Spelling en telling. Of DT gespeld en geteld.

spelling en telling of dt gespeld en geteld ook in china was het schrijfberoep in handen van een kleine klasse van beambten het woud der penselen die er ook weinig behoefte aan gehad zullen hebben hun kunde en dus hun inkomen aan het volk prijs te geven g e booij e a in spelling wolters noordhoff groningen 1979 inleiding uit m i j n m i d d e l b a r e s c h o o l t i j d h e r i n n e r i k me een leraar nederlands d i e b i j de v e r b e t e r i n g van onze o p s t e l l e n de v r i j c r y p t i s c h e a f k o r t i n g t h v hanteerde wat dan a c h t e r a f b l e e k t e betekenen t o t h i e r v e r b e t e r d ze p r i j k t e i n j e o p s t e l naast de e e r s t e en m o g e l i j k dus ook enige d t f o u t d i e je a l s 1 4 j a r i g e gepleegd had d i t i s m i een t y p i s c h symptoom van de aandoening o r t h o graphospasmus of s p e l l i n g k r a m p z i e h i e r o v e r het artikel z i e k e n z o r g en g e z o n d h e i d s b e l e i d eveneens i n deze b u n d e l een b e p a a l d f a c e t van de s p e l l i n g i n casu de e i n d l e t t e r d of t of dt b i j werkwoorsvormen wordt a l s het ware g e c a n o n i s e e r d en met b u i t e n n i s s i g e b e l a n g r i j k h e i d omkleed o v e r t r e d i n g e n e r t e g e n k r i j g e n dan het k a r a k t e r van majes t e i t s s c h e n n i s en worden b e s t r a f t met maatregelen d i e even eens i n de s f e e r van het s a c r o s a n c t e l i g g e n er zou een k l e u r r i j k e b l o e m l e z i n g t e v u l l e n z i j n met derge l i j k e anekdotes i v m d i e b e r u c h t e d t f o u t 1 er z i t t e n e c h t e r ook h e e l wat minder p r e t t i g e kanten aan deze zaak v a s t ik noem e r zo maar e n k e l e voor de v u i s t weg waarom hebben l e e r k r a c h t e n het zo op d i e d t f o u t e n gemunt komen d i e dan zo vaak voor hoe s t o r e n d z i j n ze voor de communicatie hoe komt het dat mensen d e r g e l i j k e f o u t e n b l i j v e n maken is dat r e g e l s y s t e e m dan zo m o e i l i j k wat hebben we dan a l d i e j a r e n op s c h o o l n i e t g e l e e r d en als l e e r k r a c h t e n dan zo handig z i j n i n het opsporen van dergelijke en andere s p e l l i n g f o u t e n sommigen lijken wel t e behoren t o t de bobsf de b i j z o n d e r e o p s p o r i n g s b r i g a d e voor s p e l l i n g f o u t e n wat doen ze dan a c h t e r a f met de l e e r l i n g en z i j n s p e l l i n g p r o b l e e m de s i t u a t i e van het s p e l l i n g o n d e r w i j s kunnen we i n hoge mate problematisch noemen het spellingsysteem i s vrij complex l e r e n s p e l l e n op z i c h i s eveneens een i n g e w i k k e l d cognitatief psychologisch proces en tenslotte wordt de h e l e s i t u a t i e nog een b e h o o r l i j k stuk i n g e w i k k e l d e r gemaakt door de o p v a t t i n g e n en waarden d i e i e d e r van ons e r i v m s p e l l i n g en s p e l l i n g b e h e e r s i n g op nahoudt we mogen gerede l i j k aannemen dat l e e r k r a c h t e n e r g begaan z i j n met de s p e l l i n g v a a r d i g h e i d van hun l e e r l i n g e n maar vaak b l i j k t dat vonk 13de j g e x t r a nummer s p e l l i n g 55 zij precies datgene doen wat het bereiken van dat doel verhindert het wordt m i de hoogste t i j d dat de spellingproblematiek met gezond v e r s t a n d benaderd wordt zo i s o m wetenschappe l i j k onderzoek n o d i g om r e l e v a n t e en v a l i d e gegevens t e v e r s c h a f f e n o v e r a l l e r l e i a s p e c t e n van het probleem hoe ingewikkeld i s onze s p e l l i n g wat doet een taalgebruiker a l s h i j s p e l t wat g e b e u r t er i n ons h u i d i g s p e l l i n g o n d e r 1 w i j s op de verschillende onderwijsniveau s en hoe leer j e i n f e i t e s p e l l e n e n k e l op b a s i s van d e r g e l i j k e e x a c t e gegevens kan een meer efficiente d i d a c t i e k o n t w i k k e l d wor den onderzoek en materiaal hoe b e l a n g r i j k z i j n i n f e i t e die beruchte dt fouten om op d i e v r a a g een z i n n i g antwoord t e kunnen geven moet j e weten waar en hoe vaak de m o g e l i j k h e i d t o t f o u t voorkomt dat b e t e k e n t meteen dat j e z i c h t moet hebben op de s p r e i d i n g van de werkwoordsvormen i n het n e d e r l a n d s een k l e i n e s t e e k proef z i e het a r t i k e l z i e k e n z o r g en g e z o n d h e i d s b e l e i d toonde aan dat een onderzoek op ruimere s c h a a l b e s t z i n v o l l e r e s u l t a t e n zou o p l e v e r e n daartoe g e b r u i k t e i k v o l g e n d m a t e r i a a l 1 het corpus g e s c h r e v e n nederlands u i t u i t den boogaart 1975 ten b e l o p e van 600 000 woorden aangezien de gemid d e l d e f r e q u e n t i e van het werkwoord i n g e s c h r e v e n neder l a n d s 17 83 b e d r a a g t gaat het h i e r om 107 000 werk woordsvormen ik noem d i t i n het v e r v o l g van d i t a r t i k e l bestand a 2 bestand b i s een c o m b i n a t i e van s p e l l i n g w i j z e r p r a x i s 14 en u i t den boogaart 1 975 p r a x i s 14 g e e f t een l i j s t van 1024 frequente werkwoorden daarvan z i j n er 405 met een f r e q u e n t i e van 30 en meer deze f r e q u e n t i e i s e c h t e r een vaag gegeven het gaat a l d u s de a u t e u r s van s p e l l i n g w i j z e r om de som van de f r e q u e n t i e s van de v e r s c h i l l e n d e vormen van een werkwoord i n u i t den boogaart 1975 zo k r i j g t het werkwoord werken i n p r a x i s 14 de f r e q u e n t i e 331 wanneer we d i t g e t a l c o n t r o l e r e n i n u i t den boogaart 1975 v i n d e n we volgende gegevens werk 3 werkt 57 werken 140 werkte 38 werkten 17 gewerkt 34 dat g e e f t een t o t a a l van 289 voegen we d a a r b i j de a a n t a l l e n van het o n v o l t o o i d deelwoord 34 en ook de a a n t a l l e n voor de vormen u i t het gespro ken nederlands 66 dan komen we aan een t o t a a l f r e q u e n t i e van 389 de gegevens i n p r a x i s 14 b l i j k e n dus n i e t a l l e e n vaag t e z i j n maar t e v e n s onnauwkeurig daarom werd van d i e 405 werkwoorden met een frequentie van 30 en meer de f r e q u e n t i e van e l k e werkwoordsvorm opge zocht i n u i t den boogaart 1975 56 3 t e n s l o t t e werden ongeveer 10 000 werkwoordsvormen g e t u r f d u i t v r i j e o p s t e l l e n van de l a g e r e s c h o o l 5de en 6de l e e r j a a r ook h i e r v a n werden de f r e q u e n t i e s van vormen berekend d i t noem i k b e s t a n d c 2 b i j f r e q u e n t i e t e l l i n g e n moeten we o n d e r s c h e i d maken t u s s e n t y p e s en t o k e n s een type i s een vorm d i e a l s zodanig voorkomt ongeacht z i j n f r e q u e n t i e bv wordt gaan zong wanneer we h e t a a n t a l keren d a t zo n vorm voorkomt gaan samentellen dan hebben we t e maken met t o k e n s zo i s i n u i t den boogaart 1 975 h e t type wordt vertegenwoordigd door l i e f s t 1 415 tokens voor gaan i s d a t 623 voor zong 15 spreiding van werkwoordsvormen als categorie t a b e l 1 g e e f t een b e e l d van de s p r e i d i n g van werkwoordsvor men a l s c a t e g o r i e i n h e t g e s c h r e v e n n e d e r l a n d s u i t g e d r u k t i n voor de b e r e k e n i n g werd g e b r u i k gemaakt van b e s t a n d a u i t den boogaart 1975 en b e s t a n d c v r i j e o p s t e l l e n u i t de l a g e r e s c h o o l zowel de s p r e i d i n g van t y p e s a l s tokens werd berekend voor e l k bestand vandaar tweemaal twee r e e k s e n g e t a l l e n aangezien z i j n zeer l a g e f r e q u e n t i e werd geen r e k e n i n g gehouden met h e t o n v o l t o o i d deelwoord de c i j f e r s 1 t o t 6 i n de bovenste kolom d u i d e n de grammatica l e werkwoordsvormen aan n l 1 e e r s t e vorm 1 s t e p e r s enk t e g t i j d i n v e r s i e v o r m 2de p e r s gebiedende w i j s 2 tweede vorm 2de 3de p e r s enk t e g t i j d 3 derde vorm 1 s t e 2de 3de p e r s mv t e g t i j d noem vorm 4 v i e r d e vorm 1 s t e 2de 3de p e r s enk v e r l t i j d 5 v i j f d e vorm 1 s t e 2de 3de p e r s mv v e r l t i j d 6 zesde vorm v o l t o o i d deelwoord tabel 1 s p r e i d i n g van werkwoordsvormen i n 1 2 3 4 5 6 types 4 46 15 96 33 78 13 01 5 36 27 42 a tokens 3 65 26 91 30 23 18 73 4 23 16 25 types 7 62 10 05 32 08 20 44 10 64 19 18 c 9 64 11 17 33 52 13 57 7 65 tokens 24 45 wat onmiddellijk opvalt i s het v e r s c h i l i n percentages t u s s e n de twee bestanden e n k e l voor de derde vorm l i g g e n de c i j f e r s d i c h t b i j e l k a a r o p v a l l e n d i s ook de hogere f r e q u e n t i e van e e r s t e vormen i n de k i n d e r t a a l d a t g e l d t 57 eveneens voor de b e i d e v e r l e d e n t i j d v o r m e n v i e r d e en v i j f d e vorm opposities en concurrenten een b e l a n g r i j k e oorzaak van f o u t e n b i j de w e r k w o o r d s s p e l l i n g i s h e t bestaan van grammaticaal bepaalde homofonen de klankvorm gebeurt moet a f h a n k e l i j k van de c o n t e x t geschre ven worden a l s j gebeurt o f gebeurd a s s i n k 1980 noemt deze vormen reele c o n c u r r e n t e n e r z i j n twee m o g e l i j k e s c h r i j f w i j z e n voor een klankvorm en s l e c h t s 1 ervan i s i n de gegeven omstandigheden c o r r e c t het i s e r g w a a r s c h i j n lijk d a t een t a a l g e b r u i k e r vaak de meest vertrouwde de meest f r e q u e n t e vorm z a l s c h r i j v e n u i t de o p p o s i t i e bepaalt bepaald z a l h i j de voorkeur geven aan b e p a a l d met d p r e c i e s omwille van de v e e l hogere frequentie van deze vorm 68 t o v de vorm b e p a a l t 1 0 hoe g r o t e r het verschil i n frequentie tussen c o n c u r r e r e n d e vormen hoe zwakker de c o n c u r r e n t i e in h e t s p e l l i n g s y s t e e m van h e t werkwoord komen e r 5 v e r s c h i l l e n d e o p p o s i t i e s voor n l o p p o s i t i e a vorm 1 v s vorm 2 bv word wordt o p p o s i t i e b vorm 2 v s vorm 6 bv betekent betekend o p p o s i t i e c vorm 1 vorm 6 v s vorm 2 bv aanvaard aanvaardt o p p o s i t i e d vorm 3 v s vorm 5 bv p r a t e n p r a a t t e n o p p o s i t i e e vorm 4 v s vorm 6 a t t r i b u t i e f gebruikt bv aanvaardde aanvaarde de f r e q u e n t i e van deze c o n c u r r e r e n d e vormen werd opgezocht i n b e s t a n d b werkwoorden met een f r e q u e n t i e van 30 en meer 3 de v i j f l i j s t e n v o l g e n h i e r n a met t e l k e n s een korte t o e l i c h t i n g het g e t a l t u s s e n haakjes a c h t e r elke vorm d u i d t de f r e q u e n t i e aan z o a l s vermeld i n u i t den boo g a a r t 1 975 een s t r e e p j e b e t e k e n t d a t de b e t r e f f e n d e vorm d a a r i n n i e t voorkomt de o p p o s i t i e p a r e n werden i n d e g r e s s i e v e v o l g o r d e naar f r e q u e n t i e g e r a n g s c h i k t en b i j g e l i j k e a a n t a l l e n a l f a b e t i s c h s c h e i d b a a r samengestelde werkwoorden werden opgenomen i n hun aan e l k a a r geschreven vorm de f r e q u e n t i e s van g e s c h e i den en aaneengeschreven vormen werden samengesteld 58 tabel 2 oppositie a vorm 1 vs vorm 2 1 word 31 wordt 1 415 2 vind 89 vindt 151 1 3 houd 22 houdt 109 1 4 antwoord 4 antwoordt 8 5 vermoed 2 vermoedt 9 6 geld geldt 60 7 leid leidt 37 8 bied biedt 34 9 bevind bevindt 23 10 luid luidt 21 11 treed treedt 13 12 geschied geschiedt 12 13 rijd rijdt 12 14 schud schudt 11 15 inhoud inhoudt 9 16 lijd lijdt 9 17 meld meldt 9 18 aanvaard aanvaardt 7 19 bezighoud bezighoudt 7 20 plaatsvind plaatsvindt 7 21 onderscheid onderscheidt 7 22 aanduid aanduidt 6 23 vermeld vermeldt 6 24 verbind verbindt 5 25 besteed besteedt 4 26 brand brandt 4 27 beinvloed beinvloedt 3 28 voorbereid voorbereidt 3 29 aanbied aanbiedt 2 30 aanhoud aanhoudt 2 31 bind bindt 2 32 red redt 2 33 uitbreid uitbreidt 2 34 verbied verbiedt 2 35 zend zendt 2 36 afleid afleidt 37 beantwoord beantwoordt 38 ophoud ophoudt 39 overlijd overlijdt 40 scheid scheidt 41 s n i jd snijdt 42 verantwoord verantwoordt toelichting b i j tabel 2 1 deze oppositie treedt op b i j werkwoorden waarvan de stam e i n d i g t op d 2 het aantal oppositieparen bedraagt 42 daarvan zijn er slechts 5 v o l l e d i g daarnaast z i j n er 7 d i e t o t a a l o n t b r e k e n van de o v e r i g e 30 komt s l e c h t s een vorm v o o r waardoor de c o n c u r r e n t i e verzwakt wordt 59 3 de f r e q u e n t i e van de tweede vormen dt l i g t m e r k e l i j k hoger dan d i e van de r e s p e c t i e v e l i j k e e e r s t e vormen voor de t y p e s b e d r a a g t de v e r h o u d i n g 5 t g o 35 voor de tokens 148 t g o 2 015 de zo gewraakte d t f o u t zou wel eens t e maken kunnen hebben met de hogere f r e q u e n t i e van de tweede vormen 4 van e e n z e l f d e grondwerkwoord komen v e r s c h i l l e n d e a f g e l e i de vormen v o o r bv v i n d e n bevinden p l a a t s v i n d e n houden inhouden aanhouden bezighouden ophouden de s p e l l i n g van deze vormen i s v o l l e d i g a n a l o o g op grond daarvan kan men de f r e q u e n t i e van houdt 109 inhoudt 9 b e z i g h o u d t 7 aanhoudt 2 en ophoudt samentellen de o p p o s i t i e wordt dan houd 22 v s houdt 127 5 b i j de werkwoorden r i j d e n en houden v e r v a l t de o p p o s i t i e wanneer de e e r s t e vorm g e s p e l d wordt zonder d i k hou i k r i j 6 de nummers 5 1 2 1 8 23 25 27 28 37 en 42 d u i k e n opnieuw op i n o p p o s i t i e c z i e d a a r o v e r meer a l d a a r tabel 3 oppositie b vorm 2 v s vorm 6 1 betekent 134 betekend 6 2 gebeurt 69 gebeurd 62 3 vertelt 54 verteld 51 4 bepaalt 10 bepaald 68 5 bedoelt 23 bedoeld 50 6 beschouwt 15 beschouwd 57 7 verandert 14 veranderd 42 8 verklaart 18 verklaard 31 9 betaalt 8 betaald 32 10 ontwikkelt 8 ontwikkeld 28 11 overtuigt 3 overtuigd 33 12 verdient 18 verdiend 16 13 bevestigt 5 bevestigd 27 14 vertoont 19 vertoond 12 15 behandelt 7 behandeld 21 16 belooft 13 beloofd 11 17 verdeelt 2 verdeeld 20 18 verzorgt 8 verzorgd 12 19 gelooft 17 geloofd 2 20 verhoogt 2 verhoogd 17 21 bewaart 5 bewaard 13 22 herhaalt 6 herhaald 11 23 verleent 3 verleend 14 24 benoemt 2 benoemd 14 25 bezorgt 8 bezorgd 7 26 erkent 3 erkend 11 27 vervult 5 vervuld 8 28 beleeft 5 beleefd 6 29 verlangt 8 verlangd 3 30 herkent 4 herkend 5 31 vertrouwt 2 vertrouwd 6 32 herstelt 2 hersteld 5 60 33 behoort 44 behoord 34 behoeft 32 behoefd 35 verbaast verbaasd 25 36 verwi j d e r t verwi jderd 24 37 beschermt beschermd 19 38 herinnert 14 herinnerd 39 verschilt 12 verschild 40 verkeert 11 verkeerd 41 bevordert bevorderd 9 42 verveelt 2 verveeld toelichting b i j tabel 3 1 deze o p p o s i t i e t r e e d t op b i j zwakke werkwoorden waarvan de stam e i n d i g t op een m e d e k l i n k e r d i e n i e t voorkomt i n t k o f s c h i p of op een k l i n k e r en voorafgegaan wordt door een van de volgende v o o r v o e g s e l s aan be ge her ont over v e r 2 het aantal oppositieparen bedraagt 42 daarvan zijn er 32 v o l l e d i g de o v e r i g e 10 z i j n o n v o l l e d i g van deze 10 z i j n e r 6 waarvan de zesde vorm o n t b r e e k t en 4 waar van de e e r s t e vorm o n t b r e e k t 3 het g l o b a l e verschil i n frequentie t u s s e n tweede en zesde vormen i s v e e l minder geprononceerd dan i n o p p o s i t i e a voor de t y p e s l i g t de v e r h o u d i n g i n a a n t a l l e n 38 t g o 37 voor de tokens 615 t g o 778 t a b e l 4 o p p o s i t i e c vorm 2 v s vorm 6 1 aanvaardt 7 aanvaard 21 2 vermeldt 6 vermeld 21 3 besteedt 4 besteed 18 4 geschiedt 12 geschied 6 5 voorbereidt 3 voorbereid 15 6 vermoedt 9 vermoed 4 7 beinvloedt 3 beinvloed 6 8 verantwoordt verantwoord 22 9 beantwoordt beantwoord 9 toelichting b i j tabel 4 1 deze o p p o s i t i e i s een v a r i a n t van o p p o s i t i e a en t r e e d t op b i j d e z e l f d e s o o r t werkwoorden zwakke werkwoorden waarvan de stam e i n d i g t op d het k r i t i s c h kenmerk van de werkwoorden u i t deze o p p o s i t i e i s de aanwezigheid van een v o o r v o e g s e l aan be ge h e r o n t o v e r ver voor h e t v o l t o o i d deelwoord wordt dan gevormd zonder p r e f i x ge waardoor h e t qua s p e l l i n g identiek i s met de e e r s t e vorm 2 in f e i t e z i j n e r h i e r dus 3 vormen i n h e t s p e l n a a s t de vormen 2 en 6 de reele c o n c u r r e n t e n i s e r ook de e e r s t e vorm d i e het s p e l l i n g b e e l d van de zesde vorm 61 herneemt en m o g e l i j k bekrachtigt d i t geval doet zich e n k e l voor b i j h e t werkwoord vermoeden waar h e t v o l tooid deelwoord met frequentie 4 steun krijgt van de e e r s t e vorm met een f r e q u e n t i e 2 a l l e o v e r i g e e e r s t e vormen van deze o p p o s i t i e ontbreken zie oppositie a de g e t a l l e n t u s s e n h a a k j e s b i j de zesde vormen v e r w i j z e n dan ook u i t s l u i t e n d naar de f r e q u e n t i e van h e t v o l t o o i d deelwoord 3 het aantal oppositieparen i s 9 waarvan 7 volledig voor de t y p e s bedraagt de v e r h o u d i n g 7 t g o 9 voor de tokens 44 t g o 122 de zesde vorm i s dus merkelijk f r e q u e n t e r dan de tweede tabel 5 oppositie d vorm 3 v s vorm 5 1 praten 121 praatten 3 praatte 11 14 2 wachten 77 wachtten 3 wachtte 18 21 3 leiden 64 leidden 9 leidde 14 23 4 trachten 31 trachtten 6 trachtte 9 15 5 aanvaarden 25 aanvaardden 2 aanvaardde 2 4 6 ontmoeten 18 ontmoetten 6 ontmoette 11 17 7 besteden 19 besteedden 2 besteedde 3 5 8 heten 15 heetten 2 heette 12 14 9 achten 9 achtten 3 achtte 7 10 10 antwoorden 7 antwoordden 2 antwoordde 51 53 11 branden 6 brandden 2 brandde 5 7 12 verwachten 64 verwachtten verwachtte 15 13 beantwoorden 19 beantwoordd e n beantwoordde 5 14 richten 19 richtten richtte 16 15 kosten 17 kostten kostte 11 16 melden 12 meldden meldde 5 17 vermoeden 12 vermoedden vermoedde 2 18 geschieden 6 geschiedden geschiedde 8 19 scheiden 4 scheidden scheidde 2 20 vermelden 3 vermeldden vermeldde 4 21 luiden 2 luidden luidde 7 22 berusten 13 berustten berustte 23 uitbreiden 12 uitbreidden uitbreidde 24 beinvloeden 11 beinvloedden beinvloedde 25 voorbereiden 10 voorbereidden voorbereidde 26 aanduiden 7 aanduidden aanduidde 27 onderscheiden 7 onderscheidden onderscheidde 28 afleiden 5 afleiden afleidde 29 oprichten 3 oprichtten oprichtte 30 zuchten zuchtten zuchtte 16 31 verantwoorden verantwoordden verantwoordde 32 verplichten verplichtten verplichtte toelichting b i j tabel 5 1 deze o p p o s i t i e t r e e d t op b i j zwakke werkwoorden waarvan de stam e i n d i g t op d of t 2 ook b i j deze o p p o s i t i e i s een derde vorm i n het s p e l de v e r l e d e n t i j d s v o r m e n van enkelvoud en meervoud v e r schillen s l e c h t s door de a a n w e z i g h e i d a f w e z i g h e i d van de e i n d n voor de r e s t z i j n b e i d e vormen i d e n t i e k qua s p e l l i n g vandaar d a t i n een derde kolom de v i e r d e vormen en hun f r e q u e n t i e opgenomen werden en samenge s t e l d met de f r e q u e n t i e van de r e s p v i j f d e vormen in hoeverre deze v i e r d e vorm de concurrentie tussen de andere e c h t beinvloed i s een open v r a a g e c h t e tegenhangers a l s bv p r a t e t r a c h t e k o s t e enz b e s t a a n wel i n theorie aanvoegende w i j s maar zijn zo goed a l s verdwenen i n het h u i d i g t a a l g e b r u i k d a a r b i j komt nog d a t de grammaticale en s y n t a c t i s c h e functie van d i e vormen enkelvoud of meervoud voor de t a a l g e b r u i k e r w a a r s c h i j n l i j k erg d u i d e l i j k i s daarom werden de f e i t e l i j k e o p p o s i t i e p a r e n i n een dubbele kader g e p l a a t s t 3 het t o t a a l a a n t a l o p p o s i t i e p a r e n i s 32 op grond van de aanwezigheid van de v i e r d e vorm kunnen we v i e r r e e k s e n oppositieparen onderscheiden er zijn 11 volwaardige o p p o s i t i e s tevens a l l e b i j g e s t a a n door een v i e r d e vorm negen o p p o s i t i e p a r e n z i j n o n v o l l e d i g doordat de v i j f d e vorm o n t b r e e k t maar de v i e r d e vorm i s aanwezig b i j 8 o p p o s i t i e p a r e n o n t b r e k e n zowel 5de a l s 4de vorm waar door de c o n c u r r e n t i e v e r v a l t zo v e r v a l t ook de concur r e n t i e b i j z u c h t e n doordat e n k e l de 4de vorm aanwezig i s en t e n s l o t t e z i j n e r 2 waarvan a l l e vormen o n t b r e k e n de v e r h o u d i n g i n a a n t a l l e n bedraagt voor de t y p e s 29 tgo 11 en 21 voor de 4de vorm voor de tokens l i g g e n de c i j f e r s v e r u i t mekaar 618 t g o 40 en 218 voor de 4de vorm 4 de l a g e f r e q u e n t i e en het ontbreken van de 5de vorm i s o p v a l l e n d e n k e l e 4de vormen s c o r e n hoog w a a r b i j v o o r a l de vorm antwoordde v e r boven de andere u i t s t e e k t waar z i t t e n nu i n f e i t e a l d i e m o e i l i j k e d i c t e e v o r m e n a l s verbrandden smeedden vergoedden verpandden enz tabel 6 oppositie e vorm 4 v s vorm 6 attributief ge bruikt 1 vermeldde 4 vermelde 6 2 aanvaardde 2 aanvaarde 2 3 verwachtte 15 verwachte 9 4 ontmoette 11 ontmoete 5 geschiedde 8 geschiede 6 verplichtte verplichte 8 7 verantwoordde verantwoorde 6 8 beantwoordde 5 beantwoorde 9 besteedde 3 bestede 10 beinvloedde beinvloede 2 11 vermoedde 2 vermoede 12 berustte beruste 13 voorbereidde voorbereide concurrenten i n mindere mate 1 richtte 16 gerichte 13 2 leidde 14 geleide 4 3 achtte 7 geachte 5 4 antwoordde 51 geantwoorde 5 wachtte 18 gewachte 6 zuchtte 16 gezuchte 7 kostte 11 gekoste 8 praatte 11 geprate 9 10 trachtte luidde 9 7 getrachte geluide 11 brandde 5 gebrande 12 meldde 5 gemelde 13 uitbreidde uitgebreide 12 14 afleidde afgeleide 5 15 oprichtte opgerichte 4 16 aanduidde aangeduide 2 toelichting b i j tabel 6 1 deze o p p o s i t i e i s i n zekere z i n van een andere orde dan de v o r i g e een van de c o n c u r r e n t e n i n casu de a t t r i b u t i e f g e b r u i k t e zesde vorm i s een niet werkwoor d e l i j k e vorm d i e g e s p e l d wordt v o l g e n s de gewone s p e l l i n g r e g e l s van open en g e s l o t e n l e t t e r g r e e p met wegla t i n g van een k l i n k e r t e k e n c f r de l e t t e r d i e f i n l e t t e r s t a d van kooreman toch s p e e l t ook h i e r de concur r e n t i e een r o l 2 deze o p p o s i t i e komt voor b i j zwakke werkwoorden waarvan de stam e i n d i g t op d of t en v o o r a f g e g a a n wordt door een v o o r v o e g s e l u i t de r e e k s aan be ge her ont o v e r v e r v o o r deze o p p o s i t i e p a r e n staan i n h e t bovenste d e e l van de t a b e l dubbel omkaderd 64 3 het a a n t a l opposities bedraagt 13 daarvan z i j n er s l e c h t s 2 v o l l e d i g v e r d e r z i j n e r 9 w a a r b i j een van b e i d e vormen o n t b r e e k t en t e n s l o t t e ook 2 d i e helemaal n i e t vertegenwoordigd z i j n de v e r h o u d i n g i n a a n t a l l e n z i e t e r u i t a l s v o l g t voor de types 8 t g o 5 voor de tokens 50 t g o 22 a l b i j a l een z e e r k l e i n a a n t a l 1 4 het tweede d e e l van de t a b e l bevat een l i j s t van vormen d i e alhoewel geen echte homofonen t o c h voor v e r w a r r i n g kunnen zorgen b i j h e t s c h r i j v e n het gaat h i e r weer om zwakke werkwoorden waarvan de stam e i n d i g t op d of t maar h e t v o l t o o i d deelwoord wordt h i e r z o a l s g e b r u i k e l i j k i n h e t n e d e r l a n d s gevormd met h e t p r e f i x ge waardoor een d u i d e l i j k en hoorbaar v e r s c h i l op t r e e d t met de 4de vorm bv l e i d d e t g o g e l e i d e er z i j n s l e c h t s 16 werkwoorden w a a r b i j deze o p p o s i t i e kan optreden slechts 3 opposities zijn volledig van de o v e r i g e o n t b r e e k t een van b e i d e vormen waardoor de c o n c u r r e n t i e v e r v a a g t de v e r h o u d i n g qua a a n t a l l e n i s h i e r a l s v o l g t voor de t y p e s 12 t g o 7 voor de tokens 170 t g o 45 voorlopige conclusie u i t h e t voorgaande zouden we kunnen b e s l u i t e n d a t h e t d t probleem v e e l minder g r o o t i s dan we wel denken in u i t den boogaart 1975 z i j n e r s l e c h t s 56 v o l l e d i g e o p p o s i t i e s aanwezig met een t o t a a l a a n t a l tokens van 4 408 op een t o t a a l van 107 000 werkwoordsvormen maakt d a t 4 12 i e d e r e e n weet e c h t e r d a t l e e r l i n g e n en volwassenen vaak onbestaande in feite o n m o g e l i j k e vormen s c h r i j v e n a l s j i j vondt d a t gebeurdt i k heb g e t e k e n t enz e l k e werk woordsvorm d i e qua u i t s p r a a k e i n d i g t op t wordt voor vele taalgebruikers een p r o b l e e m g e v a l s p e l l i n g o n d e r w i j s heeft hen v o o r a l onzeker gemaakt waardoor ze onnodige onzinnige f o u t e n gaan produceren de n e g a t i e v e invloed van 3 j a a r s p e l l i n g o n d e r w i j s i n de l a g e r e s c h o o l i s o v e r t u i gend aangetoond i n a s s i n k 1 980 en i n p e e t e r s pepermans 1 982 een andere benadering klankzuiver vs niet klankzuiver het dt probleem kan ook benaderd worden v a n u i t h e t oogpunt k l a n k z u i v e r of n i e t k l a n k z u i v e r spellen ik beperk deze b e g r i p p e n h i e r t o t de s p e l l i n g van w e r k w o o r d e l i j k e u i t g a n g e n met t d d t t e de t t e dde vaak i s een k l a n k z u i v e r e s p e l l i n g j u i s t vaak ook n i e t bv i k weet t g o i k word j i j h o o r t t g o h i j v i n d t i k maakte i k mocht i k s t e l d e t g o i k p r a a t t e i k l e i d d e h i j stond w i j hoorden w i j b e r e i k t e n t g o w i j l e i d d e n wij v e r w a c h t t e n gedacht t g o geprobeerd de derde vorm i s vanzelfsprekend a l t i j d klankzuiver 65 hoe l i g t nu de v e r h o u d i n g klankzuivere niet klankzuivere werkwoordsvormen i n h e t nederlands een k l e i n o n d e r z o e k j e met 5028 werkwoordsvormen d a t b e t e k e n t ongeveer 28 500 woorden g e s c h r e v e n t e k s t u i t v r i j e o p s t e l l e n van de l a g e r e s c h o o l l e v e r d e volgende r e s u l t a t e n op 5 t a b e l 7 g e e f t i n a b s o l u t e g e t a l l e n en i n de v e r d e l i n g van k l a n k z u i v e r e en n i e t k l a n k z u i v e r e vormen per werkwoorde l i j k e vorm a l s c a t e g o r i e en d a t zowel voor t y p e s a l s voor tokens tabel 7 v e r d e l i n g van k l a n k z u i v e r e en n i e t k l a n k z u i v e r e werkwoordsvormen i n a b s o l u t e a a n t a l l e n en i n types tokens kz nk7 totaal kz nkz totaal n 58 5 63 346 77 423 1 92 c 7 93 7 50 81 80 18 20 8 32 n 72 7 79 411 36 447 2 91 14 8 86 9 40 91 95 8 05 8 80 n 243 243 1 185 1 185 3 100 28 93 100 23 32 n 164 31 195 1 449 298 1 747 4 84 11 15 89 23 21 82 95 17 05 34 38 n 99 8 107 801 9 810 5 92 53 7 47 12 74 98 89 1 11 15 94 n 99 54 153 370 100 470 6 64 71 35 29 18 21 78 73 21 27 9 25 n 735 105 840 4 562 520 5 082 to taal 87 50 12 50 100 89 77 10 23 100 t o e l i c h t i n g b i j t a b e l 7 het merendeel van de n i e t k l a n k z u i v e r e vormen i s te vinden bij de zesde vorm v o l t o o i d deelwoord op d de v i e r d e vorm s c o o r t eveneens r e d e l i j k hoog de derde vorm i s zoals reeds gezegd steeds k l a n k z u i v e r qua tokens i s ook de e e r s t e vorm i n r e d e l i j k e mate aanwezig toch b l i j k t u i t de t o t a l e n d a t s l e c h t s 1 op 8 a 10 vormen niet klankzuiver zijn 66 op b a s i s van de p r o c e n t u e l e s p r e i d i n g van de werkwoordsvor men kunnen de percentages klankzuiver niet klankzuiver omgerekend worden t e n o p z i c h t e van h e t g e h e e l aan werk woordsvormen zo wordt h e t aandeel e e r s t e vormen 7 50 v e r d e e l d met de v e r d e e l s l e u t e l 92 07 7 93 i n 6 91 k l a n k z u i v e r en 0 59 n i e t k l a n k z u i v e r t a b e l 8 g e e f t een v o l l e dig overzicht van de p r o c e n t u e l e s p r e i d i n g k l a n k z u i v e r e en n i e t k l a n k z u i v e r e vormen voor t y p e s en voor tokens over h e t g e h e e l van de w e r k w o o r d e l i j k e vormen tabel 8 p r o c e n t u e l e s p r e i d i n g van k l a n k z u i v e r e en n i e t k l a n k z u i v e r e vormen over h e t g e h e e l van werk woordsvormen t y p e s tok ens kz nkz kz nkz 1 6 91 0 59 6 81 1 51 2 8 57 0 83 8 09 0 71 3 28 93 23 32 4 19 52 3 69 28 52 5 86 5 11 79 0 95 15 76 0 18 6 11 78 6 43 7 28 1 97 totaal 87 50 12 50 89 78 10 23 en wat nu met deze getallen met deze u i t g e b r e i d e c i j f e r g e g e v e n s heb i k g e t r a c h t h e t dt probleem wat nader t e o m s c h r i j v e n ik meen d a t we in h e t s p e l l i n g o n d e r w i j s r e k e n i n g moeten houden met de f r e q u e n t i e van werkwoorden en van m o e i l i j k e werkwoordsvormen i n h e t gewone n e d e r l a n d s dat d i t n i e t a l t i j d g e b e u r t w i l i k even i l l u s t r e r e n aan de hand van een c o n c r e e t v o o r b e e l d n l de s p e l l i n g p r o e f van h e t i n t e r d i o c e s a a n proefwerk niveau einde b a s i s o n d e r w i j s 1 982 6 de p r o e f b e s t a a t u i t 20 vormen waarvan 6 werk woordsvormen dat b e t e k e n t 30 daar waar de gewone v e r h o u d i n g 17 83 i s de aan t e v u l l e n werkwoordsvormen zijn had vond l i c h t t e g e b e u r t berokkend stootten de twee l a a t s t e vormen komen a l s dusdanig n i e t voor i n u i t den boogaart 1 975 de f r e q u e n t i e van de o v e r i g e i s had 1 589 vond 149 l i c h t t e 5 gebeurt 6 9 a l s we deze werkwoordsvormen onderbrengen i n tabel 8 b i j de t y p e s dan k r i j g e n we h e t volgende schema z i e t a b e l 9 67 tabel 9 s p e l l i n g t o e t s en s p r e i d i n g van vormen v e r d e l i n g van t y p e s kz nkz 1 2 8 57 gebeurt 3 4 3 69 had vond lichtte 5 0 95 stootten 6 6 43 berokkend t o e l i c h t i n g b j j t a b e l 9 1 v i j f op zes vormen z i j n n i e t k l a n k z u i v e r d a t b e t e k e n t 83 33 de normale v e r h o u d i n g i s 12 50 voor de types 2 de v e r d e l i n g van vormen i s e r g vreemd geen e n k e l e e e r s t e vorm een tweede vorm k l a n k z u i v e r d r i e n i e t k l a n k z u i v e r e v i e r d e vormen een n i e t k l a n k z u i v e r e v i j f d e en een n i e t k l a n k z u i v e r e zesde vorm het i s mij n i e t d u i d e l i j k op b a s i s waarvan deze vormen gekozen werden 3 van de t o t a l e s p e l l i n g v a a r d i g h e i d van werkwoorden wat betreft klankzuiver niet klankzuiver wordt nauwelijks 20 g e t e s t om p r e c i e s t e z i j n 19 64 wat kan j e dan u i t de goede o f s l e c h t e p r e s t a t i e van een l e e r l i n g b e s l u i t e n m i e n k e l d a t h i j op deze k r a m a k k e l i ge t o e t s goed of s l e c h t g e p r e s t e e r d h e e f t besluit met c i j f e r s g e t a l l e n en p r o c e n t e n l o s j e geen s p e l l i n g p r o blemen op d a a r v a n ben i k me maar a l t e goed bewust ze kunnen ons e c h t e r wel een b e e l d geven van de p r e c i e z e p l a a t s en omvang van h e t d t p r o b l e e m d i t a r t i k e l bevat een e e r s t e r e e k s gegevens i v m f r e q u e n t i e van werkwoordsvor men van o p p o s i t i e s van k l a n k z u i v e r e en n i e t k l a n k z u i v e r e vormen het grootscheepse onderzoek naar deze gegevens in geschreven k i n d e r t a a l d a t momenteel aan de gang i s moet e r g betrouwbare gegevens v e r s t r e k k e n d i e ons i n s t a a t z u l l e n s t e l l e n om een meer efficiente aanpak van d i t onder d e e l van de s p e l l i n g op t e s t e l l e n een s t a p i n d i e r i c h t i n g zet p van herck i n z i j n b i j d r a g e aan deze b u n d e l want nog a l t i j d kan g e s t e l d worden dat de h e l e s p e l l i n g o p bouw i n taalmethoden van de l a g e r e s c h o o l j p g e k a r a k t e 68 r i s e e r d kan worden a l s o n s y s t e m a t i s c h o n d o o r d a c h t n i e t wetenschappelijk gefundeerd inefficient willekeurig en o n v e r a n t w o o r d s p e l l i n g w i j z e r l e i d r a a d p 65 in die chaotische t o e s t a n d van het spellingonderwijs zou i k g r a a g orde op zaken g e s t e l d z i e n i k ben e r v a n o v e r t u i g d d a t deze en l a t e r e c i j f e r g e g e v e n s d a a r t o e kunnen b i j d r a g e n maar i k weet ook dat zoiets niet zomaar voor morgen i s wie z e i ook weer der glaube i s t schwerer zu erschuttern als das wissen jef pepermans swaenebeecklaan 29 2232 s gravenwezel noten 1 er b e s t a a t i n f e i t e helemaal geen d t f o u t net zomin a l s er een d t r e g e l zou bestaan i n het nederlands in het s p e l l i n g s y s t e e m van het werkwoord bestaat een s t e l r e g e l s voor de vorming van de ver s c h i l l e n d e werkwoordsvormen v e r s c h i l l e n d e personen enkelvoud en meervoud tegenwoordige en verleden t i j d deelwoorden zo wordt de tweede vorm 2de en 3de persoon enkelvoud van de tegenwoordige t i j d gevormd door toevoeging van een t b i j de stam van het werk woord wanneer de stam reeds e i n d i g t op t wordt de toegevoegde t n i e t geschreven wanneer de stam op d e i n d i g t k r i j g je de be ruchte dt vorm zo bestaat er ook een s t e l r e g e l s voor de vorming van v e r l e d e n t i j d en v o l t o o i d deelwoord van zwakke werkwoorden door toevoeging van het s u f f i x t e of de en t of d op d i e manier ontstaan grammaticaal bepaalde homofonen dwz ver s c h i l l e n d e s c h r i j f w i j z e n voor eenzelfde klankvorm vermits de term d t f o u t nu eenmaal s t e r k ingeburgerd i s gebruik i k hem ook i n d i t a r t i k e l 2 voor l o g i s t i e k e en t e c h n i s c h e hulp dank i k p r o f w i l l y m a r t i n k u l u i a paul van herck en z i j n medewerkers psycho pedagogisch centrum van de stad antwerpen roger janssen c b l u i a en mijn e e r s t e j a a r s s t u d e n t e n p h o l n s 1982 1983 pius x antwer pen 3 een analoog onderzoek gebeurde met bestand c 10 000 werkwoorden k i n d e r t a a l de r e s u l t a t e n daarvan vermeldt p van herck i n z i j n b i j d r a g e aan deze bundel 4 de t e g e n s t e l l i n g k l a n k z u i v e r n i e t k l a n k z u i v e r t r e e d t i n f e i t e ook op b i j werkwoorden a l s hebben tobben i k heb i k tob en l i g g e n i k l i g l e e r l i n g e n b l i j k e n het daarmee e c h t e r v e e l minder m o e i l i j k te hebben redenen daarvoor z i j n a l l e s z i n s o m de lage f r e q u e n t i e van deze vormen en het k l e i n e a a n t a l werkwoorden maar mogelijk s p e e l t ook de maatschappelijke waardering een r o l t i l t men over het algemeen n i e t zwaarder aan de vorm i k wort dan aan de vorm i k heb 5 een onderzoek op g r o t e r e schaal 100 000 werkwoordsvormen i s volop aan de gang de r e s u l t a t e n ervan z u l l e n najaar 83 bekend z i j n en onder een of andere vorm i n vonk v e r s c h i j n e n 6 ik ga h i e r v o o r b i j aan de manier waarop deze t o e t s geconstrueerd i s m u l t i p l e choice met verwarrende woordbeelden woordverminking ingewikkelde antwoordprocedure enz en de mogelijke negatieve i n v l o e d daarvan op de s p e l l i n g v a a r d i g h e i d van de l e e r l i n g bibliografie assink e h m het probleem van het s c h r i j v e n van werkwoordsvormen bekeken door een o n d e r w i j s p s y c h o l o g i s c h e b r i l in t i j d s c h r i f t voor taalbeheersing 1980 2 1 31 45 boogaart p c u i t den r e d woordfrequenties i n geschreven en gespro ken nederlands oosthoek scheltema holkema utrecht 1975 geest a van der w swuste j raevens s p e l l i n g w i j z e r malmberg den bosch 1978 p r a x i s r e e k s d e e l 14 peeters b j pepermans werkwoordsvormen a f l e r e n om b i j t e l e r e n in vonk 1982 1 4 14 70