Seksismen in Van Dale

nelleke both gerard hubers bert jansen marlieke motke hi hi grinnikte hij hi hi snikte zij van dale 10 961 seksismen in van dale i het woord seksisme komt in van da e nog niet voor het verschijnsel wel de werk groep die in dit artikel voorlopig verslag doet van een onderzoek bedoelt met seksismen de verbale uitdrukkingen die discrimineren op grond van het vrouwelijk geslacht een steekproef in van dale leverde daarvan heel wat voorbeelden op op zichzelf is dat niet zo verbazingwekkend een woordenboek geeft immers een geconcentreerde weerspiege ling van taalgebruik en daarmee ook van de in de maatschappij bestaande waarden en oordelen maar er is meer aan de hand wat het woordenboek vast egt geldt ook weer als norm en bevestigt of bevordert daardoor de manier waarop wordt gedacht c q gediscrimineerd mede met het oog daarop is het artikel geschreven het wordt hier aangeboden om ook in moedertaalonderwijs aandacht te vragen voor dit aspect van taal en maatschappelijke werkelijkheid inl e id ing een beschrijvend woordenboek maar omdat het gezag heeft en normen aanbiedt voor correcte wat in de omgang van dale genoemd wordt heet woorden en betekenissen zijn we op zoek gegaan officieel groot woordenboek der nederlandse naar seksismen in van dale h et ligt voor de taal het bevat zo n kwart miljoen woorden dat hand om dan in het bijzonder te gaan kijken bij wil zeggen vet gedrukte woorden volgens de ad woorden waarvan je verwacht dat ze over man vertenties bevat het alle feiten van het neder nen of vrouwen gaan h et leek ons echter zinvol lands ier om dat precies niet te doen maar woorden op geeft het alleen maar feiten in de inleiding te slaan die volkomen neutraal lijken een steek wordt daarvan gezegd van dale is dus in begin proef was daar de beste werkwijze voor sel een normatief woordenboek maar met grote we moesten ook nog een definitie bedenken van voorzichtigheid in de toepassing van dit beginsel seksisme want in van dale staat die niet we pag ix in de praktijk echter wordt het als verstaan onder een seksisme een verbale uitdruk norm gebruikt zonder grote voorzichtigheid en king die hetzij direct hetzij indirect discrimina niet alleen bij het scrabbelen toir is op grond van geslacht in het bijzonder op juist omdat het niet alleen beschouwd wordt als grond van vrouwelijk geslacht 2 waarom zou je naar seksismen gaan zoeken in op grond van welk materiaal de samensteller te een woordenboek werk gaat in de eerste plaats omdat het voorkomen van we verzamelden seksismen op drie onderdelen seksismen in van dale het gebruik ervan als het 1 taalscha t ware rechtvaardigt is dat niet wat overdreven 2 voorbeeldzinnen al dan niet geciteerd wel zeker niet als van dale na de betekenisom 3 persoonsnamen schrijving van karakter als krachtig ontwikkelde voor het onderdeel persoonsnamen kozen we sterk uitkomende zedelijke persoonlijkheid als een andere verzamelwijze dat komt later aan de voorbeeldzin geeft een man met karakter en na orde de betekenisomschrijving eufem eigenzinnig koppigheid de voorbeeldzin henriette heeft veel taalscha t karakter dan heeft een taalgebruiker toch gelijk als hij de eerste omschrijving op mannen en de wat de taalschat betreft kun je ook bij jezelf te tweede op vrouwen van toepassing acht vooral rade gaan en in een groep kom je snel op een ook omdat tevoren onder dat lemma als het vrou mooie verzameling je kunt het van dale niet welijke karakter genoemd is als voorbeeld bij kwalijk nemen dat ze er in staan het is niet de ook van groepen van personen dan is er toch taak van een woordenboeksamensteller om een iets met vrouwenkarakters bovendien wordt het moreel oordeel uit te spreken over het taalge mannelijk karakter helemaal niet genoemd be bruik het voordeel van van dale is dat je er snel staat het niet of is het norm veel bij elkaar hebt wat je dan kan uitbreiden in de tweede plaats omdat het woordenboek de met citatenboeken succes agenda spreek plaats is om aan te geven dat seksismen zozeer woordenboeken volksrijmen noem maar op zijn doorgedrongen tot ons cultuurpatroon dat in totaal kwamen we zo n zeventig keer een sek het groot woordenboek der nederlandse taal sisme tegen dat je onder taalschat kan rekenen daarvan doordrengd is en niet alleen in de taal de omvangrijkste rubriek verwijst naar de onder schat die het weergeeft maar ook in de omschrij geschikte rol van de vrouw vooral in het huwe vingen en de voorbeeldzinnen juist dat vanzelf lijk maar in het algemeen in relatie tot de man sprekende van seksismen maakt het zo moeilijk natuurlijk is dat een afspiegeling van een bestaan ze te bestrijden ze moeten eerst bewust gemaakt de toestand maar stereotiepe zegswijzen zijn ook worden voor je daaraan kan beginnen het woor een soort rechtvaardiging en daardoor instand denboek kan een mooie aanvulling zijn op andere houding van die toestand wat in de taalschat is manieren om leerlingen dat bewustzijn bij te vastgelegd is nu eenmaal zo zo wordt van meis brengen jes gezegd dat ze van de markt raken als ze gaan in de derde plaats om er toe bij te dragen dat trouwen of nee van dale omschrijft het als ge een volgende druk van van dale gezuiverd zal trouwd raken meisjes spelen daarin blijkbaar worden van seksismen daarvoor zal een uitge een passieve rol dan is het vlees verkocht en be breidere inventarisatie door het woordenboek zit hij een vrouw wat van dale kies omschrijft moeten worden gemaakt als tot zijn wens hebben ze hoeft dus nog niet in dit artikel geven we weer wat we gedaan heb eens met hem getrouwd geraakt te zijn in elk ge ben om seksismen in van dale op te sporen een val mans hand boven voor wie het niet weet verslaggeving van het onderzoek volgt nog hier het gezag van de man moet gelden boven dat van geven we slechts een aantal van onze bevindingen de vrouw je kan je afvragen of het niet toch weer omdat we de beschikking hadden over de ook een kwestie is van omschrijving vrienden be negende druk gingen we daarvan uit maar we zitten wordt in van dale niet omschreven als controleerden wel steeds veranderingen in de vrienden tot zijn haar wens hebben maar als tiende druk de steekproef bestond hieruit dat vrienden hebben in ruimste zin we elke vijfde bladzijde van het eerste deel van de als goede tweede scoort de rubriek sex legio is negende druk doornamen zo kwamen we aan het aantal woorden voor vrouwen als sex object tweehonderd bladzijden waar we hieronder ge jachtgat drevelgat zo wordt bij jagen o a opge tallen geven pretenderen we niet exact te zijn geven 9 het vervolgen om zich meester te maken een voorbehoud moeten we maken wat de opge van of te bereiken b v geboefte ongedierte nomen woorden betreft omdat niet duidelijk is schatten een vrouw enz vooral dat enz is in 3 teressant blijkbaar vormen geboefte ongedierte en natuurlijk als goede tweede vinden we een schatten en een vrouw een categorie die de ge rubriek zwakke geslacht zo gauw iets met nat bruiker van het woordenboek zelf verder kan tigheid te maken heeft ja en ook zonder dat aanvullen we denken dat van dale een wat al te voegt van dale een voorbeeld in waarin een vriendelijke omschrijving geeft van het spreek vrouw huilt haar sponde was doorplengd met woord bij nacht zijn alle katjes grauw in het tranen in haar ogen blonken tranen of andere donker komt het er niet op aan met wie men zwaktes zij was een flauwte nabij het staat vrijt alle meisjes en vrouwen zijn dan even mooi niet bij flauwte maar bij nabij bij haar spreekt want in het donker zie je toch niet of iemand is het gevoel sterker dan het verstand o neen om in te bijten gezegd van iets dat er zeer appe neen gilde zij terwijl zij beide handen voor de tijtelijk uitziet in t bijz van een aantrekkelijk ogen hield die dame is bang voor dieven zij is vrouwspersoon ja een vrouwspersoon is ten niet graag alleen thuis als er een huishoudelijk minste iets karwei te doen valt ook dan schakelt van dale verder zijn er zeer veel termen om aan te geven vrouwen in zij is aan de afwas de meid is bezig dat een vrouw kwaadaardig is aas kreng prij de groente schoon te maken slonzig en slordig flodder morsebel of voor onthullender is het om te vergelijken welke bete mannen niet aantrekkelijk natiepaard driedek kenisomschrijvingen van dale geeft als zowel een ker hekfluit of er meer pejoratieven zijn voor hij zin als een zij zin wordt gegeven hierboven mannen hebben we niet uitgezocht dat is op zich gaven we al het voorbeeld van karakter een dui niet zo belangrijk het lijkt ons wel interessant delijke komt voor bij goeddunken na de om om na te gaan op welke eigenschappen zulke schrijving nodig nuttig wenselijk voorkomen kwalijk bedoelde termen slaan voor vrouwen en volgt het docht hem goed daar te blijven na be mannen het gaat om het vergelijken niet om de hagen aanstaan komt zij doet wat haar goed termen op zich dunkt wat getroosten mensen zich hij ge troostte zich er veel moeite voor gaf zich veel va n dales voorbeeldzinne n moeite en zij zal zich in haar lot getroosten zich er wel in schikken en wat doen mensen hoe komen vrouwen voor in van dales voor hevig bw op hevige wijze in hoge mate erg beeldzinnen zij snikte hevig en hij was hevig verontwaar we onderscheiden twee soorten voorbeeldzin dig nen met een vrouw er in en voorbeeldzinnen met wat bij mannen een incidenteel geval lijkt te zijn zowel een man als een vrouw er in is bij vrouwen vaak permanent hij loopt met de eerste soort zetten we apart omdat het voor een boos gezicht de deur uit maar zij is een komen ervan opmerkelijk is als naar schatting 95 boos wijf zij heeft altijd van die vreemde nuk procent van alle voorbeeldzinnen een zin met een ken en hem overkomt dat wel s nukken in zijn man is of niet een man maar een mens in het hoofd krijgen en moeder is bezorgd zij is een algemeen dat is moeilijk uit te maken dat doet bezorgde moeder zo is haar karakter o nee er voor dit onderzoek ook niet veel toe het gaat haar aard vader was altijd zo bezorgd voor het er om dat een voorbeeldzin met zij er in een uit geluk van zijn kinderen ja daar had hij zo z n zondering is en dan zal er wel iets bijzonders aan redenen voor de hand zijn de voorbeeldzinnen waarin zowel een hij als een we vonden zo n zeventig zij zinnen het indelen zij voorkomt geven ons een kijkje in de wereld in rubrieken ging vanzelf het meest kwam zo n van van dale wat doen vrouwen en mannen met zij zin voor als het er om ging iemands fysieke elkaar het is een wereld waarin sex centraal verschijning te beschrijven een roos gratie scho staat en wel op een bijzondere manier mannen ne geslacht als zij lacht krijgt ze kuiltjes in d r die vrouwen belagen en vrouwen die mannen af wangen zij is hoog in de schouders maar ook in weren voorbeelden als hij meende haar tegrij gevallen dat het trefwoord niet speciaal op uiter pen was ze weg dit meisje is bij alle verzoeking lijke vorm slaat bij al vind je die dame moet al braaf gebleven hij is van dat meisje niet af te heel mooi geweest zijn en bij aller de aller krijgen zij is gewild vlees zij wordt haast iedere schoonste der godinnen van alle mogelijke avond uitgevraagd hij houdt er liefjes op na en voorbeeldzinnen kiest van dale er juist zo een zij heeft wel eens een avontuurtje gehad vaa k 4 ook is de vrouw onderdanig aan de man met tra us a nen in de ogen zag zij hem na zij is degene die samenstellingen met een grondwoord als hierbo vleit zij weet hem alles wat zij begeert met zoet ven genoem d gepraat af te troggelen en zij kon zo lieftallig inwoonster van land provincie stad smeken maar hij treedt nogal eens onbeschoft daarop zijn vele uitzonderingen en het is duide tegen haar op hij voer grovelijk tegen haar uit lijk dat een woordenboek die moet vermelden hij dwong haar te blijven zijn wonderlijk ge zo is het veroveraar veroveraarster maar win drag jegens zijn verloofde niet zelden blijft de naar winnares als de mannelijke persoonsvorm vrouw standvastig waar de man dan innig onder helemaal niet eindigt op een van de lettergrepen lijdt zijn herhaalde tranen en smekingen stuit als hierboven dan is er helemaal niets van te ten op haar standvastigheid af als op een onbe zeggen zo is het directeur directrice maar weeglijke rots chanteur chanteuse dominee domineese amb waardoor worden mensen afgemat hij wordt af tenaar ambtenares graaf gravin held heldin gemat door zorgen zij door ziekte wat zijn zor andere uitzonderingen zijn kiezer kiezeres gen versterkt want hij waakt aan haar sponde dichter dichteres die zoals we al eerder zagen doorplengd was maar waarom zou een woordenboek vormen op van haar tranen nemen die voorspelbaar zijn het is onzinnig dat geven mannen en vrouwen elkaar wel eens een er in zou staan drinken drink drinkt drinkend hand nee hoogstens schenkt zij hem haar wel drinken dronk gedronken waarom zou er hand spreken mannen en vrouwen wel eens dan wel in staan drinker drinkster medewerker met elkaar bij spreken zijn er vier zij zinnen medewerkster als er dan wel voorspelbare vrou zij sprak hem bijna elke dag haar hart heeft welijke vormen in het woordenboek voorkomen nog nooit gesproken d i liefhebben haar trek dan zal daar wel een bijzondere reden voor zijn ken spreken nog van vroegere schoonheid de meenden we bijvoorbeeld als de betekenissen liefde sprak uit haar ogen uit geheel haar we van de twee vormen uit elkaar gegroeid zouden zen zijn dan moet het wel worden opgenomen zo het mannelijk perspectief van waaruit veel voor moet werkster wel in het woordenboek staan beelden worden gekozen blijkt ook uit het lem met een eigen omschrijving omdat het niet zo ma af van zijn vrouw af zijn van elkaar af maar hetzelfde is als vrouwelijke werker zijn is in het laatste geval dan de vrouw van de de steekproefsgewijze verzameling als bij de an man af dere rubrieken bleek hier minder geschikt handi eerlijk is eerlijk twee maal komt iets normaals ger bleek het om het retrograde woordenboek voor bij bevriend wordt vermeld zij is met hem van het nederlands te raadplegen daar kun je ge bevriend en bij geestig staat zowel een geestige makkelijk vormen opzoeken die eindigen op aar man als een geestige vrouw en aarseer zo n woordenboek bevat de woorden van het nederlands alfabetisch gerangschikt op persoonsname n de laatste letter helaas is het gebaseerd op de achtste druk van van dale met een supplement het meest uitgebreid zijn we bezig geweest met op de negende maar het leek ons voldoende om het onderzoeken van het al of niet voorkomen een indruk te krijgen van de selectie van van van vrouwelijke persoonsnamen die term heb dale we controleerden bovendien steeds op de ben we van de vooys nederlandse spraak tiende druk kunst we geven een aantal gevallen waar we op z n in het nederlands zijn van de meeste de vorm te minst een vraagteken kunnen zetten bij de toeval voorspellen ligheid van het al of niet voorkomen van de vrou aar aarster afgeleid van werkwoords welijke vorm er ster stam niet als die eindigt aar warster in ongeveer de helft van de niet sa op 1 n of r mengestelde gevallen is de vrouwelijke vorm wel oot ote vermeld hier lijkt volkomen toeval te heersen ing enge voor zo n vijf gevallen is er wel een verklaring te ant ent ante ent e vinden waarom de vrouwelijke vorm voorkomt ist iste namelijk omdat de betekenis ervan zich van de 5 mannelijke heeft verwijderd bijvoorbeeld tippe persoonsnamen op ist heeft betrekking op het be laarster straatmeid lichtekooi en tippelaar spelen van een muziekinstrument van de vele iemand die tippelt en straatdief muziekinstrumenten die er zijn vermeldt van overwegend vermeldt van dale niet de samenge dale van slechts dertig dat ze door een vrouw stelde vormen maar vreemd genoeg komt die worden bespeeld en daaronder natuurlijk claveci soms toch wel weer voor het duidelijkst komt niste harpiste fluitiste maar niet bijvoorbeeld dat tot uiting bij de onvoorspelbare uitgang celliste paukeniste bassiste in de lijst kun je wel es van een vorm op aar dat de vrouwelijke enig systeem ontdekken vrouwen bespelen de vorm van het grondwoord wordt vermeld is na beschaafde lichte hoge kortom vrouwelijke in tuurlijk juist maar waarom dan ook samenstellin strumenten mannen beheersen het lage register gen in de vrouwelijke vorm voorkomen hoewel en het slagwerk die voorspelbaar zijn vereist interpretatie voor acht enkelvoudige vormen geeft van dale zo zijn er zesentwintig samenstellingen met kun alleen de vrouwelijke zoals modiste dietiste fe stenaar en daarvan komt dan vijf maal de vrou ministe agendiste er zijn geen mannen die zoals welijke vorm voor schrijf zang toneel toon van dale feministe omschrijft deelneemster aan en voordrachtskunstenares geen woord film het feminisme kunnen zijn feminisme vrouwen wis reclame of bouwkunstenares om er maar beweging streven naar meer resp gelijke rechten vijf te noemen behalve de schrijf zijn de andere voor de vrouw meer dan gelijk met aan wat kunstenaressen reproduktieve artiesten en geen bij de samenstellingen verdient nog even te wor creatieve zo komen er vijfenveertig samenstel den vermeld dat er maar een vrouwelijke specia lingen voor met leraar maar slechts vijf in de list schijnt te bestaan schoonheidsspecialiste vrouwelijke vorm zang hoog 1 spraak geen hartspecialiste onderwijsspecialiste bijvoor muziek en piano rares waarom niet een of beeld als we de achtste en de negende druk ver waarom dan niet ook algebra ski auto of gelijken zien we dat er tussen 1961 en 1970 vijf tuinbouwlerares als we dan negen samenstellin nieuwe vrouwelijke typisten bijgekomen zijn de gen aantreffen met eigenaar en we zien alleen mannelijke vorm bestaat niet in van dale uit medeeigenares als vrouwelijke vorm dan vraag je zend stencil audio fono en ordertypiste en je af of een vrouw wel iets in d r eentje kan vrouwen mogen nu codiste en stiliste worden de bezitten of altijd met iemand deelt aan de bijna vrouwelijke vorm is in de negende druk toege tachtig samenstellingen met handelaar is geen voegd enkele vrouwelijke vorm toegevoegd ook de er ster bij deze groep hebben we ons node be tiende druk geeft nog geen vrouwelijke vormen perkt tot de woorden uit onze eigen steekproef voor bovenstaande woorden in principe zijn er duizenden van dit soort woor us a we hebben alleen de persoonsnamen op den van alle handelingswerkwoorden waarvan cus ca bekeken een persoonsnaam op cus ca de stam niet op i n of r eindigt kan zo n woord heeft bijna altijd iets geleerds in van daleg ko gevormd worden van de 175 die we aantroffen men er in totaal ruim 125 voor waarvan ca 45 sa waar zowel er als ster voorkwam waren er onge menstellingen waarvan 3 met vrouwelijke vorm veer dertig gevallen waarin de betekenisomschrij die drie zijn medica vrouwelijke medicus ving voor de vrouwelijke vorm anders was dan hysterica diabetica van de laatste twee is wel voor de mannelijke dat is leuk materiaal om te opmerkelijk dat hysterica als lemma optreedt bekijken met daarachter de mannelijke vorm hystericus aanhaalster meisje dat gaarne aanhaalt lief doet maar diabeticus met daarachter de vrouwelijke stoeipoes vorm diabetica in strijd met de alfabetische volg aanhaler 1 niet alg beginner veroorzaker van orde een twist een onenigheid 2 die aanhaalt ci sst isie nieuwborg vermeldt ruim vijfhonderd teert spatiering van de aanhaler van zulke mannelijke namen waarvan er onge mannen doen niet lief en vrouwen citeren niet veer vijftig samengesteld zijn rest ongeveer vier vandaar honderdvijftig enkelvoudige woorden van ruim geleider 1 persoon die iemand geleidt veertig wordt de vrouwelijke vorm gegeven dat geleidster vrouw die iem begeleidt of vergezelt is minimaal weinig kan daar enige systematiek in hetzij eershalve hetzij om de weg te wijzen on zitten het lijkt van wel een belangrijke groep eigl die iem met raad en daad bijstaat op de le 6 vensweg geleidt mooi jachtgebied omdat daar alles waarvan ons een vrouw begeleidt en vergezelt ook bij wijze taalgebruik doortrokken is geisoleerd voorkomt van spreken een man geleidt van dale geeft aan en op een kluitje hoe het in de wereld is verdeeld of is het niet als je een les voorbereidt over seksismen dan van dale die dat wijst is het eenvoudigweg een kun je het woordenboek uitstekend als materiaal kwestie van taalschat er zijn veel van deze twij bron gebruiken maar ook kun je opdrachten ge felgevallen ven aan leerlingen om bepaalde verschillen in het kijfster krakeelzuchtige vrouw woordenboek op te zoeken je zult daarvoor kijver die kijft twistzoeker waarschijnlijk niet perse van dale hoeven te vinden we hier wat we al eerder zagen bij de zij gebruiken we denken dat je bij elk woordenboek zinnen een onwenselijke eigenschap wordt een wel terecht kunt alleen van dale is zo uitge vrouw als blijvende eigenschap toegeschreven breid en het heeft gezag een man doet sommige zaken nu eenmaal soms vaak zal blijken dat je beter niet rechtstreeks les een man doet een vrouw is deze mooie buy jes over seksisme kan geven vooral op middelba tendijkse wijsheid in van dales omschrijvingen re scholen is het onderwerp vaak een voorwerp van spot en onwil dan kan je ongemerkt bijna besluit als het woordenboek gebruikt wordt en als het goed is dan komt dat steeds vaker voor wijzen het is maar een greep uit het materiaal dat we ge op merkwaardige omschrijvingen en vermeldin vonden hebben maar het geeft wel een indruk gen van wat we gedaan hebben en ook een beetje van de uiteindelijke bedoeling van ons onderzoek is wat we gevonden hebben de aandacht te vestigen op seksismen in van dale het wereldbeeld van van dale is dat een particu om te voorkomen dat in een volgende druk alle lieve wereld van een woordenboekschrijver of is discriminerende en rolbevestigende uitdrukkin het een afspiegeling van ons aller wereld die vol gen gehandhaafd blijven zit met verborgen seksismen die je in het leven maar het kan geen kwaad om ook al vast in de van alledag niet op het spoor komt omdat ze zo klas aandacht te vestigen op zulke zaken vanzelfsprekend zijn het woordenboek lijkt ee n noten gebruikte boeken 1 met dank aan marijke jansen ingeborg lesever van dele groot woordenboek der nederlandse taal marjolein zinkstok achtste druk 1961 negende 1970 tie n de 1976 2 d i t arti ke l berus t op een vooro n derz oe k h e t eigen e r nieuwborg retrograde woordenboek van de ne lijke onderzoek is nog bezig daarvan zal in mei juni derlandse taal antwerpen 1969 1980 een ein dverslag versc h ij n en i n dat v erslag zu l w smedts supplement op het retrograde woordenboek len we ook u itge b reider in g aan op stere ot ie pen i n het van de nederlandse taal leuven 1974 a l gem een en se ksism en i n h e t b ijzonder 7