaardeerd inhalen van achterstande n strategisch ve rt aald betekent dit dat vrouwen nog wel moeten deelnemen aan alle sectoren en zowel wat niveau als wat type onderwijs betreft niveaus van onderwijs arbeid en maatschappelij moeten meisjes met dezelfde kansen op de ar ke besluitvorming gelijke maatschappelijke pa rt i beidsmarkt terecht komen als jongens zo luidt cipatie maar tegelijke rt ijd dient het zogenaamde ongeveer de verwachte uitkomst van de roldoor vrouwelijke element te worden opgewaardeerd brekingsgedachte wat verwacht wordt zijn dus herwaardering van traditioneel aan vrouwen ge gelijke onderwijsresultaten wat in de praktijk koppelde eigenschappen echter vertaald wordt in gelijke onderwijskansen deze opwaardering zou er onder meer toe moe in het verlengde hiervan ligt de gedachte dat er ten leiden dat ook mannen verzorgende taken extra aandacht zou moeten komen voor meisjes voor hun rekening gaan nemen om te zorgen dat ze hun achterstand ook daad werkelijk inhalen deze inhaalmanoeuvre komt machtsegalisatie strategie 3 neer op twee gelijktijdig te voeren strategieen meisjes moeten worden gestimuleerd om tech k an de vorige opvatting tot in haar uiterste con nische vakken en opleidingen te kiezen roldoor sequentie doorgeredeneerd leiden tot een zich af 11 zijdig houden van maatschappelijke pa rt icipatie het verschil tussen vrouwen en mannen in vrijwel zolang de spelregels nog door en voor mannen alle gevallen een verschil in machtspositie in worden gemaakt een andere mogelijkheid is er houdt waarbij mannen de meer en vrouwen de voor te zorgen dat deze spelregels veranderen mindermachtigen zijn de constatering dat ophef daarvoor is het noodzakelijk dat vrouwen meer fen van de machtsongelijkheid het uiteindelijke machtsposities gaan bekleden en vooruitlopend doel zou moeten zijn waarnaar te streven verlegt daarop hogere opleidingen gaan volgen in dezelf het accent van de individuele schoolloopbaan de disciplines en richtingen als mannen naar structuren en instituties waarbinnen de sek het inzicht dat de verschillen tussen de seksen te se identiteit van jongens en meisjes wordt ge vertalen zijn in machtsverschillen wordt in eerste vormd voor de analyse van de onderwijspositie instantie opgevat in termen van de reeds bekende van meisjes brengt deze accentverschuiving een achterstandsgedachte vrouwen dienen in elk ge totaal ander perspectief met zich mee val evenveel macht te krijgen als mannen dit in dit verband lijkt het zinvol het onderzoek dat machtsegalisatie denken komt er kortweg op neer tot nu toe is gedaan naar de re produktie van dat mannelijkheid en vrouwelijkheid nader te be vrouwen moeten leren hoe het machtsspel ge kijken in de eerste plaats omdat dit onderzoek speeld wordt inzicht biedt in de structuur van de machtsonge zij met de verworven kennis een deel van de lijkheid tussen vrouwen en mannen in de tweede macht van mannen moeten overnemen plaats omdat het de aandacht richt op concrete zij er vanuit machtige posities voor moeten onderwijspraktijken binnen de actuele schoolsi zorgen dat steeds meer vrouwen op invloedrij tuatie van meisjes en jongens daarbij dient men ke posten terecht komen zich te hoeden voor het gevaar dat de achter de vooronderstelling waarop deze strategie be standgedachte niet in een nieuw jasje wordt ge rust is dat vrouwen eerst het spel moeten teren stoken in deze valkuil wordt maar al te gemak meespelen en doorzien alvorens zij er iets aan kelijk gestapt door degenen die alleen het school kunnen veranderen gedrag en de schoolloopbaan van meisjes proble ook in het onderwijsbeleid is deze machtsegali matiseren deze eenzijdigheid leidt ertoe dat ge satie strategie opgepakt en ve rtaald in een zach gevens met betrekking tot meisjes vrijwel auto te voorkeursbehandeling van vrouwen als het matisch in hun nadeel worden geinterpreteerd gaat om toegang tot en doorstroming naar hogere alsof er met hen iets fout zou zijn aldus wordt functies slechts de helft van het sekse ongelijkheidsvraag stuk geproblematiseerd dergelijke fundamentele ongelijke machtsverhoudinge n kritiek is vanuit feministische hoek geuit op een aantal publikaties over sekse ongelijkheid in het de tot nu toe besproken recepten doorleren rol onderwijs onder andere van jungbluth 4 doorbreking herwaardering van het vrouwelijke het primaat van de mannelijke norm hier de van en meer macht voor vrouwen hebben zo hun be zelfzwijgende jongenspedagogiek brengt iemand perkingen niet alleen gaan ze voorbij aan de ac als jungbluth als vanzelf op het spoor van de ver tuele situatie van meisjes en jongens zij rich onderstelde meisjespedagogiek daar situeert hij ten zich op hun toekomst maar ook aan de wij de kern van de sekse ongelijkheidsproblematiek ze waarop binnen de praktijk en structuur van in het onderwijs het voor de hand liggend medi het onderwijs zelf aan de sekse ongelijkheid vorm cijn is dan cru gezegd afschaffen die handel wordt gegeven daarnaast zijn deze recepten zonder clementie want dat werkt alleen maar vooral individueel gericht zij benadrukken de averechts voor meisjes positieve dsicriminatie persoonsgebonden schoolloopbaan mogelijkhe met een dubbele bodem den voor meisjes en ontkennen de structurele en wat echter in het geding zou moeten zijn is niet systematische achterstelling van vrouwen op alle alleen de meisjespedagogiek maar ook de tra maatschappelijke terreinen tegen deze achter ditionele jongenspedagogiek grond bezien komen de genoemde recepten neer op meer van hetzelfde sekse geslacht systeem door feministische theoretica wordt tegenwoor dig vrij algemeen de opvatting aangehangen dat b innen en buiten het onderwijs gelden culturee l 12 or 2 f m 0 4 ti d l q u bepaalde regels over hoe jongens en meisjes met vrouwen gesocialiseerde wezens met een door elkaar horen om te gaan deze regels zijn zeer gaans heteroseksuele gerichtheid een jongetje diep in de persoonlijkheid geworteld en vormen zullen ze dan ook al vroeg als anders beleven als het ware de psychische make up van ons be dat jongetje beleeft op zijn beurt de moeder als staan ik doel hier op de psychisch sociale organi anders en keert zich rond het vierde of vijfde satie van de sekse identiteit door de amerikaan jaar van haar af om zijn mannelijke identiteit te se antropologe gayle rubin het seksees acht kunnen ontwikkelen daarvoor moet hij wel de systeem genoemd daaronder verstaat zij de met de moeder geassocieerde gevoelens van inti door een samenleving opgelegde tweedeling tus miteit en verbondenheid verwerpen dit verwer sen de seksen bijvoorbeeld op het terrein van ar pen gaat gepaard met het afzweren van al wat beid en seksualiteit sekse geslacht systemen ver vrouwelijk is of daarvoor doorgaat het zichzelf anderen mensen in mannen en vrouwen dat beleven in relatie tot de ander zorgend en koes wil zeggen halve mensen die pas compleet zijn als terend gedrag en het vermogen zich in anderen te ze zich met elkaar verenigen het sekse geslacht verplaatsen in plaats daarvan identificeert hij systeem verwijst naar het gebied van de verhou zich met de vader niet zozeer met hem als per dingen tussen de seksen en duidt aan dat onge soon hij is immers vaak afwezig maar met lijkheid op dit gebied noch onvermijdelijk noch hem als de bekleder van maatschappelijke posi opzettelijk is maar een produkt van regels die de ties maatschappelijke verhoudingen organiseren zo n meisjes daarentegen ontwikkelen hun identiteit systeem is in elke maatschappij terug te vinden in een persoonlijke relatie met de moeder de en vormt als het ware het geraamte waarbinnen grenzen liggen minder duidelijk de moeder is de machtsverhoudingen en omgangsvormen tus immers zelf ook een vrouw waardoor meisjes sen de seksen worden ingevuld een van de be zichzelf leren ervaren als een zelf in relatie tot langrijkste kenmerken van zo n systeem is een een ander hierarchische ordening op basis van een onder chodorow maakt duidelijk onderscheid tussen schikking van vrouwen het biologische moederschap en het sociale of het de wijze waarop het sekse geslacht systeem in instituut moederschap zij gaat ervan uit d at het onze westerse maatschappij van generatie op ge universele verschijnsel dat vrouwen moederen neratie wordt doorgegeven is beschreven en ge het sociale moederschap de grondslag vormt analyseerd door nancy chodorow een ameri van het voort bestaan van de psychische en kaanse sociologe 6 zij richt zich in haar betoog maatschappelijke verschillen tussen vrouwen en op de totstandkoming en de reproduktie van de mannen psychische structuur en identiteit van vrouwen zowel rubin als chodorow hebben met hun ana en mannen de ontwikkeling hiervan verloopt lyses belangrijke aanzetten gegeven tot wat wel voor jongetjes anders dan voor meisjes moeders de derde visie binnen de vrouwenbeweging zijn immers geen sekseloze verzorgsters maar tot wordt genoemd in deze visie wordt ervan uitge 13 gaan dat de maatschappelijke sekse ongelijkheid giek wordt de emotionele en sociale ontwikke niet alleen is terug te voeren op een ongelijke ar ling respectievelijk het leren omgaan met vraag beidsdeling tussen vrouwen en mannen maar stukken die traditioneel tot de privesfeer worden evenzeer op de sociaal culturele invulling en bete gerekend verwaarloosd genoemde elementen lij kenis die aan de noties vrouwelijkheid en manne ken bij nader inzien vooral afgestemd te zijn op lijkheid worden gegeven de psychische structuur en identiteit van jongens wat valt er nu vanuit deze optiek te zeggen over aldus gaat de binnen de school dominante jon de onderwijsinterne werking van het sekse ge genspedagogiek voorbij aan de mogelijk positieve slacht systeem inbreng van meisjes zoals een op samenwerking sommigen gaan ervan uit dat meisjes zich aan de en onderling overleg gebaseerde leerstijl en een seksestereotype verwachtingen van de leerkrach praktisch gerichte instelling en belangstelling ten zouden conformeren teneinde hun sympathie voor de aangeboden leerstof te verkrijgen of te behouden voor jongens zou meisjes die door de grenzen van de op hen toege dan mutatis mutandis hetzelfde gelden chodo sneden pedagogiek heen willen breken worden row noemt dit een conventionele opvatting zij geconfronteerd met een dilemma dat veel weg wijst erop dat verklaringen die uitgaan van con heeft van een dubbele binding doen ze zich te formerend gedrag geen opheldering verschaffen meisjesachtig voor dan worden ze in hun presta over de hardnekkigheid van jezelf definitie het ties niet serieus genomen gedragen ze zich daar zelf beeld en de psychologische behoefte om vast entegen jongensachtig dan worden ze als meisje te houden aan aspecten van de traditionele rol niet geaccepteerd respectievelijk vallen ze niet len zelfs bij ideologische verschuivingen bij te bij jongens in de smaak gen onderricht en bij vermindering van dwang een meisje dat zich op een vermeend jongenster van mannen die de vrouwenbeweging teweeg rein begeeft bijvoorbeeld door wiskunde leuk te heeft gebracht kijken we daarentegen ook naar vinden of een traditioneel mannelijk beroepsper de relationele aspecten dan ontstaat een iets ge spectief voor ogen te hebben botst op tegen een wijzigd beeld van de situatie identiteit waarin de behoefte om in de wereld het verschil in identiteitsontwikkeling van jon vooruit te komen ambities te koesteren of tech gens en meisjes plaatst meisjes op school voor een nisch bezig te zijn centraal staan zo n identiteit ander soort problemen dan jongens implicee rt ook dat ze het recht opeist met jon gens te concurreren en openlijk voor haar capaci dubbele bindin g teiten uitkomt meisjes die dat willen stuiten echter op krachtige geboden die hen belett en hun de analyse van chodorow toont aan dat de iden vermogen tot presteren leiding geven en tech titeit van jongens mede gebaseerd is op ontken nisch bezig te zijn te leren kennen gelet op deze ning van en verzet tegen wat voor vrouwelijk krachtige geboden die op school vooral in het doorgaat tegen de eisen die de school stelt op verborgen leerplan o een rol spelen lijkt de aange het punt van gehoorzaamheid ijver en oplettend leerde hulpeloosheid of negatieve faalangst die heid moeten zij zich wel verzetten omdat ze an onderzoekers aan meisjes toeschrijven eerder ders het risico lopen niet voor een echte jongen angst voor zichtbaarheid te zijn immers hoe door te gaan voor meisjes geldt het omgekeerde meer je als meisje prestee rt in een voor mannelijk voldoen ze niet aan die eisen dan verspelen ze doorgaand vak des temeer val je op en juist die de persoonlijke relatie met de leerkracht zichtbaarheid brengt het dilemma van de dubbele de veronderstelde meisjespedagogiek in tegen binding met zich mee stelling met jungbluth versta ik hieronder boven wellicht is dit dilemma er mede verantwoordelijk genoemde schoolse eisen mag ons echter niet de voor dat het stimuleren van meisjes om tech ogen doen sluiten voor wat ik de jongenspedago nische vakken te kiezen tot nu toe weinig zoden giek zou willen noemen deze is vooralsnog in aan de dijk heeft gezet het onderwijs dominant en omvat onder meer dit dilemma dat betrekking heeft op de actuele een gerichtheid op individuele prestaties het sti situatie wordt bovendien nog versterkt door de muleren van competitieve in tegenstelling tot ambivalentie ten aanzien van hun toekomstige rol cooperatieve werkwijzen het belang voor jon als moeder echtgenote en hun beroepsrol zowel gens van technische vakken in de jongenspedago in meer conventionele als in nieuwere benaderin 14 gen van de sekse ongelijkheid in het onderwijs inspeelt op hun intrinsieke motivatie in de prak ligt het accent daarentegen juist op deze ambiva tijk meer succes te boeken dan het inspelen op lentie ik denk dat die actuele situatie hen dich een perspectief waarin zij voor zichzelf de kost ter op de huid zit dan genoemde ambivalentie verdienen of een carriere plannen jongens bevinden zich overigens eveneens in een een tot nu toe verwaarloosd terrein op onder dubbele binding situatie als een meisje net zo wijsemancipatiegebied betreft doceerstijlen en goed is in wiskunde dan valt moeilijk meer vol te didactische werkvormen op welke wijze kan re houden dat er net dat beetje extra mannelijk kening worden gehouden met verschillen in moti heid voor komt kijken om je in technische vak vatiepatronen en leerstijlen tussen jongens en ken te bekwamen de vanzelfsprekendheid waar meisjes vergelijk de hiervoor uiteengezette jon mee deze vakken hoger gewaardeerd worden dan gens en meisjespedagogiek hoe kan in bepaal andere dreigt door de komst van meisjes te wor de b vakken een zodanige aanbieding van de leer den aangetast nemen zij meisjes als klasgenoten stof worden bewerkstelligd dat ook meisjes zich serieus dan zullen ze voor zichzelf de stereoty voor het vak durven interesseren dergelijke pe eigenschappen van meisjes moeten accepteren vragen worden nog maar nauwelijks gesteld laat als integraal bestanddeel van hun sekse identiteit staan dat er al antwoorden op te geven zijn en dat levert nu juist zoveel problemen op om een nadere uitwerking van deze conflictsituaties dat de identiteit van jongens juist gebaseerd is op voor kinderen van verschillende leeftijds en het zich afzetten tegen wat voor vrouwelijk sociale klassen is belangrijk sekseverschillen in wordt aangezien daarom zullen jongens vakken schoolloopbanen lijken zich voor verschillende die niet zozeer cognitief dat wil zeggen manne sociale klassen op verschillende leeftijden te ma lijk als wel emotioneel sociaal dat wil zeggen nifesteren voor de lagere sociale milieus bij de vrouwelijk worden ingevuld minder makkelijk keuze na de lagere school voor de midden mi serieus nemen lieustijdens het voortgezet onderwijs en voor de hogere milieus in het hoger onderwijs aanknopingspunten voor veranderinge n samenvattend kunnen we concluderen dat de in het voorgaande ligt een aantal aanknopings culturen van vrouwelijkheid en van mannelijk punten besloten voor verandering van de onder heid binnen de school tot conflictsituaties leiden wijssituatie van meisjes en jongens in de eerste die voor jongens en meisjes verschillend uitpak plaats zal het coeducatieprincipe opnieuw ter ken het lijkt aannemelijk dat deze conflicten discussie moeten worden gesteld het werken zich niet alleen afspelen op het niveau van de met gemengde groepen lijkt in sommige gevallen interactie tussen leerlingen maar ook op dat van een belemmering voor de gelijke onderwijsmoge de interactie tussen leerkrachten van verschillen lijkheden van meisjes onderzoek in engeland de sekse en tussen leerkrachten en leerlingen heeft uitgewezen dat meisjes eerder exacte vak ken kiezen en daarin betere prestaties leveren als ze niet in gemengde klassen les krijgen het is aan note n te bevelen ook in nederland proeven te nemen met homogene jongens en meisjesgroepen voor 1 deze term is afkomstig van paul jungbluth van tra ditionele meisjespedagogiek tot roldoorbrekend on althans een deel van het curriculum dat kunnen derwijs nijmegen 1978 hij doelt hiermee op a het b vakken zijn van belang voor meisjes maar lager huishoud en nijverheidsonderwijs b sekse spe ook maatschappelijke orientatie van belang voor cifieke vakken en opleidingskeuzen en c sekse speci jongens en meisjes of vakken die vaardigheden in fieke benadering van leerlingen door leerkrachten 2 zie onder meer corrine oudijk sociale atlas van de de verzorgende sfeer betreffen van belang voor vrouw 1 983 s gravenhage scp staatsuitgeverij jongens voorkomen wordt op deze manier de 1983 hie rv oor omschreven situatie van dubbele bin 3 deze paragraaf is mede gebaseerd op een artikel van ding mary fischer en ine van hoorn loopbaanontwikke ook in de sfeer van beroepskeuze school of ling op weg naar andere spelregels in opzij novem ber 1982 vakkenpakket adviezen is voorlopig een gediffe 4 zie onder meer de bespreking van lonneke goemans rentieerde aanpak van jongens en meisjes noodza en ankie veneberg in tijdschrift voor vrouwenstu kelijk vooral bij meisjes lijkt een benadering die dies jrg 3 nr 3 p 421 424 van paul jungbluth do 15 centen over onderwijs aan meisjes positieve discrimi natie met een dubbele bodem n ijmeg en 1982 5 gayle rubin de handel in vrouwen opmerkingen in 1969 verscheen bij de arbeiderspers als over de politieke economie van de seksen in socia listierpeministiese teksten nr 4 am sterdam 1980 ik 33 ben van wim hora adema en hedy 6 nancy chodorow waarom vrouwen moederen psy d ancona ze lieten kinderen van de lagere cho analyse en de maatschappelijke verschillen tus en de huishoudschool de mulo en het gym sen vrouwen en mannen amsterdam 1980 nasium verhaaltjes schrijven over een dag op 7 deze paragraaf is voor een groot deel gebaseerd op je drieendertigste en op je vijftigste jaar ze joke huisman vrouwen in mannenberoepen in in termediair jrg 18 nr 45 zie ook joke huisman schreven welnu als het aan hen ligt dan vrouwen in mannenberoepen baa rn 1981 staan ons de komende jaren geen schokken 8 met het verborgen leerplan wordt gedoeld op de in de omwentelingen te wachten als je nu een formele in tegenstelling tot de formele pro cessen in klas dezelfde opdracht geeft lijkt d ie voor de klas zoals attituden reacties en benaderingswijze van leerkrachten spelling uit te komen het proberen waard kinderen van de zesde klas lager onderwijs van de mariaschool in hapert schreven over vijftien jaar op deze en volgende pagina s enkele fragmenten mijn verloofde heet petrv hermans en is 25 jaar het is half acht en petra zet de tafel klaar ik was mijn haar en kleed me aan pe tra roept mij en we gaan ontbijten lustje een eitje vraagt ze ja graag toen we gegeten hadden gingen we afwas sen ik waste af en carla droogde af ik laat nooit wat kapot vallen maar carla die laat alles uit haar handen vallen en dan zegt ze steeds o dat is niet erg dat ruimen we ge woon op en kopen een nieuw servies die vind alles heel gewoon die denkt dat het geld aan de boom hangt maar ik weet wel beter hij werkt bij philips hij drinkt snel zijn thee op en vertrekt met zijn zakje boter hammen die ik nu klaar heb onder zijn arm net als fred weg is komt annelies aanslof fen ze eet haar boterham zoals altijd met lange tanden na het eten ruim ik de tafel af om kwart overacht breng ik annelies naar schoot ik ga bij de buurvrouw een kopje koffie drinken het is heel gezellig zij trok een mooie witte jurk aan van pure zijde en ik een zwart pak en toen gingen we op weg toen de pastoor klaar was met preken zei hij nu magie de bruid kussen en we woonden bij mijn moeder en leefden nog lang en gelukkig frans 16