Spreekvaardigheid: achtergrond van een lessenreeks

spreekvaardlgheld achtergronden voor een lessenreeks 3 in het schooljaar 1975 1976 had ik een onderwijsopdracht dictie van drie uur per week gespreld over de zes klassen van de hcgere cyclus ik stond dus voor een situatie waarin ik los van het vak nederlands net een uur om de twee weken verondersteld werd de nondelinge taalbe heersing van de leerllngen te verbeteren u kreeg ik al vlug door dat het gecombineerde effect van uitspraakce fenlngen en de klinkerdriehoek alleen vervreendend werkte in de weinige uren dat er dan al plaats voor mondelinge taalbeheersing wordt ingeruimd is bijna elk getheoretiseer uit den boze al de beschikbare tijd moet gebruikt worden voor het trainen van de spreek vaardigheid d m v relevante oefenlngen waarbij in elke fase voorterelding en evaluatie inbegrepen de ieerlingen zelf zoveel mogelljk aan bod kunnen kcnen het allereerste dat ik wou bereiken was het motiveren van de ieerlingen vcor dit scort werk daarom gingen we samen zoeken naar een theoretische basis wellicht een overstatement waarop we steeds konden terugvallen concreet nan die eerste fase de vorm aan van een klassikaal gesprek ever de eigenschappen van gesproken taal daaruit bleek dat dit taalgebruik in de eerste plaats onvoorbereid is redevoeringen e d hadden we van tevoren uitgesloten en dat het ook steeds gericht is op en zelfs bepaald wordt dcor de concrete situatie waarin het voorkomt ter verduidelijking zijn er genoeg eenvoudige voorbeelden voorhanden hen kan bv wijzen op het verschil in stemvolune intonatie woordkeuze en mi riek naargelang men op een bruiloft of bij een begrafenis net de aanwezi gen praat men schakelt over op een ander register naamate de situatie of de andere de meerderheid dit vereist en hier kunnen misverstanden rijzen het is niet onze bedoeling om elk af wijker d en dus potentieel creatief taalgebruik te fnuiken om zo te ko nen tot een nivellering en een bevestiging van bestaande rollenpatrcneni wel wcrden de ieerlingen zich bewust van het mechanlsme de conventie cp dat mo ment roeten ze stelling nemen en het mechanlsme hanteren of verwerpen naar gelang ze dat zelf opportuun achten wat uiteindelijk aan de basis van deze visle ligt is de opvatting dat taal een comunicatiemedium is dat men net zoals de andere media zo goed moge lljk moet beheersen wll de boodschap zuiver overkomen 4 vanuit die visie zochten we dan naar oefeningen die io e twee vaardigheden nl het improviseren en het doeltreffend inspelen op een gegeven situatle konden ontwikkelen het bestaande arsenaal bleek echter ontoereikendj bij doordeweekse inpro visatie oefeningen verliest men de sociale context uit het oog terwijl men bij rollenspel te zeer gebonden is aanio e nauw omschreven rol vaak zcnder cat er een globale situering aan te pas kom liteindelijk tleek onze werkwijze nog het meeste overeenkorst te vertcnen met de zcgenaande situatie oefeningen waar men gaat inprcvlserer vanuit een vccraf opgegeven situatle alleen werd bij ors de situatle deer de leerllngen zelf ocgebouwd concreet zag het er ongeveer zo uit dat ik eerst en vooral een enderwerp kecs thuis in alle rust en sereniteit daartij liet ik ne leice door de volgende criteria 1 ijte e rva ole io e onderwerpen moeten zcveel rcgelijk aarsluiten bij het elgen referentiekader van io e leerlirgen extra stimulus vcor de motivatie 2 imcm gekh ekhiooo i co jto r me n neert test c ierw r i die leiden tot het duidelljk cpsplitsen van ce iserli re 1 twee of rreer parti jen cfwel decrdat het cncer er cle isc 1 is cf wel doordat de situatle al van bij het begi gep lsriseerd is bijvocrbeeld door de verschlller de vaak tere strijdige belan gen van de deelnemers cfr interviewer versus ka ti 2t bij een solllcitatie de bedceling van die opsplitsingen is zoveel cgelij 11 leerlln gen inir um 3 per oefening aan io e beurt te late c en i ioete i vemijden dat de werkwijze afslijt en totaal ccrscelr ar wcrct ccor ovematig gebruik een andere reden is dat bij een individ eel i rr re een geln prcviseerde mcncloog bv io e cefening aan waarde verliest cccr dat de situatle te abstract blijft 3 wit min o m i n o g c c i i n vn i vvn i uc i dit kan e nigszirs in tegenspraak lijken met ons eerste criteria near uit de praktijk blijkt al vlug dat in zeer in r cr ele sit aties bv een familietwist over het al dan niet aankc e van ee bron fiets door dochterlief het a b n zo gced als ic irrellijk op gegeven wordt cat hangt ulteraard nauw sanen met het feit dat de leerllngen zo bleek althans uit voorgaande gesprekken het a 5 als taalgetruik nog steeds associsren net io e schcoi de pers het beroepsleven e d terwijl ze voor plezierige di ge d w z alle informele contacten automatisch teruggrijpen raar hun dia lect deze diagnose werd na enkele gerichte vragen deer de leerlin gen zelf gemaakt eens te rreer kregen ze daarree een vccrteeld van het verband tussen taal en de sociale context nogmaals ook dit patroon willen we niet besterdigen wel willen we de leerllngen steunen door situaties te creeren waarin a b n 5 voor nun aanvaardbaar geloofwaardig wordt het voordeel voor de leerkracht is dat hij zich bij de evaluatie kan concentreren op de ontwikkeling van de taal vaardigheid dynamisch i p v op een resultaat dat niet meer is dan een momentopname een statisch beeld van het taalgebruik van een dialectspreker het gekozen onderwerp wordt dan aan de leerlingen toegespeeld aanvankelijk beschikken ze over niets meer dan een titel bv een sollicitatie cat wordt dan in de loop van een vraaggesprek met meer precieze gegevens inge vuld oat gaat a is volgt leerkracht bij uxu vooi een bzxbiiji ga jt 6otlicix ea tnf 1e lie bij etap een bekend bedrijf in de buurt leerkracht bij tute kom je dan eae ch 2e lie bij dede dxtekteu i 3e lie nea dee heefit daoa gtzn tijd vco leerkracht bij uiie dan ooel 3e lie bij de bzdnxji p ychotoog c zc cp die manier wordt tie situatie zuiver gesteld men weet waar nen aan toe is zonder dat er daarom minder mogelijkheden voor inprovisatie zij cie voorafgaande analyse van de situatie doet zo n beetje de en aan de naleutiek van socrates de kritiek der verkeerde voorstelli gen zo rea geerden de leerlingen onmiddellijk toen een sollicitante haar aenvraag dui delijk voor het eerst formuleerde op het interview zelf dat kon niet zei cen ze je loopt niet zo maar een bedrijf binnen een afspraak korrt er pas na een voorafgaande schriftelijke aanvraag zo verwezenlijk je dank zij de talloze verwijzingen naar andere vakken en rear de buitenschoolse realiteit doelstelllngen die verder gaan dan de taal vaardigheid zelf tfaar laten we eerst even kijken naar een paar voorbeelden van situaties die doer de leerlingen zelf ingevuld werden voorbeeld 1 een b r t debat ele enten voor de situatieschets door de leraar een b r t progranma waarin actuele problemen worden behandeld de deel nene rs aan het debat zijn een journalist die het debat leidt een fa brieksdirekteur of zijn afgevaardigde en de voorzitter van het plaat selijk groencomiti het debat gaat over de milieuhinder die door het be drijf wordt veroorzaakt 6 elenenten die in de loop van het vraaggesprek door de leerlingen worden aangebracht bedrijf hg m h gd c g g g g te i v m de aard van het bedrijf c 6p dicht bij d de c d i c ii a ci c a de i v m de grieven van het groencc ite groenccrite m guh dge g c gg van c m hcc t ie e e d de cce c e l c e i i dcci n aa e vanvar i d l t i daai i c d ei in d ci ri wcc ici in aa i is dcc c i e van ez a vae cat 6 ti d de t iata i van c e id at e zodanig dot ci van c e c tijk id e hoe kennen we die grieven he i a aa aa cc d in een a ci e op dit nonent kwam er reactle los van andere leerlingen in de zin van ae maa i dot wondt ie eij c di de c 6 i zich gaan i dgd g het was inderdaad zo dat ze nogal opkeken tegen die o ee sta elirg van grieven feitenmateriaalu die je als als direkteur riet t kc kc cntken r er c f nininaliseren zeker niet nu de gegrondheid ervan aargetccr d was door een wetenschappelijk onderzoek het rapport dreigde dus duideiijk de proper ties van een gezagsargument aan te zullen nemen daaro kwar ik even tussenteide om een nieuwe openirg te cregren de direk teur kan de nauwkeurigheid de objectiviteit en het belang van het onderzoek in twij fel trekken toch bleef hij de zwakste partij zodat hij uiteindelijk zijn tcevli cht zou noeten nemen tot vrij oneerlijke discussietruukjes de bal terugkaatsen zijn verantwoordelijkheid afschuiven tenslotte zag zijn arg e tatie er cn geveer zo uit k i ig oa hg aa d 6 c kan kan i c e ed c d hem a5 a t de c e d icd i a d i it i ast e i van van ve 6 6ch ide a id aa i c e e e i a i r van i itv va e zajev i iin a ae im c i eje hij d de c id aia cp de c i i d i iidi ii aa van ee ci cp di iaa i ac hij ia eccid is ic in 6u a e om mlsverstanden te vermijden wil ik hier nognaals herhalen dat dit geen voortereiden van argumenten is maar een situatie analyse het betekent geen rem voor de improvisatie integendeel nccht deze fase wegvallen zou de aandacht van de leerlingen al te zeer door het inhoude lijke het krampachtig zoeken naar argumenten afgeleid worden 7 we mogen tenslotte niet uit het oog verliezen dat we hier te maken hebben net een situatie oefening die de spreekvaardigheid moet ontwikkelen en niet ondanks de formele gelijkeriis met een debat waarin het probleem van rde milieuhinder en de houding van de deelnemers de leerlingen rde klas daartegenover centraal zou staan ik wil nog vermelden dat dit onderwerp in alle klassen van de hogere cy clus behandeld werdj de volgende oefening daarentegen werd alleer in rde rtee hocgste jaren gemaakt vcorbeeld 2 een rechtszaak hier werd gewerkt met drie groepen die elk een eigen oefering vocrbereidden cat gsbeurde uiteraard zonder dat de rolverdeling van tevcren be e d was terwijl men anders vanuit een blijkbaar onuitroeibaar oppcrturisr e vooral eardac t aan rde cpbouw van rde eigen rol zou besteden werkte e rj is schien vanuit hetzelfde opportunlsme samen aan de uitbouw va een globale situatie waarin iedere rol op zich geloofwaardig moest zijn ce uiteirdelijke rclverdelirg gebeurt pas wanneer de leerlingen vooraan staan taakspanning els pseudo repressief truukje ik meen dat het inhoudelijke van deze oefeningen het e rd telkens een gruwelijke assisenzaak hier niet zo relevant is eelangrijker is m i het sociogram van een rechtszaak dat de leerlingen cpstelien tijdens een klassikaal gesprek dat als glofcale analyse van rde situatie aan het groepswerk voorafging cp basis van pijltjes die de relaties symboliseren en die ook de betrokken heid of neutraliteit t o v de zaek niet de personen willen weergeven kwatn men tot onderstaand schema 8 waarin r voor rechter staat v voor verdediger a voor aanklager e voor beklaagde en g t l voor getuige ten laste hit dit schema kan men dus alle mogelijke lnformatie rend de gegeven si tuatie afleiden r vraagt infomnatie aan v en a j v en a ralen de gun stige of negatieve gegevens wearop ze nun bewijsvoering ste nen resp bij e en g t l i v en a argunenteren onderling en pegen tevers r te over tuigenj er is een zekere hierarchie want b en g t l hecten geen recht streeks contactj alle conmunicatle op dat niveau gebeurt via de advokaten enz zulke overzichtelijke formaliseringen kunnen voor elke situatie opgesteld wcrden voor het eerste voorbeeld kon dat er als volgt uitzien op de conventies en het belang van het noteren bij deze oefeningen komen we echter zo dadelljk terug eij de cefening zelf werd 8r van de leerllngen een totaalprestatie verwacht met alleen het taalgebruik moest aan de door de situatie ccgelegde eisen voldoen h t grote criterium voor de evaluatie was de gelccfwaardig eid op alle niveau s houding mimiek het kwan er dus op aan de klassituatie volledig weg te cij erer tgeen gegie chel geen steelse blikken naar vriendinnetjes om zich beter te kunnen in leven daarvoor is het echter van belang dat de spelers nlet afgeleid wcrden door de rest van de klas en een probleem eigen aan het onderdeel cncelinge taal be eersing vooral bij grote klassen is uitgerekend dkze sitlatie dat we gens de intensltelt van prestatie begelelding en evaluatie relatief weinig leerllngen per les aan bod kunnen konen om dan zowel hilariteit als apathie te verri jden moet men trachten ook de andere leerllngen actief bij het ge fcei ren te te betrekken het spreekt vanzelf dat er in de eerste pleats op nun luistervaardigheid zal beroep gedaan worden toch ontbreekt er zeker in or ze eelgische scholen de nodige traditie van discussie en evaluatie om deze fasa voldoende zlnvol te maken vandaar dat het interessant is om de 9 leerlingen aan te sporen tot het maken van notities tljdens de oefening in de loop van de lessenreeka hadden we zo een elgen manier van noteren ontwikkeld per situatie oefening vlelen de note s eigenlijk uiteen in drie delen duidelijk te onderscheiden zowel qua inhoud als qua tijd stip in een eerste deel onmiddellijk vddr de oefening maakten de leerlingen een korte situatieschets voornemelijk als geheugensteun on te ven ijden dat de note s na een tijdje totaal irrelevant zouden worden wanneer rren de oprerkingen niet meer met een oefening zelf zou kunnen assccieren in die schets kwan bv d e formalisering van de situatie cfr sjpra sa ren met de belangrijkste elementen die uit het vraaggesprek naar vcor waren gekonen na enkele voorbeelden groeide dit uit tot een kleir e synthese oefenirg het tweede deel bestond uit de rolverdeling concreet ditneal et de vcor na en van de medeleerlingen en de persoonlijke bedenkinger n a v de ce e ning die opnerkingen neergeschreven tijdens het spel zelf waren vaak zo aan de einnalige prestatie gebonden dat ze alleen fcruiktaar aren vocr de onr iddellijke tespreking achteraf daarmee voldeden ze dan cck eari nun functie want deze faze was alleen naar bedoeld om de leerlingen te activeren tot het kritisch kijken en luisteren tot het maken van notities er cp basis van die notities tot deelname aan bespreking en evaluatie eedenkirgen die dat overstegen kwamen in het derde deel terecht dat deel werd meer algeneen theoretisch als je wil gewoon ordat re va uit de prak tijk gir g generaliseren door het praten over nun eigen ervari g cij het ha d d spel dachten ze vaak terug aan andere situaties waarin ze analoge patrcnen hadden herkend zo slaag en de leerlingen erin na mijn simpele vraag wat de jo rnalist al zo slaagde n d e leerlinge n e r i n n a mij n simpel e vraa g wa t d e journalis t a l lemaal deed in dat debat me heel precies de functie van de moderator te om lenaal dee d i n da t debet m e hee l precie s d e f u n c t i e va n d e moderato r t e om schrijven ze gaven de volgende elementen s c h r i j v e n z e gave n d e volgend e elementen hij g e l i g v wel p k w hij t ee n v aag om h g n cp gang g hij onthoudt zich van de z z g a hij g n aan n teuwe vnag n jus wee h g k dng i gt pe h v ij a g en hij antij a hij g ea a a d thjd o w hi hhj vat u b dn 10 dan kan de leraar de bespreking 20 nodlg nog aanvullen een fout die men in deze oefening bv gemaakt had was dat de journalist in zijn sa menvatting nog nieuwe elenenten uitspeelde waar de andere deelnsners uiteraard niet meer op konden reageren aan de hand van andere vocrteel den kun je dan aantonen hoe hij door zo n kleine machtsgreep zijn fcevoegd heid duidelljk te buiten gaat vervolgens kopieren de leerlingen het bordschema met al de elenenten die ze zelf hebben aangebracht pas op dat moment wordt de term roderatcr in gevoerd verdere verklaring is overbodig met die tern speel je hen gewoon de naan toe voor de man die in een debat optreedt op de marier die ze zo juist hebben geschetst zo ontdekken ze al spelende heelwat over gesprekstechniek andere ccnclu sies wear ze zelf toe kwanen waren bv dat men controversiele figuren ncet hetten om een debat boeiend te qaken dat de reenter de verceriger en de aar klager in de rechtszaak algauw overschakelden op een plechtig administra tief en enigszins verouderd taalgebruik en algemener dat rer tet eigen taalgebruik steeds aanpast aan dat van de nedespelers bv het gerakkelijk cpgeven van a b n van zodra een van de leerlingen dialect fcegint te spre ken en het terugschakelen op a b n wanneer iemand zich f ervat cck als vorm van groepstherapie kunnen zulke situatie oefer ingen irteres sant zijn treffend was bv dat in een oefening uit de schcclsituatie waar een groep internen met klachten omtrent voeding tucht en cntscar i g naar de directrice ging de leerling gezagsdrager onmiddellijk dezel e re flexen overnam zo kan men via een tijdelijke identificatie eer d jide lijker inzicht krijgen in de situatie de belangen de drijfvere en de reacties van de andere hetzelfde geldt ook voor de proble atiek ret coders en leeftijdsgenoten al moet gewezen worden op het gevaar van de al te ster ke inhoudelijke betrokkenheid naarmate de situatie persoonlijker wordt gaan duidelljk andere doelstellingen dan de ontwikkeling van de spreekvaar digheid primeren een laatste facet dat ik nog even wou expliciteren is het concrete ver loop van de evaluatie ook hier kunnen we verschillende monenten onder scheiden 1 de leerkracht bedankt de leerlingen en geeft opbouwende kritiek zijn inbreng blijft hier echter beperkt tct en kele zeer algemene opmerkingen die ongeacht zijn persoon lijke waardering van de prestatie bedoeld zijn om alles in een positlef kader te plaatsen 11 2 facultatief zelfevaluatie door de deelneners 3 evaluatie door de medeleerlingen op basis van nun nota s en van aanvullende opmerkingen het voornaanste criterium is geloofwaardigheid of neer uitgebreid de volgende keten inzilker i er a vi kk ap n ler v lll p dl k er m p u t l in v tua l bij het einde van discussie wordt er gestreefd near een consensus onder de leerlingen 4 eventueel aanvullende opmerkingen van de leerkracht cfr de fout van de journalist bij het einde van het decat 5 cenocratische besluitvorming eventueel zo ncdig geccn cretiseerd in een kwotering het cijfer net een kcrte rcti vatie zeker indien het oordeel van de leerkracht a ij t van dat van de leerlingen wordt toegekend door de leerkracht op basis van klassikale bespreking het voordeel van het actief deelnemen aan d evaluatie is o a dat d leerlingen gaandeweg rrin of meer objectieve waarden schalen ontwikkelen verdere objectivering van de zelf evaluatie is natuurlijk ncgelijk veer wie kan werken net audio visuele apparatuur een video of evt zelfs een car d cpnerer maar wellicht zal deze suggestie op een flirke desis scepsis stui ten waarschijnlijk terecht waar de apparatuur dan al voorharder is wordt er ock nog verondersteld dat de leerkracht die perfect be eerst dat leer lingen vertrouwd zijn met het materiaal en de nanier van werken de oefening filt n bv en dat men tijd kan vrijmaken voor deze aanpak cck hier moet men al heeft men er andere roeien met de rienen die nen kan gefcruiken in de concrete klassituatie glllyer vvc hny nc