Sprookjes, taal, bewegen op de Vrije School

jannie mwler ko lo bo sprookjes taal bewegen vrije school op de vrije school de antroposoof rudolf steiner geeft een visie op onderwijs die op de vrije scholen wordt uitgevoerd in zijn visie speelt beweging een belangrijke rol beweging is de basis van de taalontwikkelingen een rijkdom aan bewegingservaring geeft een rijke taalschat in dit artikel behandelt jannie moller eerst beknopt de belangrijkste ideeen van de vrije school wat is het verschil tussen spelen en werken wat is de relatie tussen beweging taal en denken volgens de opvattingen van de vrije scholen daarna volgt een beschrijving van taalactiviteiten in de kleuterklassen van de vrije school de ijssel onder het kopje de eerste jaren van de lagere school vertelt de schrijfster hoe deze taalactiviteiten doorgaan jannie moller begeleidt een aantal vrije scholen als medewerkster van het aps alge meen pedagogisch studiecentrum in 1919 stroomden kinderen van arbeiders en an het individu troposofen de eerste vrije school binnen rudolf het leidend principe is het respect voor het indi steiner stich tt e in stutt ga rt de eerste vrije vidu dit betekent voor de leerkracht dat zijn on school voor kinderen van de werknemers van de derwijskundig en pedagogisch handelen gericht is waldo rf astoria cigare ttenfabriek maar ook an op de mogelijkheden en de intenties van het dere kinderen hadden toegang kind mislukt iets in de klas dan meent de leer het d oe l van de school was optimale ontplooiing kracht ik ben de eerst aangewezene om een op van de leerlingen en verbetering van de ontwikke lossing te vinden het kind reikt mij de oplossing lingsmogelijkheden op cultureel n i veau wat aan maar in een vorm die ik zelf moet ontcijfe doorgaans alleen kinderen van goed gesitueerder ren ten deel valt doordat van meet af aan ook kinde heel kort leerkrachten moeten aan zichzelf wer ren uit betere milieus de school bezochten kon ken om op waardevolle wijze met de kinderen de sociale gelijkwaardigheid direct praktijk wor om te gaan den in de klas de voor ons onderwerp belangrijkste ideeen van spelen werken steiner zijn de volgende er is geen verschil tussen de ernst die het spel va n 69 het kind kan hebben en de ernst van de volwas beweging taal denken sene ten opzichte van zijn werk het echte ver beweging is de basis van de taalontwikkeling schil tussen het spel van het kind en het werk van taalontwikkeling is de basis van de denkontwik de volwassene is dat het werk wordt bepaald keling een rijkdom aan bewegingservaring geeft door doelen die van buiten af opgelegd worden een rijke taalschat steiner zegt het zo terwijl het spel ontstaat vanuit de spontane opwelling de mens opgroeit en zich verbindt met de fysiek van het kind de enorm belangrijke taak van het aardse wereld ontwikkelt zich zijn innerlijk zo onderwijs volksschule is het spel geleidelijk dat deze ontwikkeling allereerst uitgaat van de over te doen gaan in werk wanneer men een geste het gebaar van bewegingssituaties binnen praktische oplossing heeft voor het vraagstuk het organisme ontwikkelt zich vanuit een samen hoe kan het spelen tot werken worden herscha spel van bewegingen de spraak uit de spraak ont pen dan beantwoordt men eigenlijk het funda wikkelt zich de gedachte mentele probleem van het onderwijs kl euter e n l ag er ond erw ijs op d e ij sse l e n de ontwikkelingsfasen j f k e nn edys choo l de ontwikkeling van het kind tot het 21e jaar verloopt globaal in drie grote fasen van zeven de vrije school de ijssel en de j f kennedy jaar school werken samen in verband met een project in de eerste fase is de ontwikkeling vooral gericht taal en nieuwe basisschool wekelijks komen de op lichamelijke groei tegelijk wordt de basis ge teamleden van beide lagere scholen en van de legd voor het goed kunnen functioneren van de kleuterklassen bijeen om de achtergronden en de wilskracht in deze fase is het kind zeer gevoelig praktijk van taal doen samen te bespreken voor de bewegingen en gebaren in zijn omgeving voor het departement is er een voortgangsrap het orienteert zich op zijn omgeving in spelende portage d d januari 1981 opgesteld in het vol nabootsing van die gebaren en bewegingen gende deel zijn citaten uit de interne verslagge in de tweede fase is de ontwikkeling gericht op ving van erica schram opgenomen het ritmische systeem van ademhaling en bloeds wellicht ten overvloede vier vijf en zesjarigen omloop de verhouding tussen ademhaling en vormen tezamen een leefgroep polsslag verandert het kind is in deze periode ge voelig voor beeld en fantasie door het gesproken kleuteronderwijs woord in het bijzonder wanneer dit rijmt rit misch is en maat heeft het kind orienteert zich sprookjes uit zichzelf op zijn medemensen door het gespro de leidster vertelt een bepaald sprookje een of ken woord na te bootsen twee weken lang iedere dag de kinderen zitten in de derde fase worden jonge mensen gevoelig in de kring met de leidster de verteltrant is eer voor gedachten en begrippen zij proberen aan der optimistisch objectief verhalend dan span de hand hiervan een eigen mening te vormen nend en dramatisch de letterlijke tekst van samenvattend grimm e a is meestal uitgangspunt de leidster nul tot zeven jaar leest niet voor maar vertelt het sprookje uit het orientatie op beweging en gebaar hoofd van de grootste betekenis zijn de geba zeven tot veertien jaar ren van de leidster tijdens het vertellen de kinde orientatie op het gesproken woord ren bewegen spontaan met haar mee veertien tot eenentwintig jaar het is opvallend hoe gretig en gemakkelijk de orientatie op begrippen en gedachten kinderen zo n sprookje opnemen heel wat be in de eerste zeven jaren vinden we deze drie fasen grippen dik in de vertelling voorkomen worden nog eens in het klein in de baby en peuterperio niet uitgelegd maar zijn de kinderen duidelijk de treedt het bewegingsspel op de voorgrond door het begeleidende gebaar van de leidster en daarna omstreeks het derde jaar bloeit de fanta door de context al meelevend nemen de kinde sie in het spel op later wordt het spel realis ren een heel scala van gebaren en begrippen in tischer en doelgerichter zich op ze kennen tenslotte het sprookje woord voor woord en spreken het onder het vertellen bijna zonder het zelf te merken mee 70 toneelspelletjes het veld zwaait met zijn hoed stampt met zijn het taalgebruik wordt verder gestimuleerd door voet hij is de kleine moedige springer in het het spelen van de sprookjes en de speciale verha veld die toch alles nabootste opneemt juist om len naar aanleiding van bijvoorbeeld de herfst dat alles echt gebeurt eindeloos herhalen schept sint maarten kerstfeest wanneer de tijd daar is vreugde en meedoen spelen we zo n stuk elke dag weer ieder kind kan dan een keer die rol hebben die het juist zo graag versjes voor handen en vingers zou willen spelen door de rolwisseling wordt het hiervoor geldt hetzelfde als voor de kringspelen toneelstuk bezit van ieder kind doch nu wordt de fijnere motoriek in het geheel de leidster vertelt of spreekt iedere dag alle rol betrokken een duim is de mol die wordt ver len als het kind zelf zijn rol uit gaat spreken is jaagd door de pink de pink zijn de muizen dat natuurlijk fantastisch en vooral bij de oudere kleuters zie je dat veel gebeuren ook gaan ze het vrije spelen thuis in het vrije spel vaak het toneelstuk spelen het vrije spel biedt het kind enorm veel aan ac waarmee ze op school bezig zijn ik heb dit bij tief taalgebruik skadi zelf heel leuk kunnen zien haar kleuterjuf bij het vrije spel zijn weinig beperkingen alle deed het spel van de rijke herfst en skadi ver meubels mogen verplaatst worden het spelmate kleedde haar poppen zocht de benodigde blade riaal is eenvoudig banken rekjes doeken pop ren en speelde het spel ze verzette de poppen en pen denneappels mandjes enz speelde alle rollen voor ze net als juffie deed het de leidster observeert het spelgedrag en houdt klopte allemaal perfect natuurlijk zijn er ook een wakend oog over alles tijdens het vr i je spel kinderen die zelf iets brengen in hun rol zoals worden de kinderen niet gestoord ze verwisselen bijvoorbeeld vorig jaar met het kerstspel een van plaats door het hele lokaal ze hoeven het jongen wilde steeds de rol van de boze herbergier speelgoed niet op te ruimen er zijn geen afspra spelen die jozef en maria geen plaats geeft maar ken over aantal kinderen en tijdsduur met betrek ze met scheldwoorden van zijn deur jaagt king tot het speelgoed ik merkte dat hij zelf de tekst wilde uitspreken het opruimen geschiedt zelf als spel nu doet de wat nog heel weinig gebeurde in onze jonge klas leidster mee alles wordt a l s het ware op zijn kom maar binnen zei de boze herbergier het plaats getoverd meestal zingend door de hele is vol maar ik maak nog wel een plaatsje vrij groep terwijl de handen overal helpen waar zij kunnen wie dit niet gezien heeft zou het niet ambachtsspelen voor mogelijk houden allerlei spelletjes met ge baren zoals zo draait de het ene moment is het kind botenbouwer dan molen maar er is meer weer treinmachinist de fantasie van de kinderen allerlei ambachtelijke handelingen kunnen in de werkt aanstekelijk zodat ook schuchtere nieuwe klas worden uitgevoerd met een echte koren kinderen meegesleept worden met de huttenbou schoof in de klas kunnen de kinderen dorsen wers poppenmoeders en kabouterkinderen en al met een koffiemolen kan het graan worden gema heel snel ook hun mondje roeren len het meel wordt tot deeg en het deeg gaat in de oven en wordt tot brood in de klas zingen van liedjes er wordt geprobeerd in de kleuterklassen heel de liedjes zijn fijntjes meestal pentatonisch dat veel echt te laten gebeuren het kind leeft en be wil zeggen dat in deze liede ren halve toonsafstan weegt mee met een int e nsiteit die niet te evena den ontbreken bijvoorbeeld in de ladder van ren is c majeur ontbreekt dan de f en de b een mooie verzameling liederen vindt men in de gouden kringspelletjes poort van b gradenwitz van bemmelen uitge de kringspelletjes zoals groen is gras in hol verij vrij geestesleven daarnaast worden na land staat een huis lakdoekje leggen k heb tuurlijk alle hollandse kinderliedjes gezongen en een mooie bloemenmand bevatten een schat aan gespeeld ze worden tegelijke rt ijd gezongen en begrippen die een kleuter door het doen gaat be met armen en handen uitgebeeld grijpen hij dwaalt buiten de kring wordt opgenomen in 71 omgaan met spreuken en vingers zingen van liederen omgaan met het zeggen van een spreuk op een bepaald mo spreuken wandelingen en soms ook het kijken ment van de ochtend is een heel speciale wijze naar of spelen in de poppenkast het programma van omgang met taal de eerbied voor het gespro heeft veel gemeen met dat van de kleuterklas ken woord en de betekenis ervan zijn hier het alleen het vrije spel is van het rooster verdwenen allerbelangrijkste b ijvoorbeeld een ged icht van en heeft plaatsgemaakt voor de culturele vaardig gezelle heden schrijven lezen spellen de zonne gaat op het nu volgende praktijkvoorbeeld uit een van de de zonne gaat neer eerste drie klassen is geen standaardvoorbeeld de zonne gaat op en gaat onder het moet niet absoluut zo het geeft echter wel standvastiglijk heen duidelijk aan in welke richting men werkt de standvastiglijk weer les elementen worden niet chronologisch weerge standvastiglijk werkt zij dat wonder geven daar ze door en naast elkaar worden ge hierdoor wordt het verband tussen mens en de hanteerd kosmos beleefd wordt de basis gelegd voor ver de leerkracht vertelt de fabel van de twee koppi wondering en bewondering ge bokken die tegelijk over de brug wilden de fabel wordt gespeeld poppenkast de leerkracht zet de korte fabel op rijm en leert het poppenkastspel bindt de inhoud van het ver de kinderen het gedicht klassikaal aan haal op bijzondere wijze aan het bewegingsas twee kinderen spelen de fabel op deze tekst ter pect via de poppenkast betreedt het kind een wijl de klas het aanvullende spreekkoor vormt toverwerel d vol karakteristieke gebaren behalve aan het spel van de bokken wordt veel aandacht besteed aan maat ritme en rijm van het wandelingen koor op deze wijze spreekt de leeftijd volgens tijdens de bijna dagelijkse wandeling kan het de ervaring van de vrije school het meest di kind naar allerlei dingen kijken bloemen he rten rect tot het gevoel de kinderen lopen al spre in het park steentjes in het zand schepen op de kend de maat van de tekst terwijl zij met hun rivier leidster en klas kunnen genieten en samen handen het ritme aangeven praten over alles dat ze zien dit stimuleert het de fabel wordt met kleurkrijt op het bord ge kind enorm in zijn taalontwikkeling schreven en zo fraai mogelijk geillustreerd de kinderen schrijven met kleurpotlood in een tijdens het kleuteronderwijs wijdt de leidster het kleurschrift met de leerkracht mee en illustreren kind op fantasievolle wijze in de omringende we eveneens hun tekst maar zelden bootst nu een reld in zij geeft de kinderen de kans om zoveel kind de leerkracht na de illustraties zijn een mogelijk te spreken en te bewegen zij stimuleert verrassing voor hem haar vlugge kinderen hel spontane opwellingen die door de situatie voor pen langzamere om het werk gelijk met de klas af doen van de leidster en de omgeving gereed te krijgen tegen de tijd dat ieder de tekst wel uit schap speelmateriaal wandelingen naar buiten z n hoofd kent wordt er klassikaal van het bord treden zij verhindert dat het kind ervaringen en of uit de schriften voorgelezen dan noemt de gevoelens onderdrukt leerkracht enkele woorden uit het gedicht en laat de fantasie in de kleuterleefgemeenschap werkt telkens een kind een of meer woorden aanwijzen aanstekelijk de herhaling in het dagritme in belangrijk is vooral de stemming in de klas er het jaarritme feesten verjaardagen geeft een ge heerst eigenlijk een soort ernstige feeststemming voel van vertrouwen schept vreugde de kinderen worden alleen voor het bord geroe pen om iets te laten zien dat ze wel kunnen al de eerste jaren van de lagere school leen die kinderen komen woorden aanwijzen die ze kunnen vinden waarbij de klas het gebeuren in de lagere school bestaat uit klassen van jaargroe spanning volgt daarna laat de leerkracht letters pen geen zittenblijvers en geen leerstofjaarklas uit de woorden aanwijzen wie niet aan de beurt sensysteem het onderdeel spreken bestaat uit is geweest krijgt een glansrol als bok waarna de een aantal activiteiten zoals toneelspel kring gehele fabel feestelijk wordt gereciteerd spel ambachtsspelen aftelrijmpjes voor handen spreken schrijven lezen en spellen komen in ee n 72 gevoelsverband samen werkt a ls afsluiting van de praktijkbeelden hieronder tot zover een voorbeeld uit zutphen van de wij het overzicht van de taalactiviteiten in algemene ze waarop vertellingen rijmen zinnen in een zin vorm uit de zutphense projectaanvraag vol verband kunnen worden aangeboden en ver ov erzicht taalactiviteiten i n kleuter e n l ager o n d erw ijs eerste k lasse n kleuteronderwijs lager onder wijs ve rtel stof s p r ookjes in h o ofd zaak s pro o kjes met o vergang naar i n gew i kk el d e r sprookjes eerste klas fabels en legenden twee de klas bijbelse verhalen derde klas s preken rijmpj es lie djes v ersjes voor ha nden en ge d ich ten lied j es v ersjes v oor hand e n en v i ng ers vingers etc eerste klas individueel n avertellen van het samen meevertellen met de leidster verhaal samen toneelspelen en individueel sa m en dezel fde r o lle n sp elen een rol vervullen z el den indivi d ueel toneels p el sch rijv e n g een sc h rijf on der wijs in aansluitin g aan het v rije te ke nen leren de z eer v eel aandach t v oo r v rije vo rmge v in g k inderen via grote l e tterbeeld en het sch rij ven i n t e k enen e n sch il d eren geen invul het sc hr if t behoudt in de eers t e drie j are n tek en oe f e n i n ge n e n sch ilder kw ali teite n de ei g en vo rm gev in g gaa t b ij schoolrijph ei d een ze k ere vo l m aa k th eid v ertone n z ie o ok k in d e rt e k enin g en va n m st ra u ss lezen gee n leesonderwijs pas als het kind enigszins kan schr ijven leert het door het beleven van verhalen wordt de kind leze n fantas ie gestimuleerd d i e de voorwaarde is eerst worden teksten met elkaar geleze n voor het latere leesgenot h ieruit ontw i kkelt zich het indiv i dueel lezen van het samen beluisteren en bekijken van zelf geschreven woorden zinnen of opstelletjes respectievelijk klanken en beelden oefent tenslotte worden gedrukte teksten ge lezen de concentrat i e nodig voor het lezen er zijn g e en prestatie vereisten i v m overgang of andere vorm van selectieve waarderin g s pe l l ing een k ind d at woord en gaat sch rij ve n va n nageboo tste g oe de sp elling via waarderin g wordt dat niet verboden voor gewoonten zoals bijvoorbeeld een spelling h et wordt oo k beslist nie t aange m oe d i gd komen tot zelfstan d ig hantere n v an d e n u o p fo u t of go ed wordt nie t gewezen gangbare schrijfw ijz e i ntegrati e me voor het eerst kunnen de kinderen leren dat wil zeggen hun fantasie beschikbaar stellen de gegeven lesvoorbeelden illustreren mijns in voor opdrachten ziens duidelijk hoe de ideele grondslagen in de het gaat niet om napen van de leerkracht maar praktijk doorwerken om onder zijn enthousiaste leiding op eigen crea in de kleuterklas geldt dat het vrije spel souverein tieve wijze de opdrachten uit te voeren zoveel is de vrije stroom van binnenuit de spelstroom kinderen zoveel uitwerkingen geen voorgevorm wordt niet door opdrachten gebonden de goede oplossingen de spontaniteit van de in de eerste klas is er ondanks een aansluitend kleuter gaat mee naar de lagere school intellec programma een totaal nieuwe situatie de kinde tuele training is wel eerder mogelijk maar een ren zijn namelijk nieuw dat wil zeggen de licha creatieve persoonlijke inzet van het kind is over melijke opbouw e rvaart rond het zevende jaar het algemeen gebonden aan de rijping die om een bepaalde afronding en de fantasie komt nu streeks het zevende jaar optreedt steiner waar losser van de directe behoeften van het organis schuwt tegen intelletualisering van het kleuteron 73 derwijs het schaadt volgens hem de gezondheid tijdens de lessen telkens intermezzo s waarbij de de fantasie en de creativiteit leerkracht teruggrijpt op de behoefte aan bewe ging en nabootsing de orientatie op het gebaar het eerste leren op de lagere school wordt zo in uit de kleutertijd gaat geleidelijk over naar wat gericht dat de stroom van binnenuit de spel het woord oproept stroom actief kan worden in het leerproces dit het moge duidelijk zijn dat de verworvenheden geschiedt in hoofdzaak door wat de vertelling van het kleuteronderwijs doorwerken in de eerste het gesproken woord oproept leerboeken wor klassen van de lagere school den niet gebruikt opdrachten uitvoeren is op dat kleuter en lagere school zich in een gebouw deze wijze een volwaardige vervanging van het bevinden dat de teams gezamenlijk vergaderen vrije spelen het is een overgangsvorm tussen het en elkaar dagelijks ontmoeten dat men elkaars vrije spel en werk men staat versteld met hoeveel kinderen kent is naast de ideele band zeer be plezier kinderen werken aan opdrachten waarbij langrijk voor het tot stand komen van een peda zij hun fantasie kunnen gebruiken toch zijn e r gogische gemeenschap noten die p dagogisch e pra xis vo m gesich spunk e geisies wissenscha ftlicher men sch e nerkenntn is d ornach 1 5 22 april 1923 troxier verlag bern 1 956 p 76 der peda gogische wert der menschen erk e nn tnis un d der ku rur wert der pidagogik r ud olf s teiner v erla g d ornach 1965 p 43 voortga ngsrappor tage t aal e n n ieu w e basissch oo l verkrijgbaar bij j moller aps 74