Spelen met schimmen in het moedertaalonderwijs

jacques de vroome n spelen met schimme n schimmenspel in het moedertaalonderwijs het schimmenspel is voor velen een tamelijk onbekende kunstvorm iedereen heeft er wel eens van gehoord sommigen hebben er als kind wat mee gespeeld betrekkelijk weinig mensen blijken als je er naar vraagt wel eens een echte schimmenvoorstelling gezien te hebben over het schimmenspel is in het nederlands ook weinig geschreven schimmenspel ligt op de scheidslijn van audiovisuele en dramatische expressie hoewel het primair een beeldende kunstvorm is en het woord bij schimmenspel feitelijk op de tweede plaats komt meent jacques de vroomen dat schimmenspel mogelijkheden biedt voor het moedertaalonderwijs dat wil hij in onderstaand artikel duidelijk maken h e t karakt e r v an s ch i mm e ns p el deze tegenspraak vraagt om verduidelijking ik wil eerst het realiteitskarakter van schimmenspel schimmenspel is zoals gezegd voor alles een door een voorbeeld duidelijk maken als in een visuele expressievorm het is eigenlijk niet moge normale pantomimische uitbeelding speler a spe lijk om de specifieke sfeer van het genre in taal te ler b een klap geeft is het voor een suggestie van beschrijven ik ben ervan overtuigd dat een be echtheid niet noodzakelijk dat a de wang van b zoek aan een voorstelling of zelf experimenteren echt raakt als in een schimmenspel daarentegen tot heel wat meer begrip leidt dan lezen over bij de uitbeelding van een klap de schaduw van niettemin wil ik pogen iets te zeggen over het een hand enkele centimeters voor de schaduw geheel eigen karakter van schimmenspel van een hoofd ophoudt de ander dus niet echt ik meen dat de essentie van schimmenspel schuilt raakt stoort dat zeer speler b althans de scha in een contradictie twee uitersten die ogen duw van speler b dient echt geraakt te worden schijnlijk niet te combineren zijn gaan bij deze de realiteitsmis waarop we hier stuiten geldt ook expressievorm harmonisch samen een schim voor de film in een film kan men ook niet als menspel is enerzijds een zeer realistisch gebeuren bij toneel zichtbaar doen alsof bijvoorbeeld uit anderzijds kan er aan irreele en absurde gebeur een leeg bord eten tenissen in schimmenspel gemakkelijk een aan het realisme dat in een bepaald opzicht kenmer vaardbare vorm gegeven worden ik begrijp dat kend is voor de vormgeving bij schimmenspel 3 taal muziek en geluide n hierboven heb ik al beklemtoond dat schaduwen niet echt zijn schaduwen kunnen in een schim menspel handelen maar schaduwen mogen niet praten h et is een soort grondwet van schimmen spel dat schaduwen stom dus pantomimisch moe ten acteren zij mogen nooit in dialoog treden met elkaar als dat toch gebeurt knapt er iets in de specifieke sfeer van het schimmenspel wel kan een vertel ier in de derde persoon optreden het is niet voldoende als schimmenspelers zwij gen zij moeten voor een goed effect uberhaupt geluidloos acteren dus hoorbare voetstappen een kuchje een hard neergezet voorwerp het zijn evenzovele doorbrekingen van een illusionaire sfeer die bij dit genre uiterst broos is technie k wat heb je minimaal nodig geldt niet voor de inhoud van een vertelling in bij schimmenspel kun je een onderscheid maken schaduwbeelden anders dan bij meer gebruike tussen twee types het mensenschimmenspel en lijke dramatische werkvormen is de toeschouwer het figurenschimmenspel bij schimmenspel bereid om redelijk absurde za bij het mensenschimmenspel ontstaat de beelding ken te accepteren als in een normaal spel een door de schaduwen van echte acterende perso jongen en een meisje ieder een hart uit hun bloes nen het is duidelijk dat je voor deze mogelijk je halen en die harten ruilen zal zoiets bij de toe heid een doek van een zekere omvang moet heb schouwer als tamelijk belachelijk en dus onge ben een minimum formaat is 2×2 meter als je loofwaardig overkomen als twee schimmen ech twee tweepersoonslakens aan elkaar naait heb je ter zoiets doen accepteert men het wel al meer dan deze omvang het doek moet met zo met deze constatering lopen we tegen een heel weinig mogelijk plooien worden opgehangen wezenlijk aspect van het genre schimmenspel aan hoe strakker het gespannen is hoe mooier het bij schimmenspel acteren geen mensen maar beeld op enkele meters afstand van het doek schaduwen schaduwen zijn niet echt en schadu staat de lichtbron hieronder zal ik nog duidelijk wen mogen dus een heleboel wat gewone mensen maken dat een ideale lichtbron voor schimmen spelers niet mogen echte mensen dienen echte spel de overheadprojector is de spelers staan tus dingen te doen ze verliezen gemakkelijk hun sen doek en lichtbron het publiek zit aan de an echtheidskarakter als ze symbolisch gaan hande dere kant van het doek als het schimmenspel len omdat een schim niet echt is mag zo n scherm niet van wand tot wand loopt in de regel schim zoals het voorbeeld van de harten laat zal dat niet het geval zijn kan de ruimte tussen zien wel symbolische handelingen verrichten scherm en wand verduisterd worden met een gor omdat de schimmen niet echt zijn moeten zij dijn materiaal dat ook goed voldoet is zwart in hun bewegingen ook niet realistisch te werk landbouwplastic gaan bewegingen moeten vertraagd gestileerd en schimmenspel kan ook in een kleiner formaat ge vergroot worden als een chirurg in een schim speeld worden we spreken dan van figurenschim menspel met een mes van een halve meter lengte menspel de schaduwbeelden worden gevormd in een enorm gebaar een lichaam van dij tot door figuurtjes geknipt uit karton een poppen schouder opensnijdt levert zo n gebaar een veel kastopening is voor dit doel groot genoeg als de fraaier effect dan een snelle snee van 30 centime normale speelruimte met een stukje oud laken of ter met een echt lancet dun papier wordt dichtgemaakt en er een bureau lamp achter wordt geplaatst is het schimmen theater gereed 4 de lichtbron werken met gekleurd papier op het vlak van de een ideale lichtbron voor het mensenschimmen overheadprojector kleurwisselingen kunnen heel spel is zoals boven reeds opgemerkt de over functioneel zijn rood voor een romantisch tafe headprojector de overheadprojector is zo ge reel oranje voor de suggestie van helder zonlicht schikt omdat men met behulp van dit apparaat blauw voor een avondstemming groen voor een allerlei interessante trucs kan uithalen als men kille griezelige science fiction sfeer de overheadprojector op een behoorlijke afstand voor een klein scherm bij een figurenschimmen van het doek plaatst en vier kleine uit ka rt on ge spel kan een zaklamp al volstaan heel mooi knipte boompjes op het projecto rv lak legt staat warm licht geeft een brandende kaars overigens er op het schimmenspelscherm een compleet bos niet de veiligste lichtbron het is niet nodig om met bomen van twee meter hoogte over een dimmer te beschikken maar als men die op dezelfde eenvoudige wijze kunnen allerlei an heeft kan die goede diensten bewijzen het is dere decorelementen in beeld gebracht worden rustiger voor het oog van de kijker en fraaier voor struikgewas kroonluchters aan de zoldering een het effect als taferelen langzaam zichtbaar wor hemelbed een bootje enzovoo rt het is ook mo den en ook langzaam weer verdwijnen gelijk om op creatieve wijze met de decorelemen ten te spelen met behulp van een aangehecht voorwerpen strookje transparant kan men elementen vrij omdat bij schimmenspel alles alleen in silhouet over het vlak laten zweven zo kan bijvoorbeeld te zien is volstaan platte uit karton of triplex de zon langzaam door een wolk bedekt worden vervaardigde voorwerpen een pistool een bal met een iets groter stuk karton waarin kleine een vogel een gebroken hart een juist gebruik vierkante gaten zijn geknipt kan een flatge van voorwerpen verhoogt in belangrijke mate de bouw worden gesuggereerd waarvan enkele ra sfeer van een vertelling er kunnen met behulp men verlicht zijn als een speler op de goede van voorwerpen ook weer allerlei trucs worden plaats voor het scherm staat verschijnt er een uitgehaald een konijn uit een hoge hoed toveren hoofd voor het verlichte raam is bij schimmenspel heel wat gemakkelijker dan een overheadprojector biedt allerlei mogelijkhe in het echt bekend is ook de operatietruc uit den voor trucs daar staat tegenover dat het licht een liggende persoon haalt een geinteresseerd chi van dit apparaat erg stil en sfeerloos is een rurg de meest bizarre voorwerpen kleurfilter voor de lamp van de overheadprojec tor van het type dat men voor toneelspots ge bruikt kan daar wel wat tegen doen u kunt ook 5 schimmenspel en moedertaalonderwijs heersingskader vertellen door schimmen is ook een vorm van literatuur eerder in moer heb ik in het begin van dit a rt ikel schreef ik dat schim al eens betoogd dat literatuuronderwijs niet menspel primair een beeldende kunstvorm is alleen hoeft te bestaan uit het bekijken van de waarbij het woord op de tweede plaats komt de produkten van anderen i c min of meer befaam vraag waarom dan toch schimmenspel in het de schrijvers een docent die zijn leerlingen zelf moedertaalonderwijs ligt na zo n constatering literaire produkten laat vervaardigen is op een voor de hand om een concreet beeld te geven heel intensieve wijze met literatuuronderwijs be van mogelijkheden van schimmenspel voor het zig een schimmenspel maken mag met recht een mto geef ik hieronder een tweetal praktijkbe literaire uitdaging genoemd worden daarnaast is schrijvingen ik wil enkele meer theoretische op het ook heel goed mogelijk om bestaande literai merkingen aan die praktijkbeschrijvingen vooraf re verhalen te gebruiken als uitgangspunt voor laten gaan een schimmenvoorstelling bij de oefening van schriftelijke en mondelinge om de theorie wat concreter te maken volgt hier taalvaardigheid heeft in het mto lang eenzijdig onder een tweetal praktijkbeschrijvingen het acce nt gelegen op het aspect taalcorrect heid zo moest de spreekbeu rt uitgesproken kleuterschool de keg uit venray worden in zinnen die de toets van de grammatica de kleuterleidsters van de keg trudy van le correctheid min of meer konden doorstaan zolen marijke smedts thea kuipers en leontien correcte uitspraak bij de spreekbeu rt was de pen van enckevort waren graag bereid om uit te pro dant van correcte spelling bij het opstel er wer beren wat er met schimmenspel in het kleuteron den en worden soms apart e cijfers gegeven voor derwijs mogelijk was toen ik de school bezocht stijl bij het opstel en presentatie bij de spreek om de kleuters met schimmenspel bezig te zien beurt en de leidsters te interviewen was men al onge ieder die de ontwikkelingen binnen de moeder veer een maand met wisselende intensiteit met taaldidactiek een beetje gevolgd hee ft zal besef deze expressievorm bezig omdat de kinderen er fen dat het bij moede rt aalonderwijs om veel meer kennelijk veel zin in hadden had het team ook dan correct taalgebruik gaat als je met een een speciale themaweek rondom schimmenspe groepje in mondeling overleg een probleem moet len georganiseerd oplossen gaat het er op de eerste plaats om dat je de leidsters hadden de tijd genomen om de kleu op tijd durft te spreken en op tijd weet te luiste ters stapje voor stapje de expressiemogelijkheden ren het formuleren van correcte zinnen draagt van schaduwbeelden te laten ontdekken ze had maar in zeer bescheiden mate bij aan het oplos den eerst simpelweg een lamp op de muur laten sen van problemen en het creeren van zinvolle schijnen wat kun je daarmee nu doen al gauw menselijke relaties binnen het spreekvaardig verschijnt de schaduw van een hoofd op de muur heidsonderwijs is om het eens wat aange he dat is wouter kinderen mogen om de beurt scherpt te formuleren misschien niet het spre bij de leidster op schoot zitten anderen moeten ken het belangrijkste belangrijker is wellicht het raden wiens hoofd ze op de muur zien de vol scheppen van voorwaarden waardoor leerlingen gende stap was voorwerpen raden achter een zich veilig voelen en zich durven te uiten verlicht scherm van dun papier houdt de leidster bij schimmenspel wordt veel veiligheid geboden een of ander voorwerp een beker een kwastje je komt nooit oog in oog met de groep te staan een schaar een kind stelt vragen de juf wijst hoogstens je schaduw komt in beeld dat schept kinderen aan die moeten antwoorden de op veiligheid zelfve rt rouwen is een zaak die geleide dracht luidde in hele zinnetjes antwoorden ik lijk verworven dient te worden als je niet vrijuit dacht aan een engelse les what is this this is in een groep durft te praten leer je het niet om het te varieren en wat moeilijker te maken noodzakelijk door het telkens opnieuw te moe worden voorwerpen ingepakt aangezien sinter ten een goed docent zal op zoek moeten gaan klaas in de verte nadert gaat het in de vorm van naar kaders die en veiligheid en een uitdaging bie een sinterklaasspel piet heeft een zak met ca den ik meen dat schimmenspel zo n kader is deautjes laten staan hij weet niet meer wat er in uit het oogpunt van moede rtaalonderwijs biedt de pakjes zit de leidster haalt een gymschoen schimmenspel echter meer dan alleen een taalbe gewikkeld in toiletpapier uit de magische zak 6 het kind dat in een volledige zin antwoord swimmy vertelt een kind het verhaal aan de klas heeft gegeven mag op zijn haar be u rt een ca d eau anderen beelden achter het scherm passages uit tje uit de zak pakken en de bijbehorende v raag ik zie dat een turks jongetje niet weet wat een ste l len kreeft is hij pakt het verkeerde figuurtje enkele een volgend stadium uitbeelden met je vingers kijkers treden corrigerend op de kijkers kunnen nauwelijks geduld opbrengen maar je kunt ook te hoog grijpen een leidster om te kijken i edereen is druk bezig met eigen vertelde me dat ze aan een drietal kinderen de v ingers er worden voor werpen bijgehaald met opdracht had gegeven om met behulp van jip en een p rop papier ku n je heel veel kanten u it een janneke en enkele andere figuren zelf een ver bollend blaadje papier blijkt een egeltje te zijn haaltje te bedenken de kleuters moesten zelf be dan spelen met het hele lichaam dat is prachtig slissen wie zou vertellen en wie zouden uitbeel en profil spelen blijkt niet mogelijk want dan den dat werd ruzie want ze wilden alle drie uit k un je n iet naar j e eigen schadu w kijken d e beelden als stientje tenslotte besluit dan toch schaduwen babbelen ook gezellig met elkaar de maar te gaan vertellen gaat ze zo in haar zelfver k leuters he bben d e theorie h ierboven niet gele zonnen verhaal op dat ze geen enkele aandacht zen meer besteedt aan wat er naast haar op het de volgende stap in het proces is uitbeelden bij scherm te zien is de uitbeelders laten zich op een verhaal dat de juffrouw vertelt de kinderen hun beurt niet door stientje afleiden en vertellen hebben jip en janneke een boer en een geit gete hun eigen verhaal de opdracht was duidelijk te kend en uitgeprikt terwijl de juf vertelt beelden veel gevraagd de kinderen met de figuurtjes het verhaal uit dat met de leidsters sprak ik ook nog over het ver vraagt om heel geconcentreerd luisteren schil met poppenkastspel het bleek dat kinderen in de themaweek heeft het visje slivimmy cerr bij poppenspel veel sneller agressief worden dan traal gestaan de kleuters hebben silhouetten van bij schimmenspel we hebben gegist naar de oor vissen gemaakt openingen zijn met verschillende zaken poppen met stevige houten koppen kun je k leuren d oorsch ijnend p apier beplakt achter het flink tegen elkaar laten kletsen kartonnen schimmenspelscherm geeft dat prachtige veel schimmenspelfiguurtjes geplakt op een breekbaar kleurige vissen met b ehulp v an h et platenboek satestokje zijn veel kwetsbaarder daar moet je 7 voorzichtig mee omgaan een van de leidsters ver len in een tijd dat film radio en tv onbekend wa onderstelde dat kinderen bij poppenspel sneller ren en veel mensen niet of nauwelijks konden le agressief worden omdat de poppenspeltechniek zen in oude folkloristische verhalen werden ook hen voor erg veel problemen plaatst een pop oplossingen gegeven voor vragen waar nog geen iets laten pakken is bijvoorbeeld al vrijwel onmo natuurwetenschappelijk antwoord op kon wor gelijk uit onmacht is het dan al gauw vechten ge den gegeven een minder fraaie zaak was de be blazen hoefte van veel mensen om plaatsgenoten die om zonder iets ten nadele van poppenspel te zeggen de een of andere reden niet in de gemeenschap kan men als men beide genres met elkaar verge pasten in dit soo rt verhalen de rol van onheil lijkt vaststellen dat schimmenspel altijd een zeer brenger toe te kennen het oude niet zo zindelij speciale sfeer oproept een geheimzinnige surrea ke vrouwtje in het afgelegen huisje aan de bos listische sfeer waarvan doorgaans een sterke be rand wordt vanuit deze populaire behoefte ge koring uitgaat makkelijk een heks bij oudere kinderen en pubers heeft schimmen na het kringgesprek werden enkele oude verhalen spel op poppenspel voor dat het niet onmiddel uit de eigen streek voorgelezen 2 in groepjes lijk als een kinderachtige bezigheid wordt be werd er naar steeds terugkerende karakteristieken stempeld gezocht heksen zwarte katers twaalf uu r op het eind van het gesprek hebben we wat taal s nachts kerkhof enzovoo rt activiteiten op een rijtje gezet we kwamen daar hierna mochten de leerlingen tekeningen maken bij tot het onderstaande overzicht de volgende stap was een bezoek met de hele schimmenspel biedt op de eerste plaats moge klas aan een plaats in de buurt waar zich veel ver lijkheden voor receptieve taaltraining het bleek halen afspelen de kinderen moesten speuren met name geschikt als oefenkader voor oplettend naar aspecten van de omgeving die goed pasten in luisteren spookachtige verhalen er zijn echter ook produktieve mogelijkheden terug op school togen de leerlingen aan de slag bijvoorbeeld verhalen vertellen om in groepjes zelf een oud folkloristisch verhaal omdat schimmenspel erg sfeervol is biedt het in elkaar te zetten ze wisten dat ze het in een een goede gelegenheid voor de ontwikkeling van schimmenspel zouden moeten presenteren de fantasie het genre schimmenspel was geintroduceerd met allerlei talige begrippen kunnen met behulp het bekende spelletje diersilhoue tt en uitbeelden van de schimmenspeltechniek op een speelse ma met je handen op een lichte wand van de klas nier geoefend worden een leidster noemde als wordt een leeslamp gericht om de beurt moch voorbeeld dat ze met behulp van schaduwfiguren ten liefhebbers hun kunststukjes ve rtonen de namen voor geometrische vormen driehoek cir kinderen kregen op deze manier een duidelijk kel vierkant had geoefend idee van de aspecten lichtbron voorwerp en schaduwbeelden spelenderwijs ontdekten zij bij zesde klas basisschool voorbeeld dat schaduwen groter worden als je de roosje luijten part time onderwijzeres aan de lichtbron nade rt st jozefschool te maasbree heeft met haar zesde bij het schrijven van de verhalen moesten de ver klas met schimmenspel gewerkt in het kader van schillende groepjes uitgaan van dezelfde beginzin een projectweek de projectweek waaraan de he opa waarom staa t er een kruis op die oude le school deelnam had als centraal thema het ei boerderij het voordeel van zo n openingszin is gen dorp maasbree roosje luijten zou zich dat de groepjes snel op gang komen bij de pre bezighouden met de mondelinge overlevering zo sentatie viel me als nadeel op dat de diverse uit als die vorm heeft gekregen in oude verhalen uit werkingen sterk op elkaar leken achteraf bleek de regio de identieke beginzin dus toch een minder goed er werd gestart met een kringgesprek over de idee te zijn vraag hoe volksverhalen ontstaan zijn de kinde de leerlingen mochten de vrijdagmiddag besteden ren mochten zelf demonstreren hoe in een keten aan figuren maken en oefenen er kon gebruik van vertellers een verhaal geleidelijk gevormd en gemaakt worden van de overheadprojector van vervormd wordt er werd gesproken over de be een poppenkast was een schimmenspeltheater ge langrijke amusementswaarde van dit soort verha maakt stukken oud laken tussen stoelen maak 8 ten het mogelijk dat meerdere groepen tegelijk ter het schimmenspelscherm veilig konden oefenen figuren en attributen werden een aardige kant van schimmenspel is ook het van karton vervaardigd met behulp van splitpen feit dat er technische klussen verricht moeten nen en satestokjes creeerden de kinderen beweeg worden leerlingen die echt niet van zelf spelen bare armen en benen vaste decorelementen een houden kunnen zich verdienstelijk maken door boom de maan enz werden met plakband op licht onder meer verwisseling van kleurfilters en het doek bevestigd geluid te verzorgen bij het maken van de schimmenspelfiguren werd zoals gezegd was de gemeenschappelijke beginzin er binnen enkele groepjes te solistisch gewerkt er debet aan dat de verhalen een beetje op elkaar dat bleek uit het feit dat de figuren qua grootte leken toch waren er ook interessante verschil niet altijd in een juiste verhouding gemaakt wa len ren mensen en bomen bleken bijvoorbeeld even de groepjes gebruikten muziek op een cassette groot te zijn de groepjes ontdekten dat bij goede als geluidsdecor het was jammer dat alle groep afspraken in een eerder stadium figuren niet jes het met dezelfde muziek moesten doen enke tweemaal gemaakt hadden hoeven worden le groepjes maakten behalve van de geregistreerde aan het feit dat schimmen niet met elkaar mogen muziek ook van orff instrumenten gebruik een praten moesten ook deze kinderen even wennen uitstekend ondersteunend expressiemiddel ze vergaten het nogal eens bij de repetitie voor het is duidelijk dat elke voorstelling zijn eigen ge het succes van de voorstelling is het verder van luidsdecor moet hebben het lijkt me ook erg belang dat de leerling die de rol van verteller op sfeervol als leerlingen eigen instrumenten mee zich neemt een redelijk goede lezer is als het brengen die zij tijdens de voorstelling zelf bespe vertellen moeizaam of brokkelig verloopt heeft len dat een erg negatieve uitwerking op het effect het genre oude plaatselijke verhalen blijkt een van de voorstelling genre te zijn dat zesdeklassers aan kunnen en ook de zaterdagochtend bleek nodig om te repe creatief in schimmenspel kunnen uitwerken van teren op zaterdagmiddag bezochten de ouders een groepje kinderen waarmee ik nog wat na de school de klassen 1 t m 3 hadden een ten praatte over hun figurenschimmenspel hoorde ik toonstelling over maasbree opgezet de zesde klas dat ze zelf spelen nog leuker gevonden zouden verzorgde een schimmenspelvoorstelling die het hebben de onderwijzeres vertelde me dat ze daar goed deed de leerlingen speelden met zorg en binnen dit project onmogelijk tijd voor had kun overtuiging verlegen kinderen voelden zich ach nen vinden bij wat meer voorbereidingstijd in de toekomst leek een mensenschimmenspel haar met zesdeklassers heel goed mogelijk noten 1 jacqu es de vroome n dramatis ch e werkvormen en li teratuuronderwij s in moer 1980 3 p 25 33 2 graad eng el s dei dank toch d n duvel volksverha len tussen peel en maas 1977 z p voor degenen die meer willen lezen over schimmenspel volgen hieronder nog enkele titels olive blackham shadowpuppets london 196 0 paul amtmann puppen schatren masken munchen 1966 herta sch newolf play with light and shadow the art and techniques of shadow theatre new york 1 968 mechtild dehn achtung sprichw rter schattenspiel in praxis deutsch 2011976 p 51 e v hetty paerl schimmenspel en het spelen met schaduwen amsterdam 197 9 eugeen lettany masker pop schim antwerpen 1979 9