Spreken in de Jenaplanschool

eigenlij k niet op het enige opvall ende is het grote ver schil in gem iddelde zinslengte de maat voor complexe syntactische structuren geeft on s geen informatie over de zinsconstructies die tot die verschillen leiden het onderzoek van c ools en van noort naar het verband tussen het taalge bruik van moeders en hun kleuters beperkte zich tot het mi l ie u der minst beschoolden hun taalmaten wa r en meer gefundeerd dan di e van hess en shipman zo gebruikten zij de gem i ddelde t unit lengte runt in plaats van de gemiddelde zinslengte omdat een eenduidige defini t ie van zin moeilijk te geven is om dezelfde reden vermeden ze twijfelachtige cate gorieen als ongeb n iikelijke bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden we moeten ons wel afvragen in welk kader dit onderzoek staat en wat men ian de resultaten heeft de behavior i stische school en die van c homsky denken ve rschillend over de inv l oed die de omgeving uitoefent op de taal verwerving van kinderen ten aanzien van dit punt waarover nog maar wei nig systematische gegevens ter beschikking staan heeft dit onderzoek een brokje nieuwe informatie aangedragen het o n de rzoek zou u i tgebr eid moeten worden naar meer leeftijdsklassen en alle sociale milieus zoals cools ook aangeeft s preken in de jenaplanschoo l s j co freudenthal lutte r ter inleiding enige noodzakelijke achtergrondinformati e de jenaplanschool verschilt in meerdere opzichten van de traditionele leer stofjaarklasschool de voornaamste verschilpunten zijn 1 het onderwijs wordt ondergeschikt gemaakt aan de opvoeding m a w in de j enaplanschool geldt het primaat van de opvoeding 2 onder het primaat van de opvoeding is te verstaan a het optimaliseren van de ontwikkelingsgelegenheid va n elk individueel kind b het individuele kind met inachtneming van het onde r a gestelde leren samenleven en samenwerken met anderen volgen jenaplan verken zou men kunnen omschri j ven als het optimaliseren van de i ndividuele ontwikke lingsmogelijkheden binnen en door de gemeenschap v oor de gemeenschap 3 om 2a te realise ren heeft de j enaplanschool het zittenblijven volledi g uitgebannen en wel door middel van de zg n i v e a uc u r s u s s e n voo r rekenen en taal met name spelling en soms lezen door een puur school organisator i sche ingreep waar geen kosten mee gemoe id zij n kan elk kind in een j enaplanschool het onderwijs in de systeme n volgen in een niveau groep die bij zijn vorderingen in dat vak onderdeel past 110 bij een verdere differentiatie binnen de niveaugroep kan dan weer verder met aanleg en tempo van elk kind rekening worden gehouden daardoor g aranderen de niveaucursussen in een jenaplans chool elk kind een continue schoolloopbaan 4 om 2b te reali seren gaat de jenaplanschool niet van de jaarklas u i t maar van de bewust heterogeen samengestelde stamgroep samenleven en s amenleien met anderen kun je niet leren in een groep klas die wat de leeftijd van de leerlingen betreft vrij homogeen is je moet in natuurlijke p ed agogische situaties oudere leerlingen tot voorbeeld kunnen nemen en jongere groepsgenootjes tot voorbeeld kunnen zijn om geestelijk te kunnen groeien moet er gebruik gemaakt worden van een behoorlijk verschil in gees telijke rijphei d omgangsvormen interessen en kennis v an zaken bij wereldorientatie 5 de jen aplanschool kent geen lesurentabel maar een ritmisch weekplan met vier pedagogische situ aties gesprek werk spel en viering werk speelt zich in pluriforme leersituaties af een van die werk situ a ties i s het cursorisch onderwijs in de zo homogeen mogelijk gemaakte eerder ge noe mde niveaucursussen zi e 3 daarnaast zijn te noemen de eveneens homogeen gestructureerde in s c h o l in g s c u r s u s s en voor lezen schrijven en rekenen binnen de onder bouw stamgroep van le 2e 3e leerjaar deze inscholingscursussen in de systemen hebben afzonderlijk plaats voor de leerlingen van le resp 2e en 3e leerjaar maar de stamgroep l a at de groeps leid er ster volop gelegenheid bepaalde kinderen buiten hun eigenlijke leer j a ar in die inscholings cursus te plaatsen die hun het meeste profijt belooft naast het cursorisch onderwijs is het dagelijkse blokuur voor stilsamenwerken binnen de heterogene stamgroep de periode voor het zelfstandige werk hetzij individueel hetzij in kleine partnergroepjes in dit dagelijkse blokuur van 1 00 minuten werken de leerlingen aan verschillende taken oefeningen maken i v m het onderwijs in de systemen voorbereiding van een leeskringbeurt individuele of teamwerkjes n a v kringgesprekken takenwerk voor grotere projecten speurwerk in de bibliotheek enz de kinderen worden geacht hun blokuurtaken ze fistandig in te delen dit is de grote pedagogische waarde van dit aspect van werk tenslott e zijn er speciale inscholingscursussen voor de bovenbouwkinderen i v m lopende of a s projecten 6 naast de vanzelfsprekend pluriforme pedagogische situatie werk spelen de drie andere pedagogische situaties voor peter petersen de grondlegger van de jenapl anschool een gelijkwaardige rol 7 spel treedt eveneens in pluriforme s ituaties op als gewoon vrij sp el b v op de speelplaats waar petersen voor een harmonische persoonsontwikke ling dagelijks 40 minuten voor uittrok naast de vaste tijden voor gymnastiek en als het werken met leerspelen met name in de onderbouw onder spel valt ook het dramatiseren in de wekelijkse kringsituaties in de 111 weekopeningen en s l u i tingen spelend dram atiseren en toneel ligge n dicht bij elk a ar zoa ls trouwens ook de pedagogi sche situaties spel en viering het s p reke n petersen heeft in jen a een school wi ll e n creeren die ondanks de eisen waar zij a ls elke andere school aan moest voldoen in a l ha ar verschijningsvormen zo natuurlijk m ogelijk zou zijn m a w zo dicht mo g elijk bij het gewone l eve n zou staan petersen heeft de vier pedagog isch e s ituaties ge sprek werk spe l e n vi ering a ls het w are van het leven zelf afgekeken gesprek werk sp el en viering zijn volgens petersen dan ook de vie r meest oo rspronkelijke v ormen van act iviteit wa arin de mens zich uit w anneer hij met anderen in co nt a ct treedt met opzet no emt hij onder deze v ier menselijke contact vor m e n h et ge sprek he t allereers t omdat he t ook ontwikke lingspsy chologi sch aan he t b e gin sta at v66r de jonge b aby aa n de simp e ls te spelvormen toe i s in fe it e v an af zijn g eboorte l a cht e n pr aat zijn moeder tegen he m en het eerste v urig verb e ide echte lache n is voor ha ar ee n duidelijk p o sitie v e reactie in hun d ag el ijks e gesprekken dan komen er g elui djes bij de eerste schaarse woordjes de b aby w ordt peut er d e woor djes l everen gebrekk i ge zinnetjes op m a ar dat doet aan de echtheid v an d e communic atie tus s en he m en de an dere g e zin sleden niets a f het kind leert al s prekend zijn m oederta al hoe natuurlijker de ge zinsb a nd en hoe grot er h e t gezin des te vlotter gaat de ont wikkeling g e woonl ijk als een k ind ui t e e n norm a al gezellig gezin waar ieder belangste l l ing voor ieder hee ft o p d e b as i s scho ol k omt besch ikt he t over een b ehoorlijke woorden en begrippens ch a t en gebruikt h et n aast hoofdz innen aller lei soo rten bijzi nnetjes de t a al van zo n kind is in g rote l ijn af aan zijn g e sproken t a al ontbreken geen wezenl ijke elementen h et werk dat de basisschool te doen st a at i s uitgaande van wat elk kind aan t aal meebrengt woorden en begr ippenschat verder te ontwikkelen detailfouten voorname l ijk tegen de w erkw o ordsverv oeging te corrigeren en tenslo tte de kinderlijke taalschat voort durend bij te s chaven en te verfijnen e n v o or a l de spontaneiteit erv an te cul tiveren de l a atste tijd wordt onze aandacht bij herhaling ger ich t op de p roblemati ek van die kinderen die uit taalzwakke milieus komen een problem a tiek zowel voor henzelf als voor de hen opnemende b asisschool het is al lang geen geheim meer dat kinderen die door taaltekorten tenge volge va n de t a alarm oe de thuis geen g e lij k e st art kunnen m a ken m e t kinderen uit normale en taalrijke gezinnen al b ij het begin va n de b a sisschool de du p e zijn van een selectief s choolsysteem dat heet te sele cteren volgens intellect wat democratisch bezien oo k nog n i et zo best is maar dat in feite s elec t eert op grond van de t aalbeheer sing e n t aalva ard ighe i d in de pr ill e jeugd om deze kinderen een betere startkans te geven worden tegenwo ordig o p ver schillende plaatsen speciale taalprogr a mm a s voor zulke kinderen gearrangeerd 112 men hoopt hiermee de taalkloof tussen de kinderen uit normale en taalarme gezinnen zo veel mogelijk te verkleinen voor de basisschool betekent dat dat men qua taalbeheersing met een iets homogenere groep te maken heeft wa ardoor licht de verleiding zou kunnen binnenglippen om z o n groep van een dertig a vijfendert ig zesjarigen klassikaal over een kam te scheren een toe nemend incidenteel mondeling taalgebruik in het eerste leerjaar is daartegen over toch misschien nog maar een druppel op e en gloeiende pla at hoe vangt nu een jenaplanschool al die verschillende kinderen op 1 een kind dat met zes jaar naar de basisschool gaat komt met tien of elf andere jongens en meisje s in een onderbouwstamgroep daar zitten dan al v an de vorige twee leerj aren een even groot aantal jongens en meisjes v a n het 2e en 3e leerjaar i n deze kinderen hebben geruime tijd gelegenheid gehad te leren hoe je da t doet prettig en flink met elkaar samenwerk e n zonder anderen te storen ook als meester of juf voo r geruime t ijd de klas u i t is de nieuwelingen die de spelregels nog niet kennen leren ze d i e w e l gauw in de eerste weken in bepaalde moeilijke g e vallen in de eerste m a an d en neemt een van de oudere leerlingen op ba sis v an vrijwill igheid e en v an de nieuwelingen onder z n h oede ma akt hem wegwijs in de school wijst he m de l e erspelletjes k orto m is voortdurend i n een natuurlijk t aalcontact met het kind waarvoor hij zich verantwoordelijk heeft ge steld in het dagelijkse blokuur v an 100 minuten stilsamenwerken is fluisteren met elka ar niet verboden voorzover dit voor een goed samenwerken nod i g is partnerdictee rekenspel de groepsleidster weet precies wat zij toe moet st aan en wat zij niet mag toestaan en in een goede jenaplanstamgroep ken n en ook de kinderen hun grenzen heel precies de enige beperking die hun wordt opgelegd is dat ze anderen niet storen groepsleider hoofd v an de sch o ol en eventuele bezoekers onderwerpen zich vanzelfsprekend aan de spel regels die de groepswet in een jenaplanschool allen zonder uitzondering voor schrijft dat moet door iedereen met vallen en opstaan worden geleerd in het blokuur mag dus gesproken worden in de kringsituaties die samen de pedag ogische situat i e gesprek uitmaken wordt het spreken als in geen andere school in al zijn natuurlijkheid gecultiveerd er zijn verschillende kringsituat i es te noemen a de weekopenings en weeksluitingskring b de observatiekring kennis der natuur en natuurkunde science c de leeskrin g d de verslagkring na een project onderzoekje e in bijzondere scholen de godsdienstkring de termen zeggen het reeds om tot werkelijk gesprek te kunnen komen moe ten de leerlingen in de gelegenheid worden gesteld iemand die iets zegt te kunnen zien en die iemand bij het antwoorden te kunnen aankijken dat kan alleen als de gesprekspartners in een kring zitten wie iets te zeggen heeft 113 meldt zich door niet te nadrukkelijk even de vinger op te steken niet tot in de lucht maar hoogstens tot schouderhoogte de bovenarm dicht bij het lichaam houdend de leerling die het laatste aan het woord was geeft de beurt aan hem door de groepsleider houdt zich zo veel mogelijk op de achtergrond hij let erop dat de kinderen hun opmerkingen niet over hem naar hun kameraadjes toespelen in de vorm van meester piet zegt dat enz maar dan zegt meester jan als je het niet met piet eens bent dan moet je dat piet zelf vertellen en niet mij zo groeit langzaam een kringgesprekstijl die voor die van een goede ronde tafelconferentie niet onderdoet wie aan het woord is mag uitpraten zolang dat wat hij zegt met het onderwerp te maken heeft ieder wacht zijn beurt af 06k meester en ook hij steekt heel democratisch als alle andere ge sprekspartners even z n vinger op en wacht tot de laatste spreker hem de beurt geeft als anderen zich eerder hebben gemeld zal meester eventjes kalm z n beurt moeten afwachten zo zijn nu eenmaal de spelregels in een democratische school zijn dit overtrokken eisen voor leerkrachten voor de oudere generatie misschien wel maar de jonge democratiserende onderwijzers generatie vraagt om zulke spelregels in de school zogoed als in de universiteit dat mogen we in elk geval verwachten dat de groepsleider een afwachtende houding aanneemt geldt echter zolang het gesprek rustig en pittig verloopt als er kinderen zijn die door hun gedrag de sfeer van de gesprekskring beder ven of als kinderen dingen beweren die bepaald onjuist zijn dan is de mees ter niet langer alleen gesprekspartner maar daarbovenuit de meester die als volwassen opvoeder in functie voor de hele groep verantwoordelijkheid draagt hoe goed en natuurlijk een gesprekskring verloopt hangt er voor een wezenlijk deel van af in hoeverre de groepsleider met z n groep erin geslaagd is het klaslokaal de sfeer van de huiskamer te verlenen de perfectie van een jenaplangesprekskring kan men afmeten aan de schaarse keren dat men in de kring het woord meester of meester zelf hoort voor petersen is het wezenlijke kenmerk van pedagogische situatie dat de kinderen samen naar een oplossing proberen te zoeken voor de vragen die uit hen zelf komen omdat het dier het ding een of ander verschijnsel enz hun zelf vragen stelt in een jenaplanschool stelt niet in de eerste plaats de mees ter in kringgesprekken de vragen het getuigt dan ook in wereldorienterende leersituaties van welke het kringgesprek wel de meest typerende is van wei nig begrip van het jenaplan als de groepsleider kinderen vragen stelt waarop hij zelf het antwoord weet petersen en de hemburgse psycholoog tausch hebben vele klassikale leersitu aties doorlicht en uit beider onderzoek is gebleken hoe ontstellend hoog in voorbeelden van kringgesprekken vindt men in elke aflevering va n pedomorfose driemaandelijks tijdschrift voor de flexibel georganiseerde school op anthropologische grondslag uitgave van stichting jenaplan fr schubertstraat 44 utrecht 114 klassikale scholen het percentage onderwijzersvragen is vergeleken m e t d a t v an de leerlingenvragen op grond van deze omwenteling in het vragenstellen op school h e eft petersen de jenaplanschool ook wel de school van het zwijgen genoemd spreken k an e r i eder die wat bij te dragen heeft hiertoe behore n o ok vr agen w aarop de vra a gsteller zelf het a ntwoord schuldig is gebleven de jenapl anschool l ev ert keer op keer het bewijs dat het ste llen van vragen van een veel hog ere i ntel l igentie kan getuigen dan het beantwoorden ervan de vier pedagogische situaties die elkaar in een goe de jen aplanschool ritmisch a fwisselen stellen aan de spreekva ardigheid van de leerl i n g vers chillende ei se n ma ar z n moedertaal gebruiken doe t h e t kind er de hele dag van h et be gin t ot h e t eind spontaan en o ngeremd in zijn s p el gezellig bij h e t s amenwerken n a tuurl ijk m a ar gecultiveerd in de verschillende kringsituatie s met als hoogte p unt de vieringen in de groep of schoolgemeensch ap in de bovenbouw komt da a r nog bij dat het kind als het alle en of met ande r en een onderwerp bestudeerd heeft hierover ver slag mo et uitbreng e n a an de kring de goede groep s leider zal zo snel mogelijk verlangen da t h et kind bij he t doorwerken van z n bronnen notities maakt en in de v ersl agkr ing aan de h a nd hiervan z n verslag vrij spreekt liever e e n l evendig vrij ge spr oke n ve r sl agje van vijf minuten d an een eentonig voorg elezen versl ag van een kw art i er denkt u maar aan bepaalde radioreportages we komen tot besluit nog even op de kinderen uit de ta alzwakke mili eu s t erug petersen heeft tall oze zg lom kinderen in zijn school g eh a d hij h ee ft ze er voorzover het niet om path ologische afwijkingen ging uit de mo cr a t is che e n anthropologische overwegingen bewu st all emaal in geh ouden de jenaplan school past geen segregatie toe op grond van intell e ct o f t aalbeh e er s ing integendeel petersen heeft de problemen precies onderkend en als remedie heeft hij de volstrekt heterogene stamgroep wa a r een kind in all e v ei li ghe id drie of v ier jaar in verblijven kan aa ngeboden binnen de ge zonde gezinssfeer v an de stamgroep heeft hij de kinderen m et leer en of opv o edingsm o eilijkh e den volop de tijd gelaten die zij nodig hadden om te rijpen tot de bereidheid v an het zich voegen naar formeel onderwijs in die r ijpingsperiode h oorde het kind om zich heen in de stamgroep vooral in de gesprekskringen en l e eskrin g en niets dan natuurlijke verzorgde taal in onze jenaplanscholen mag het eigenlijk niet anders zijn maar de s ta mgroepsfeer en het t a alklimaat die in peters ens researchschool vanzelfsprekend waren moeten in nederland h e el moei za am op een traditie met een totaal andere schoolwerkelijkheid worden v er overd een flexibele structuur is belangrijk maar die doet het m in wezen niet heinz kumetat placht de ned erlandse jenaplanmensen voor te houden j enaplanscholen maak je niet die groeien hoe taalbewuster de groepsleiders zijn hoe gemakkelijker deze groei zich voltrekken zal er val t nauwelijks aan te twijfelen dat kinderen uit taalarme milieu s hun kinderen met leer en of opvoedingsm o eilijkheden 11 5 t aaltekorten nergens beter op een natuurlijkere manier opheffen dan in een heterogeen samengestelde s t amgroep waar de m oe dert aal in grote afwisseling de hele dag door functioneert het zou de moeite lonen te proberen de ver moedens door een onderzoek te bevestigen maar dan zou dat onderzoek wel moeten plaatsvinden in een jenaplanstamgroep die zonder interrupties zeker al zo n vier a vijf jaar draait en waar de werk en woonkamersfeer aan alle door petersen gestelde eisen voldoet in de volgende moer beginnen wij een serie artikelen over het spreken bij h et voortgezet onderwijs credo kleuters lere n in dit boekje handzaam van formaat wordt verslag gedaan van de bevindin g en met het leren beheersen van culturele vaardigheden zoals muziek bronsse kun st staguhn en lezen schrijven en rekenen corre ll door jonge kinderen voor de periode van de ba sisschool vorschulalter het mee s t bekend daarvan zijn de experimenten v an correll met zijn leesma chine en zijn leesmethode leseleiter de resultaten hiermee zijn volgens deze uitgave opmerkelijk gunstig dat geldt ook voor die in de muzische sector wat echter in dit lezenswaardig boekje ontbreekt is een wetenschappelijk ver a ntwoord onderzoekgeheel toch kan deze uitgave ter lezing worden aanbevolen omdat men kennis maakt met een belangrijke aanzet tot het ontwikkelen van een eigen didactiek voor peuters en kleuters om culturele vaardigheden te le ren beheersen waaronder vooral lezen schrijven en rekenen als zodan ig sluit deze uitg ave aan bij die welke al verschenen in amerika rusland engeland frankrijk en zweden het begin is nu ook in duitsland ge maakt w p jan sse n lernen und eerren im vorschulalter drei beitrage zur vorschuldidak tik von p bronsse w correll k staguhn verlag ludwig auer donauwsrth 1970 d m 15 80 176 blz 116