Spreek- en luisteronderwijs in ontwikkeling

doordat theo rensman tijdens de les tolkte en jan boland doordat ze korte tijd later kennis heeft kunnen nemen van de in het engels uitgewerkte les verslagen 5 vertaling mirjam rensman luyten spreek en luisteronderwijs d el noy r t rensman d ato il gran tra ffi in ontwikkelin g co i ritardi con tinuar ono verslag van een stud iereis naar i talie in moer t99o z p 20 27 ven p h van de r d elnoy jeug d boe ken in een klas in z wed en kij ken naar moedertaa l onderwijs in een internationaal verband in het spreek en luisteronderwijs zit nog steeds in het moer z 988 6 p 32 40 verdomhoekje om in deze situatie verandering te b rengen ontwikkelen medewerkers van de slo in het kader van het project nederlands voor de eerste fase van het voortgezet onderwijs vo t een leerplan voor dit vakonderdeel uitgaande van praktijkobservaties proberen ze te achte rhalen welk m ateriaal er al is en wat e r nog ontwikkeld moet worden in het volgende gaat jan boland in op de mogelijkheden en beperkin gen van de leerplanontwikkeling voor het spreek en luisteronderwijs debbie weet ook wel een nieuw onderwerp de stad zij vindt het leuk om de stad in te gaan in haar vrije tijd vooral op donderdagavond is dat leuk een jongen reageert waarom doen we dit eigenlijk kringgesprek leraar ik vind dat we moeten leren om met elkaar over een onderwerp te praten nu wil ik het met jullie over de stad hebben matthieu neemt het woord hij vindt de stad gaaf je kunt er lol trappen het is er gezellig lekker klooien in v d op de roltrappen een beetje ouwehoeren de rest van de klas lacht en m e t mtiden wordt er geroepen leraar wie vindt dit gek of gaan jullie allemaal zo graag de stad in dit is een fragment uit een les spreek en luis tervaardig h eid in een eerste klas tso h et is afk omstig uit een verslag over het spreek en luisteronderwijs in een school voor tao dat een medewerkster van de slo maakte het ging er haar om te weten te k omen hoe een leerk rac h t die al gedurende een aantal jaren doelbewust spreek en luisteronderwijs geeft dat nu aanpa kt deze wer kwijze passen mede werkers van het project nederlands voor de eers t e fase van het voortgezet onderwijs vo z i02 m oe r 1991 5 d e laat ste tij d vaker toe ui teinde l ijk l ever t hen havo of v w o d ipl oma leraren n ederl an d s d at zinvol le infor m atie op voor leerp l anont aan havo en vwo d ocen ten xs o en w o wi kke li n g werk gevers ontwik k e ld e ne d erla nd ers en va ks p ecial is ten z ij constatee rden b ij sp re ken observaties als bovenstaande en gesprekken re la t ief grote en bij luisteren relatief geringe met de leerkracht maken duidelij k dat deze te korten h et gi ng hierbij vooral om toes p ra niet zo maar ee n kr i nggesp rek hou d t hij wil ken monologen en gesprek ken h oewel s p re zijn leer l ingen leren om met elkaar over een ken en l uisteren minder belan grij k werd en onderwe rp te praten waarbij ze bepaald e gevonden dan schrijven en lezen wi l de een zeer sp reek en luisterregels in acht neme n soms ruime tot ruime meerderh eid sp re k en en luis moge n de leer l ingen zel f een ges p rekson d er teren opgenomen bl ijve n zi en in h et school werp ki ezen en soms gaat de leraar rond met on derzoek ook de cven i99t heeft zij het een b akje waari n op gevouwen briefjes zi tten vooralsnog niet algemeen ver plicht in haar waar on d erwerp en o p staa n om de beurt voorstell en voor d e eindexamenp rogramma s mag dan een leerling zo n briefje trekken ge ned er land s x nvo vwo plaats inger u i m d voor mid del d komen er zes onderwer p en aan b o d in de mondel inge taalvaardigh e id lu isteren en een l es d e l eerkracht p ro b eert in d e versch i l spre k en in onderl ing ve rband m ondelinge len d e leerjaren op verschill ende manieren de taal vaard igheid bij b esc houwen d e of uiteen spreek en lu istervaardigheid te vergro t en h ij zettende voordracht met vragen na debat en doet da t met een pla n in zijn achterhoofd d e rgelij k e en of groepsdiscussie op deze manier hop en we mee r algemeen re cent onderzoek te weten te komen wa t er aan leer p lanon twi k kel ing voor spreken en luisteren m oet gebeu datgene wat men wenst is nog gee n werkelijk ren wat voor materiaa l er ontwikk eld moet heid geworden in het on d erwijs wat blij k t na worden en wat er al is gemaak t over deze melijk uit recent on de rzoek van der geest e a onderwerp en gaat h et in het vervol g 1988 stelde n vast d at van de doo r h en geen queteerde havo en vwo leraren een kwart prec aire situati e ni ets d oet aa n sp reekvaard igheid en de hel ft niets aan luisteron derwijs van de t otaal be we zeggen niet te vee l a l s we vaststellen dat d e sch i kbare h oeveelh eid lest ijd wor dt waar situatie van het sp ree k en l uis t eronderw ijs bij schijnlijk niet meer dan zo procent tot 15 pro het va k neder l a nds precair is h et blij kt dat cent ge b ruikt voor sp reek en l uis teron d erwijs spreek en luiste ron derwijs bij l eraren n eder to res p ec tievel ijk 28 p rocent toets t s preek en l an d s wein ig aandacht k rijgt t e r wijl al een luistervaardig hei d in het geheel niet in he t aanta l ja r en be k end is dat het veld bela ng toe sc hoolonderzoek hoewel da t wel zou moeten kent aan h et beheersen van spreek en luister nog steeds wordt er een schoolonderzoekcijfer vaardi gheden oo k beleidsvoorstell en onder gegeven voor l uisteren sp re k en en l iteratuur st r e p en d at belang al in 1978 gaven res pon samen denten lera r en on derwijzers taa lk undigen en taaldid ac tici in een ond erzoek va n b os 1978 d e gegevens van van der geest e a slaan op mondel inge taalvaardigheid voorrang boven de bovenb ouw maar voor d e onderbo u w is de lezen en sc hrijven blok d e glopper 1983 situatie niet vee l anders i n de derde k lassen constateerden dat van de zs taalsituaties die van h et voortgezet onderwijs van alle school d oor jongeren met een mavo oflbo diploma typen b es t eden leraren n e derl ands ongeveer b e langrij k werden gevonden en h en tegelij k er 18 procent van de tijd aan s p reken en luisteren tij d problem en op leverden er 7 tot d e mon 12 procent s p re k en en discussie 6 p rocent luis d e linge situaties behoorden d e meeste waren teroefeningen kuhle meier van d en berg dialoogsituaties van de zo kerndoelen voor de 1 989 ook van roosmalens conclusies t 99o basisvor ming gaa n e r 6 over sp reken en l uiste lei den niet tot gej u ic h h ij const a t eerd e dat l e r en d e glopp er van schooten i99o deden ra r en nederlands i n de o nd erb ouw het ond er behoefte nonderzoek ond er l eerlingen met een deel luist ervaardigheid in me t hoden h et vaa ks t 199 1 5 moer i 63 overslaan en er jaarlij k s de minste tijd van al l e behouden b l ijft men is het er in de handboeken vakonderdelen aan besteden de spreekvaar over eens dat de dialoog en d e polyloog een digheid volgt direct na de luistervaardigheid be l angrijke plaats in de spreek en luisterlessen b eide spe l en nauwelij k s een rol bij het vaststel moeten hebben en da t de monoloog minder len van het rapp ortcijfer belangrijk is voor scholieren sommige hand h oe de p ra ktijk van het spreek en luisteron boeken geven handreik ingen voor praktische d erwijs in de on der bouw erust ziet wordt dui invulling van bepaalde ideeen noemen voor d elij k uit informatie van kuhlemeier van beelden van re flectie en geven een opzet voor den b erg we doen een greep uit hun bevin het uitwerken van een complete communica dingen b ij spreke n zijn monde l inge beurten t ieve si tu ati e en voorlezen de kernactiviteiten deelnemen problemen die schrijvers van handboeken aan groe psdiscussie of klassegespre k komen signaleren zijn de opbouw van het spreek en weinig voor terwij l dramatisch e expressie luisteronderwijs en een adequate diagnostische interview en spreekb eurt zeer laag scoren een en selectieve evaluatie veel kritiek is er op leerling wordt er gemiddeld minder dan een de traditionele luistertoets communicatief keer per jaar mee geconfronteerd globale spreek en luisteronderwijs functionele taken beoordeling komt het vaakst voor aan luiste uitvoeren veel aandacht voor reflectie op pro ren besteedt de gemiddelde docent nederlands dukt en proces zijnde sleutelbegrippen per maand bijna een uur de kernactiviteit is representatief luisteren dat wil zeggen de b el a ng rijk maar moeilij k boodschap van de spre k er zo goed mogelijk reconstrueren k ritisch luisteren en selecterend kennelijk is systematisch onderwijs in spreken luisteren komen weinig voor en luisteren moeilijk veel leraren zeggen het belangrijk te vinden maar doen er weinig aan idealen en pra ktij k de voornaamste oorzaken door leraren zelf aangegeven zijn er is dus een flink gat tussen het belang dat er is geen goed materiaa l res pondenten hechten aan spree k en luister zelf produceren ervan kost veel tij d onderwijs en de feitelijke aandacht die eraan het is niet duidelijk hoe je spreken en luisteren wordt geschonken ook gaapt er een grote kunt opbouwen welke leerlijn mogelijk i s kloof tussen de idealen de wensen en de ideeen er bestaat twijfel aan leereffecten van spreek en die geschetst worden in didactische handboe luisterlessen bij de leerlingen ken die de laatste tien jaar toonaangevend wa de beoordeling is buitengewoon lasti g ren of nog zijn en de dagelijkse lespraktijk spreek en luisterlessen vragen veel van de dat blijkt uit een inventariserend onderzoe k leerkracht organisatie interactie naar vakdidactisch e informatie over doelen leerinhouden leer en eva luatiewijzen b oland zo veel is wel duidelijk wil er enige verbete slijpen i99o het voornaamste doel van ring komen in het spreek en luisteronderwijs spreek en luisteronderwijs zou moeten zijn dan zullen er op diverse fronten activiteiten zo vinden vrijwel alle handboeken het ver moeten worden ontwikkeld het gaat primair groten van de a l gemene wendbaarheid van de om het produceren van goed lesmateriaal aan leerling in versc h illende communicatieve si welke eisen moet dat voldoen relevante en tuaties van belang voor onderwijs werk en goed uitvoerbare evaluatie en toetsing ideeen maatschappij voor opbouw en didactische uitvoering en de wijze waarop aan dat doel gewerkt zou scholing voor leerkrachten in dat geheel kan moeten worden is leren door doen en denken het project nederlands van de slo een functie over doen ervaringsieren en reflectie moeten hebben leerplanontwikkeling kan bijdragen hand in hand gaan oefenen van vaardigheden aan het verkleinen van de kloof tussen wen in comp lete communicatieve situaties staat selijkheid en realiteit in de vorige zinnen boven aan de verl ang l ijst van de auteurs van zijn modale woorden gebruikt want enige didactiek b oeken deelvaardigheden zijn toe bescheidenheid lijkt op zijn plaats ook al gestaan mits het zicht op totale vaardigheden zouden we de beschikking hebben over beter e i 64 moer 1991 5 leermiddelen concrete aanwijzingen voor h et ging ons uiteindelij k o p antwoorden op leerplanontwikkeling op schoolniveau en be d e volgende vragen tere toetsmiddelen dan nog is 4 0 procent van welke factoren spelen een rol bij d e on twik k e de docenten niet bereid meer tijd aan spreken l ing van in communicatieve zin vernieuwend en luisteren te besteden zo melden van der sp reek en luisteronderwijs geest e a 1 988 daar staat tegenover dat er welke ervan zijn niet d irect te beinvloed en tot nu toe weinig tot geen concrete leerplan door leerplanontwikkel ing en welke wel ontwikkeling en constructie van praktisch uit voerbaar lesmateriaal heeft plaatsgevonden we er zijn vier factoren te noemen die en niet kunnen dan ook niet weten wat de resultaten beinvloedbaar en remmend van aard zijn daarvan zijn er wordt veel geeist van leraren bij communi catief spreek en luisteronderwijs flexibiliteit ond erzo e k in de praktij k en organisatievermogen observeren bege l ei den en evalueren voor leerp l anontwik keling is naast het inven van enig gewicht is de factor k lassegrootte h et tariseren van vakdidactische informatie bestu is nogal voor de hand liggend dat s preek en dering van de p raktijk van het onderwijs in luisteronderwijs in grote klassen meer van spreken en l uisteren belangrij k een manier is leraren vergt dan in kleinere maar he t vooron het beschrijven en analyseren van methoden derzoek laat zien dat het desondanks oo k daar met betrekk ing tot deze onderd elen h et blijkt goed mogelijk i s dat ook schoolmethoden die meer aandacht communicatieve spreek en luisterlessen zijn schen ken aan spreken en luisteren op bepaalde inspannend voor de l eraar mel dden de leraar punten te kort schieten zo is vaa k niet duid e krachten bij wie we lessen volgden lijk hoe h et materiaal in elkaar zit d ocenten h et blijkt dat s preken en l uisteren in gerin handleidingen geven weliswaar veel aanwij ge mate meetelt in ra p port cijfers en school zingen maar die zijn niet goed gestructureerd onderzoek opmerkel ijk is dat dit laatste ook of veel te ingewi k keld geformuleerd het geval is bij de leerk rachten die we volg den in hun l essen die toch vee l ervaring hebben een andere manier is onderzoek naar het prak op het gebied van spree k en luisteronder tisch hande len van leraren in s p reek en luis wijs teronderwijs er va l t met name veel te leren van leraren die h un leerlingen een vernieu ook al kan leer planontwik keling deze factoren wend onderwijsaanbod voorsc h otelen aan niet beinvloeden ze heeft er wel mee te ma ken spreken en l uisteren ze k er wat betreft p roble h et weerhoudt je ervan al te ambitieuze leer men die zij ervaren in hun onderwijs en oplos planprodukten te ontwikkelen en het brengt je singen d ie ze daarvoor hebben gevonden zeer ertoe op deze factoren in te spelen be l angrij k zijn de lesmaterialen die zij hebben ontwikke ld om deze leraren b eter in beeld te er is een aantal factoren aan te geven waarop krijgen is bestudering van hun les praktijk zin leerplanontwikkeling een p ositieve invloed vol observaties gecombineerd met interviews kan hebben d at zijn de vo l gen d e en het bek ij ken van relevante hul pmid del en het specificeren van complete communica sc hriftel ijke informatie en ins tructie voor tieve si t uaties voor leren in com p lete com leerlingen bij voorbeeld i n b oland e a r99t municatieve situaties wordt in de literatuur doen we ui tvoerig verslag van de wijze van vaak een p leidooi gehouden de p ra ktij k d ie onderzoe k en de resu l taten wij hebben geobserveerd laat een aantal van die situaties zien discussievormen vormen op deze wijze ontstaat er een b eeld van de van vraaggesprek et cetera uit deze situaties th eorie en de praktij k althans van belangr ijk e en andere moet een geargumenteerde selectie stukk en eruit uit die gegevens k unnen we worden gemaak t conclusies trekken die van belang kunnen zijn h et formuleren van concrete doelen en benoe voor een leerp l an men van leerstofelementen i n vakdidact ische literatuur ontbreken veelal concrete doe l stel 19 9 1 s moer i oj tingen voor s p reken en luisteren evenals daar leerp lanvoorstel omd at het hier gepresenteerde van afgeleide leerstofel ementen in de prak plan geen leerstof voorschrijft of verplicht tijksituaties die wij bekeken kwamen concrete maar suggesties doet voor de complete invul doe l en en l eerstofel ementen ruimschoots voor ling van het taalon derwijs in de vier leerjaren maar van beide moet een completer overzicht van het z so gegeven worde n het wil iso leer krachten steun bieden bij het vasts tell en van een beredeneerde longitu het invullen van h et vak n ederl ands of onder dinale opbouw de theorie is he t erover eens de len d aarvan i n afzonderlij ke hoofdstukken de com p lexit eit va n de uit te voeren taalactivi komen doelen en leerstof aan b od voor s pre teiten moet langzamerhand toenemen en het ken l uisteren lezen schrijven en fictie a lle taalge b ruik moet zich ontwikkelen van con leerstof word t verduidel ij kt aan de hand van creet naar a b stracter deze gedachte is even lessuggesties die zo concreet zijn dat vertaling we l nauwelijks uitgewe rkt ook bestudeerde naar de les praktijk geen a l te groot probleem methoden geven geen beredeneerde verant meer kan zijn woording voor de opbouw van de leerstof door de delen heen h et zal een zware o p gave worden spreke n en luisteren in het z s o l eerplan voor leer p lanontwik kelaars om weloverwo gen voorstell en te formuleren voor concrete i n de inleiding van het hoofdstuk over spreken o p bouw van spreken en luistere n en luisteren staat aangegeven vanuit we lk idee het vaststellen van een leerwijze hierover be het is opgezet de processen van spreken luis staat zowel i n theorie als in de door ons geob teren en gesprekk en voeren zijn op gedeeld in serveerde praktij k geen verschil leren door hanteer b are stu kjes die vooral in samenhang doen of e rvarings l eren is de aangewezen leer geoefend moeten worden maar ook apart aan wijze i n leerplanontwikkeling moet hierop dach t kunnen krijgen n et a l s bij schrijven en worden aangesloten lezen komen die processen in grote lijnen neer h et inbouwen van diagnostische evaluatie op denk activiteiten voor tijdens en na het hoewe l vak didactische literatuur aan diagnos spreken luisteren in het ibo zullen deze acti tische evalua t ie veel waarde toekent b l ijkt dat viteiten in een heel concrete vorm aan de leer in de pra ktij k veel problemen op te leveren lingen voorgesteld en voorgedaan moeten h et is l astig om l eerlingen te leren hun eigen worden h et is van be l ang dat de leerlingen sp ree k en l uisterged rag te omschrijven hun weten wat het k ader van de oefeningen is adviezen voor verbetering te geven en hen te wat ze ervan leren en waar d at bruikbaar voor helpen h un vorderingen te zien een leerplan is s p reken en luisteren zal aanzetten moeten be vatten om diagnostisch evaluerend vermogen het leerplanvoorstel geeft aan met welke bij leerl ingen te ontwikkelen mondelinge taalgebruikssituaties leerlingen tenminste moeten leren omgaan de spreek wat heeft h et project nederlands vo i tot nu beurt en de luistertekst met vragen worden toe ge daan aan de uitwerk ing van deze facto grotendeels vervangen door leren informeren ren b innen het iso p roject een onderdeel leren luisteren naar en praten over het nieuws van het to tale project zijn inmiddels de nodige op de radio en televisie en andere functionele voorste l len gedaan voor spreken en luisteren activiteiten het is niet voldoende om situaties we geven die hieronder weer materiaal voor te oefenen in de klas de leerlingen moeten andere doelgroepen is nog in ontwikkeling echt leren hoe ze hun spreken en luisteren kun aan het slot van het artikel geven we er een nen verbeteren ze moeten daar aanwijzingen indruk van voor krijgen dat betekent in de praktijk bij voorbeeld dat ze een stappenplannetje aange h et tso proj ec t e en leerplanvoors tel reikt krijgen of ontdekken orientatie op de taalactiviteit die verricht gaat worden is erg i n iggo verscheen nederlands in het individueel belangrijk beroepsonderwijs een leerplanvoorstel i n de inlei ding staat e r is nadru k kel ijk spra ke van een i oo moer 1991 5 waar mogelijk legt het verband met andere 5 s p reke n luist ere n vaardigheden ter illustratie nemen we het leerstofonderdeel gesprekken voorbereiden op 5 1 inleidin g pag 168 op 5 2 de leerlingen in het onderwijsleerproce s 5 3 doelen van het onderwijs in spreken luisteren voorbeeldlesmateriaal 5 4 leerstof spreken luistere n 5 4 1 spreken vee l onderdel en uit het l eerplanvoorstel zijn 5 4 2 luistere n tot lessenreeksjes uitgewer kt in bundels met 5 4 2 gesprekken voere n voorbeeldlesmateriaal i n ges p rek ken voorbe 5 5 verdelingvan leerstof spreken luisteren over reiden een onderdeel van gesprekken voe de leerjare n ren wordt onder andere verwezen naar zo n lessenree ksje in de tweede bundel met lesma teriaal wordt expliciet aandacht geschonken de hierboven afgedrukte inhoudsopgave aan sp reken en luisteren van de in totaa l vijf maakt duidelij k hoe het hoofdstuk in elkaar zit pa kketten zijn er drie gewijd aan deze vaardig nadat de algemene doelen voor spreken luis heden te weten telefoneren informatie vragen teren en gesprekken voeren zijn geformuleerd en luisteren naar d e radio daarnaast bevat de geeft het hoofdstuk uitvoerig weer wat de bundel een aantal losse oefeningen op het ge leerstofonderdelen zijn die bij die doelen horen bied van sp reek en luistervaardigheid die en hoe die in de klas gestalte kunnen k rijgen remedierend zijn bedoeld ze bestaan uit op voor ges prekken voeren is het algemene doe l d rachten die l eerlingen al leen en soms in twee dat de leerl ingen leren hoe ze actief en aan tallen kunnen uitvoeren en ze zijn erop gericht dachtig in verschillende soorten gesprekken verbetering aan te brengen in voorwaarde informatie kunnen uitwisselen met gespreks lijke vaardigheden zoals intonatie articulatie partners ze moeten daartoe leren spreek tempo die l eerlingen nog onvoldoende wat primaire gespreksconventies zijn beheersen zich orienteren op de gesprekssituatie we geven een korte karakteristiek van het zich voorbereiden op het gesprek pak k et luisteren naar de radio in het va k n e l uisteren b eoordelen reageren derlands moet het trainen van luistervaardig gericht doorvragen heid expl iciet aan de orde komen doel van he t de leerstof is steeds verdeeld in basisvaardighe den vaardigheden die leerlingen doorgaans in de l e erstofonde r de l e n ges p re kken voer e n het b asisonderwijs leren deelvaa rdigheden de kleine onderwijsbare stukjes waarin een grote basisvaardigheden activiteit als spreken is opgedeeld en totaalvaar 1 gespreksconvent i es kenne n digheden de optelsom van deelvaardigheden toegepast op een bepaalde tek stsoort of situa deelvaardigheden aspecten van gesprekken tie voor gesprek ken voeren ziet dat overzicht 2 oriente ren op de gesprekss i tuati e er zoal s h iernaast afgebeeld uit 3 h et gesprek voorbereiden van ieder leerstofonderdeel wordt steeds be 4 informatie uitwisselen schreven de essentie waar gaat het nu eigen luisteren beoordelen reageren lijk om bij deze leerstof de globale op bouw doelgericht door vrage n van het onderdeel in vier jaar wanneer komt het een wanneer het ander aan de or de en totaalvaardigheden gedachten en informatie een aantal lessuggesties hoe is dit te realiseren uitwisselen in de klas o p deze wijze worden voor 5 informere n spreek en l uistervaardigheden in totaal vier 6 consultatiegesprekken entwintig leerstofonderdelen besc hreven h et 7 sollicitatiegesprekken leerplanvoorstel benadru kt de gemeenschap 8 discussies oelij ke elementen in de leerstofon d erdelen en t99t 5 moer i 67 het lee rst ofonderdeel ge sp rekken voorbere i den le ssuggesties gesprek voo rbereiden esse ntie gesprek vo orbereiden oefen het voorbereiden van een gesprek in combinatie met brainstormen zoals in hoofdstuk 4 schrijven be de inhoudelijke voorbereiding op een gesprek kan heel schreven is laat leerlingen zich bij voorbeeld aan de concreet zijn de meeste mensen maken van tevoren hand van een case voorbereiden op het vragen van in een lijstje met vragen en gesprekspunten voor ze een formatie zonder dat ze weten of dat schriftelijk of mon zakelijk gesprek gaan voeren zo n lijstje zorgt ervoor deling moet gebeuren laat de leerlingen vervolgens dat je tijdens het gesprek niets vergeet te zeggen of te naar keuze het gesprek voeren met de leerkracht als vragen en dat het gesprek doelgericht en efficient kan gesprekspartner of een briefje schrijven verlopen voorwaarde voor het kunnen maken van zo n geef de leerlingen allerlei gesprekssituaties waarbij ze lijstje is dat je weet waar het gesprek over zal gaan als een lijstje met gesprekspunten en vragen moeten je zelf initiatief neemt voor het gesprek weet je dat opstellen bij voorbeeld bij het busstation informeren uiteraard maar als je uitgenodigd wordt voor een naar vertrektijden en aantal zones van een bepaalde gesprek moet je de context van het gesprek een beetje busrit aan de directeur van de school vragen of je vrij kennen om na te kunnen gaan hoe je je inhoudelijk mag voor het huwelijk van je broer op een verjaardag voor moet bereiden zo is het in bijna alle sollicitatie met een oude bekende praten over het tientje dat je gesprekken gebruikelijk dat je iets over jezelf vertelt je nog van haar of hem te goed hebt bezoek aan een oom kan natuurlijk aan de gesprekspartner vragen waarover die al weken in het ziekenhuis ligt hij of zij het wil hebben dat geeft houvast bij de voor laat de leerlingen het verschil ervaren tussen een voor bereiding bereid en een onvoorbereid gesprek door eerst met een leerling voor de klas een bepaald gesprek onvoor de leerlingen moeten leren om gesprekken inhoudelijk bereid te voeren en vervolgens na voorbereiding met voor te bereiden vooral door het maken van een lijstje een andere leerling het gesprek nog eens te voeren met gesprekspunten in tweede instantie kan ook het laat de leerlingen kijken of luisteren naar een gesprek gebruik van dat lijstje tijdens het gesprek geoefend dat anderen voeren en vervolgens bedenken wat er op worden maar dat is niet per se nodig hun voorbereidingslijstje zal hebben gestaan als het goed is ontdekken ze dan de hoofdpunten van het opbouw gesprek voorbereiden gesprek laat de leerlingen in de les gesprekken voorbereiden vanaf jaar 1 wordt het voorbereiden van gesprekken die ze in het echt moeten voeren bespreek zo mogelijk geoefend als deeloefening of in het kader van het oefe achteraf of ze iets aan hun lijstje hebben gehad nen van het voeren van een gesprek in de loop van de voorbeeldlessen rond het voorbereiden van gesprek jaren kunnen de gesprekscases die voorbereid moeten ken zijn te vinden in leerstof nederlands voor het indi worden ingewikkelder worden en over afstandelijker vidueel beroepsonderwijs 2 ibo project nederlands zaken gaan in jaar 3 en 4 moeten de leerlingen uit zich slo enschede 1990 zelf de oefengesprekken voorbereiden er is alleen inci oefen ook het voorbereiden van een gesprekzonder denteel nog aandacht voor lijstje oefen het voorbereiden van het gesprek bij alle soorten gesprekken die geoefend worden totaalvaar digheden 5 tot en met 8 onderwijs in luisteren is dat leerlingen leren mo gelijkh e d en en b ep erkinge n zich op een geric hte manier in te sp annen om allerlei soorten mondelinge informatie te kun zonder gerichte inventarisatie van vakdidac nen begrij p en een van de tekstsoorten die tische informatie beschrijven van inhouden en bruikbaar is in het luisteronderwijs is het radio werkwijzen in me t hoden en onderzoek naar dio p rogramma i n de lessenserie luisteren leer het pra ktisch handelen van l eerkrachten zou l ingen gericht naar reclamespotjes een radio den we minder goed in staat zijn geweest aan journaal en een jongerenprogramma zie de te geven wat de belangrij k ste aandachtspunten op pag 169 afgedrukte o pzet moeten zijn voor l eerp l anontwik kel ing spre i oo moer 1991 5 literatuu r opzet va n h et p a kket lu is te ren naar de rad i o b oer m de nede rlands in het individueel beroepson in de eerste les gaan leerlingen na hoe hun kijk en derwijs een leerplanvoorstel enschede s zo 1990 luistergedrag eruit ziet in een klassegesprek wordt na b lok h k d e glo pp er taal voor het leven me gegaan of leerlingen de radio anders gebruiken dan de ningen van oud leerlingen lbo en mavo over hun televisie taalgebruik h ar l ingen 1983 b oland j h bonset m slijpen spreek en luis i n d e tweede le s wo rdt u i tgebre id aa nda c ht besteed teronderwijs case studies enschede slo t 99i aan recl ame op de r ad io leerlingen l u isteren ge richt studie en onderzoek binnen het p roject ne met een aantal vragen in hun achterhoofd naar d er lan d s vo i d 1 8 reclamespotjes i neen klassegesprek wordt ingega an b o land j m kopp ers red leerstof neder op de vraag of re c lame je nutti ge i nfo rmatie geeft ook lands voor het individueel beroepsonderwijs 2 e n komt het verschil tussen radio en televisiereclame aan schede sto 1990 de o r de b o land j m slijp en spreek en luiste ronderwijs literatuu ronderzoek en methode analyse enschede in de de r de le s l u is te r en l eer li ngen ee rst gl obaa l en da n slo i99i ger icht naar e e n rad i ojou rnaal in be i de geva ll en beant b os d j empirisch doelstellingenonde rzoek voor het woord en ze vragen moede rtaalonderwijs amsterdam aitp 1978 cven samenvatting van de definitieve voorste l de laatste twee less en staan i n het teken van jongeren len in moer 1991 4 p 139 141 programma s eerst be l ui steren leerli ngen zo n p r o geest e van der e a h et zal wel altijd een stief gramma en analyseren ze het daarna maken ze in kind blijven over de benarde p ositie van d e tweetall en zelf een i ntervi ew v oo r een j ongerenp r o monde l inge vaardigheden o p de bovenb ouw gramm a van havo en vwo in levende talen 1988 nr 434 p 5o6 513 gl opp er k de e van schooien de inhoud van ken en l uisteren tevens k unnen we nu beter de examens nederlands voor havo en v w o a m voorbee l dlesma t eriaal maken dat ingaat op sterdam sco i99o problemat ische asp ec t en zodat dit materiaal k uhl emeier h h van den b ergh de p roefpei real iteitswaarde b ezit ontwikk eld l esmate ling nede rlands een onderzoek naar de haalbaa rheid riaal wordt overigens a l tijd k ri t isc h bek eken van peilingsonderzoek in het voortgezet onderwijs door mensen uit d e p rakt ijk a lvorens het defi arn h em cito 1989 nitief uit te geven roosmalen w m m van aspecten van de onder wijspraktijk van docenten nederlands en engels ver voor het z s o is een aan t al van bovengenoemde slag van een enq u ete arnhem cito 1990 punten concreet u itgewerkt zowe l in de vorm van een leerplanvoorstel als in voorbeeldles materiaal ook b ij de kernd oel en nederlands voor de b asisvormin g zu llen uitwerk ingen wor den gemaa kt in de vorm van lessenseries de aspecten die i n de prakt ij k lastig b l ijk en te zijn zullen ex t ra aandacht krijgen op dit mo ment wordt er gewerkt aan de serie van vraag tot vraaggespre k misschien dat concrete leerplannen en prak tisch uitvoerbaar lesmateriaal ertoe kunnen bijdragen dat het spreek en luisteronderwijs beter van de grond komt 1991 5 moer i 69