Shoah, meesterwerk van het eeuwige heden

etty mulder shoah meesterwer k van het eeuwige heden het is een kenmerk van grote voortbrengselen van de menselijke geest waar toe de film shoah van claude lanzmann behoort dat zij geworteld zijn in een uitzonderlijk evenwicht en verheven zijn boven gangbare ethische en es thetische waarderingen deze monumentale tekens waarin onze geschiedenis vorm heeft aangenomen behoeden ons voor vergetelheid ten opzichte van ons verleden zij zijn zoals dat geldt voor alle waarachtige kunstwerken op de vergetelheid bevochten zij hebben zich als beelden in ons gehecht zij mar keren stadia in de ontwikkeling van ons bewustzijn zo is de film shoah een monumentaal teken van menselijke aanwezigheid en afwezigheid va n het menselijke een beeld dat zich hecht in het geheugen niet alleen als herinnering maar bovenal als concrete vorm van bewustzijn hier en nu als paradox van zachtheid en verschrikking als de verschrikke lijke schoonheid als de kunstvorm waarin het woord lamst1 gecorrumpeerd is maar als enig mogelijke antwoord op het veelvuldig herhaalde gezegde van adorno nach auschwitz keine poesie wij zien in de film shoah de poezie die onmogelijk is geworden door de ge leefde werkelijkheid van de shoah wij zien de zachtheid en de schoonheid die ons de verschrikking binnenvoeren als enige waarachtige overdrachtsmidde len wij zien de schoonheid zoals rainer maria rilke haar omschreef in zijn eerste elegie deun das schone ist nichts als des schrecklichen anfang de allereerste en meest primaire gedaante van de film shoah is van een grote zachtheid er heerst daar een grote omzichtigheid het diepe respect voor het onaanraakbare het noli me tangere tussen ons en de wereld waarvan claude lanzmann on s getuige maakt bestaat geen overgang in gewone woorden deze wereld kent geen lineair tijdsverloop in de subjectieve ervaring duurt de adsolute wanhoop eeuwig er heerst daar een eeuwig heden het heden van shoah vraagt om een innerlijk tijdsbesef een cirkelvormige tijd een einde loosheid toch is het noodzakelijk om de leegte tussen ons en die wereld te beheersen met woorden van vandaag in verschillende commentaren op de film word t geattendeerd o p de noodzaak van een soort initiele stilte een moment van zwijgen een leemte waarin we ons kunnen losmaken van de ons omringende uiterlijke wereld teneinde de woorden van shoah te scheiden van andere dage lijkse en profane woorden dit noodzakelijke moment van aarzeling en overgang heeft i n de film zelf vorm aangenomen in het beeld van de zingende simon srebnik varend in een bootje op de ner bij chelmno zien we aan het begin van de film de ver werkelijking van de overgang naar het rijk van de dood zoals die sedert het begin van onze samenleving in onze fantasie bestond de scheidslijn is de ri 15 mulder shoah meesterwerk van het eeuwige heden vier de styx de acheron en de man op de boot is uit israel gekomen om daar hetzelfde lied te zingen dat hij destijds als kind voor de ss ers moest zin gen het lied waarvan zijn leven afhing omdat hij zijn executie overleefde is deze teruggekeerde uit de dood de eerste die wij door claude lanzmann ontmoeten aan het begin van de film deze scheidslijn van de rivieris natuurlijk ook het water van de lethe de vergetel heid die lanzmann bevecht met zijn aanhoudende vragen gewekt door zijn neutrale stemgeluid dat zich in vele talen voegt komen die talen tot leven de stemme n vermenge n zich frans duits engels yiddisch pools he breeuws litouws en het duits is ook de taal van de slachtoffers wi j horen in het duits ook de taal van canetti de taal van paul celan nooit klinkt er in de stem van lanzmann een oordeel hij onderzoekt zij n stem zoekt de waarheid het weten in eindeloze nuancering klinken antwoor den op de vraag die odysseus stelt wanneer hij eenmaal aangekomen is in het rijk van de doden jiooo t kqea vno caxpov t epoevta ho e bent u in dit eeuwige duister beland er bestaat een suggestieve cultuurpsychologische stelling die inhoudt dat de dodenkampen van de twintigste eeuw zijn ontworpen volgens een in onze cul tuurgeschiedenis nauwkeurig gekoesterde fantasie na het verval van natuur lijke vormen van religie ontworpen als cultivering van de christelijke doc trines van hel en verdoemenis zijn zij de overbrenging van de hel van het on deraardse naar het oppervlak van de inferno van dante kan men zeggen dat hij van deze twintigste eeuwse situatie ee n volledige r beeld heef t gegeve n da n enige andere tekst omda t dante in de veertiende eeuw immers betoogde dat de hel ook geografisch in het centrum van het westers bestel lag door de hel boven de grond te plaat sen op enkele kilometers afstand van goethes weimar op de griekse eilan den of in het voormalige joegoslavie is de belangrijkste orde de belangrijkste symmetrie van de westerse beschaving buiten spel gezet zonder enige materiele herinnering aan deze realisatie van de eeuwenoude on bewuste fantasie zonder enig archiefbeeld of foto toont de film ons het hier en nu het relaas dat wij aanhoren de gelaatsuitdrukkigen die wi j zien de lege landschappen die ons worden getoond en waar nu stilte heerst doen in een ondraaglijk langzaam tempo het uiterste beroep op ons voorstellingsvermo gen op ons vermogen om innerlijke beelden te vormen en deze beelden i n ons lichamelijk bewustzijn t e laten doordringen alleen zo zijn wij zij het met de grootste moeite in staat om de gruwel te herkennen als iets dat door onze hoogstaande cultuur zelf is voortgebracht als uiterste realisering van de beschaving zelf het is de plicht tot innerlijke beeldvorming di e lanzmann oplegt aa n degenen voo r wi e het openbaren va n de herinnering misschie n raakt aan de minimale vorm van bevrijding die elke communicatie is en die hij oplegt aan ons de toeschouwers wier voorstellingsvermogen op onmoge lijke wijze wordt beproefd een zuiver innerlijk niveau daar plaatst de fil m het terug opnieuw en voor altijd in het diepe respect voor het onnoembare en onafbeeldbare treedt lanzmann in de mozaische traditie van het beeldverbod zelf benadrukt hij de quasi muzi 16 mulder shoah meesterwerk van het eeuwige heden kale de symfonische aspecten in de opbouw van de film shoah is inderdaad evenals schonberg s moses und aron een symfonische dodecafonie muzie k zonder oplossing of verlossing de film shoah is de voltrekking van een verbintenis tussen kunst en onmen selijkheid waarva n wij i n de traditie van onze cultuur zelfs i n onz e ergst e nachtmerries niet hadden kunnen dromen inderdaad klinkt het woord kunst als noemer voor shoah als blasfemie niet voor niets is de film ook in ne derland in hoofdzaak beschreven vanwege zijn documentaire en historiografi sche aspecten maar we moeten onder ogen zien dat de allergrootste kunst zich juist daa r manifesteert waa r het woord kunst t e klein geworde n is omda t men oog in oog met het werk door huiver wordt bevangen ook vandaag en juist vandaag voelen wij de onmogelijkheid van de gedachte dat de misdaad tegen de mensheid zich ergens anders of enkel in een andere tijd voltrekt dat het voorbij zou zijn maar hoe noodzakelijk is die illusie hoe noodzakelijk is het te beseffen dat de beelden waarmee wij dagelijks wor den overspoeld die illusie niet ongedaan kunnen maken het is de kunst die aan deze noodzakelijkheid van de illusie vorm kan geven zonder de werkelijkheid teniet te doen door zijn nadruk op de noodzaak om het verleden de gruwel bij de slachtoffers te doen herleven en deze emotie te delen met de vragensteller en via hem met ons de kijkers opent de film de enige nog overgebleven mogelijkheid dat de werkelijkheid zich zou kunnen manifesteren in een andere gedaante alleen door een nauwkeurige overdracht van de details van de gruwel en i anzmann brengt deze overdracht tot stand met hoge artistieke pretentie komen we in aanraking met d e waarheid d e kunst is de laatste boodschapper van de waarheid de laatste communicatie de enige er bestaat geen antwoord op de vraag waarom de joden vernietigd moesten worden maar de vraag zelf en de vraag naar de wijze waarop het gebeurde de details van de geschiedenis betreffen het heden het is het kunstwerk shoah dat deze vragen in een unieke en koppige vorm in het heden blijft vasthouden in stemmen in gezichten in gebaren in wisselingen van intensiteiten shoah is een mogelijkheid gebleven de creatiev e impul s van claud e lanzmann lig t i n zij n weigerin g o m d e shoah tot het verleden te verklaren in zijn verzet tegen het historiseren ver zet tegen het gangbare proces van de geschiedenis bestaat er nog een geschie denis voor europa na dit einde van de beschaving van europa een einde dat zich voortzet tot vandaag de centrale impuls ligt in de weigering het centrale woord van de kunstenaar is neen het neen van claude lanzmann het neen waarmee wij shoa h incorporeren geeft ee n stem aan de machteloosheid van de mens in het eu ropa van de twintigste eeuw maar ook aan onze verantwoordelijkheid voor de menselijke waardigheid vandaag in srebrenica het is het meest menswaar dige woord het woord waarmee de bevrijding begint 17