Steeds communicatiever, steeds individueler: uitersten die elkaar raken? Veranderingen in het taalonderwijs.

steeds communicatiever steeds individueler uitersten die elkaar raken veranderingen in het taalonderwijs ann de schryver je kan er niet meer omheen wie er de recentste jaargang van tijdschriften als vonk of les op naslaat merkt meteen dat zelfstandig leren flexibilisering en multi media in onderwijskringen tot de hoogfrequente woorden van de nederlandse taal zijn gaan behoren maar wat is wat en wat is het gevolg de oorzaak van wat hoe passen al die vernieuwingen in elkaar passen ze wel in elkaar en hoe moet dat nu in de praktijk die toffe les waarin mijn studenten elk jaar opnieuw aan mijn lip pen hangen mag die nu echt niet meer wegens te traditioneel te klassikaal eel vragen in dit artikel een poging taal gesproken dan in de te leren taal van tot enkele antwoorden we proberen communicatie was er nauwelijks sprake de hier een overzicht te geven van een audiovisuele methode bracht daarin veran aantal belangrijke vernieuwingen in het dering taalstudenten drilden er ijverig op los nt2 onderwijs 2 we proberen ook zoveel in de doeltaal dat de ingedrilde patronen mogelijk verbanden tussen die verschillen soms weinig betekenis hadden werd in het de ontwikkelingen aan te geven we gaan enthousiasme over deze nieuwe methode daarbij even in op twee heel uiteenlopende wel eens uit het oog verloren sta ons toe vragen die taalleerkrachten steeds opnieuw een drill uit het toenmalige grijze circuit te blijken te stellen de vraag wat hun eigen rol citeren werken ik werk lopen ik loop hinni is wordt en de vraag hoe het nu zit met ken ik hinnik grammatica en we besluiten met een aan tal kritische opmerkingen die misschien de daaropvolgende receptieve periode meer nieuwe vragen doen rijzen dan dat we deed de aandacht voor zinvol taalaanbod antwoorden geven en betekenisvolle woordenschat toenemen in de functioneel notionele benadering kwam er nog een aspect bij bruikbare con structiepatronen werden niet enkel met nut van communicatiever naar tige woordenschat opgevuld maar dat participatiever gebeurde om een pragmatisch doel te bereiken namelijk het uitvoeren van bepaal in de loop van de jaren is het taalonderwijs de taalhandelingen zijn mening uitdrukken steeds communicatiever geworden voor zich verontschuldigen gedaan met het een historisch overzicht zie de schryver contextloze taalleren gedaan met alfabeti 1998 in de grammaticale methode kregen sche woordenlijsten en rijtjes werkwoords uitsluitend de grammaticaregels van de taal vervoegingen taal is communicatie met aandacht en werd er meer over de te leren taal moetje iets doen sept okt 2000 nummer 1 30e jaargang viit 10 de taakgerichte aanpak zet te nog een grammatica en communicatie stap verder in plaats van de taal te onder on mogelijk wijzen vanuit een bepaald systeem syn taxis lexicon functies vertrekt men van een aantal opmerkingen over grammati uit het geheel van al die systemen zoals dat caonderwijs lijken ons hier op zijn plaats in de werkelijkheid gebeurt een logische hoezeer een groeiend aantal leerkrachten stap vanuit het groeiend belang van taal als ook gewonnen is voor de taakgerichte aan communicatiemiddel maar tegelijk een pak velen blijven met vragen zitten over de drastisch vernieuwen rol van grammatica blijven zich afvragen of waar hij in de de stap omdat taal grammaticauitleg echt niet nuttig is zie bij consequent als middel voorbeeld de jong 2000 hoe er in de grammaticale aan wordt beschouwd in taakgerichte aanpak tegen grammatica pak met veel geluk plaats van als doel wordt aangekeken legt an lanssens uit in op een lesuur een over die taakgerichte het reeds genoemde artikel zie paragraaf zinnetje mocht aanpak vindt de lezer drempels overwinnen invullen als toe meer in het artikel van passing van een an lanssens in dit uit wat wij als stagebegeleiders in de regel zit hij nu met nummer zie ook moer lerarenopleiding zien menen wij te mogen medestudenten in 1997 6 von werk vaststellen dat er in de lespraktijk wat groepjes actief groep nt2 1996 met grammatica betreft vaak nog niet taakge discussierend de uitgewerkte lesvoor richt gewerkt wordt maar ook dat gramma informatiekloven te stellen in deze vonk ticaonderwijs althans in de lessen van de eigenlijke aanzet tot leerkrachten die mee wensen te gaan met overbruggen dit themanummmer de vernieuwingen in het taalonderwijs niet kan u dan aan de slag meer de hoofdmoot uitmaakt gelukkig om zelf op een taakgerichte manier taakge maar er wordt steeds functioneler met richt te leren werken grammatica omgesprongen de stand van zaken lijkt ons de volgende het grammati de korte historische beschrijving hierboven caonderwijs is uit de taboesfeer van de maakt duidelijk dat de taalleerder steeds jaren 60 en 70 gehaald audiovisuele en actiever is gaan deelnemen aan het taalle receptieve periode maar bestaat niet meer ren waar hij in de grammaticale aanpak als doel op zich grammaticale methode met veel geluk op een lesuur een zinnetje grammaticaonderwijs is een mogelijk mocht invullen als toepassing van een regel onderdeel tje van de behandeling van zit hij nu met medestudenten in groepjes bepaalde thema s of functies van het uit actief discussierend informatiekloven te voeren van bepaalde overbruggen ik stel de uitersten hier mis taken we willen grammatica schien wel wat karikaturaal voor maar duidelijk stellen dat het daardoor wordt extra duidelijk dat de activi in de taakgerichte aan als doel kan echt teitsgraad van de teerders steeds hoger pak niet volstaat dat niet meer geworden is zie ook de bijdrage van jo van het grammaticaonder den hauwe in dit nummer er worden wijs ingebed zit in een communicatieve con steeds langere stukken les ingevuld met text even duidelijk willen we echter stellen het zelfstandig uitvoeren van opdrachten dat grammaticaonderwijs dat niet sterk de taalleerder is meer en meer zelf aan het communicatief ingebed zit binnen de ver woord de leerkracht verdwijnt in zekere zin nieuwingen in het taalonderwijs onverant op de achtergrond kortom communicatief woord is grammatica als doel kan echt niet is participatief geworden meer nit 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 jammer genoeg stellen we vaak vast dat van participatiever naar methodes die met grammatica als middel in autonomer plaats van als doel werken vooral de tijd besteed aan grammatica gaan inkorten dat is een gevolg van communicatief grammati met de bovenstaande formulering van een caonderwijs en op zich een gunstige evolutie van de doelen van een taalstage zitten we maar ze zou hand in hand moeten gaan met meteen ook heel dicht bij een volgende stap de manier waarop met grammatica omge een student die zelf leert inschatten waaraan gaan wordt de communicatieve inbedding hij nog moet werken zit al een aardig stuk in lijkt nogal eens een sausje bovenop eerder de richting van zelfverantwoordelijk leren de dan dat de grammatica geworteld zit in het steeds groter wordende inbreng van de leer geheel hoewel we geenszins afbreuk willen der in zijn eigen taalleerproces is inderdaad doen aan de hoge communicatieve waarde een tweede grote vernieuwing in het van de aanpak in leergangen als taal onderwijs voor nauwkeurigere definities vanzelfsprekend code nederlands en taal en gradaties in verband met zelfstandig zelf vitaal zie ook de rubriek ingeboekt in dit sturend zelfverantwoordelijk leren verwijzen nummer stellen we tegelijkertijd vast dat we naar het artikel van jo van den hauwe weinig leergangen zo expliciet allerlei inge elders in dit nummer en naar de recente wikkelde grammaticale terminologie aanbie themanummers van vonk 29 1 2 den als juist deze drie vooral taal vitaal lijkt ons op dat gebied een stap achteruit al vast staat dat de verantwoordelijkheid voor wordt er gelukkig aangegeven dat de expli het taalleerproces in het huidige onderwijs ciete grammaticaonderdelen optioneel zijn in toenemende mate bij de leerder wordt gelegd leerders werken niet alleen gedu rende kortere of langere tijd zelfstandig aan taalstages een bepaalde taak ze mogen moeten ook meer en meer zelf gaan terug nu naar communicatief en participa beslissen aan welke vast staat dat de tief het verschijnsel taalstage waar men taken ze willen werken verantwoordelijk in nederland al een hele tijd intensief mee wanneer ze dat doen heid voor het taal bezig is maar dat gelukkig ook in waar in welke volgorde enz zelfs de verant leerproces in het vlaanderen bekendheid krijgt onder meer in woordelijkheid voor de huidige onderwijs het centrum basiseducatie van willebroek vloeit onzes inziens heel logisch voort uit de evaluatie komt in hun in toenemende groeiende communicatie en participatie in eigen handen terecht mate bij de leerder het taalonderwijs een taalstage is een anders gezegd de wordt gelegd vorm van praktijkleren in een werkomgeving leerder bereikt een die ingebouwd is in een onderwijsprogram hoge mate van autonomie het klassikaal ma en gericht is op het vergroten van taal frontaal onderwijs heeft afgedaan west vaardigheid snoeken verhallen 1997 hoff 1992 noemde de aandacht voor de leerder leert niet meer enkel in de klas reflectie op het leren en voor leerstrategieen maar gaat een deel van zijn leertraject door een verschuiving van het wat naar het hoe brengen op de werkvloer in praktijksitu een interessante invalshoek om die vernieu aties in de situatie die het doel is van zijn wing te bekijken we komen hierop bij het taalleren 6 er ontstaat een wisselwerking einde van dit artikel terug tussen het leren in de klas en het leren erbuiten waardoor de student ook beter de ontwikkeling naar meer autonomie voor zelf leert inschatten welke hiaten zijn kunnen de taalloerder is misschien wel de vernieu nog vertoont wing bij uitstek van de laatste jaren sept okt 2000 nummer 1 30e jaargang imix s bijscholingen en trainingen om de leer een goed principe bij het invoeren van kracht vertrouwd te maken met zijn veran didactische vernieuwingen zowel naar de derende rol in het leerproces inderdaad teerder als naar de leerkracht toe ook de leerproces niet onderwijsproces worden lerarenopleidingen moeten zorgen dat ze dan ook steeds talrijker in verband met bijblijven en moeten stappen zetten om de nieuwe buren een multimediaal nt2 pak toekomstige leerkrachten in hun eigen pro ket drukten recensenten van den hurk e a gramma te laten ervaren wat zelfverant 1997 het heel mooi uit we hebben het woordelijk leren is vooral de generatie die hier niet over het invoeren van een nieuwe nu leerkracht wordt heeft hier sterk nood werkvorm maar over de verandering van aan omdat ze zelf niet op die manier heeft een beroepsprofiel westhoff 1992 formu gewerkt in haar schoolcarriere leerde de toen reeds merkbare verandering in de rol van de leerkracht gedeeltelijk nog het tempo van de verschuiving in de rich in negatieve termen als het gevoel weinig ting van zelfverantwoordelijk leren ligt erg greep meer te hebben op het gebeuren in hoog heel illustratief is daarbij de opmer de klas in 1996 vinden we bij van king van liemberg 1997 toen ijsbreker avermaet in het kader van de taakgerichte net op de markt kwam werd er nog volop aanpak de positievere beschrijving van de geprotesteerd tegen het feit dat er ant leerkracht als begeleider aanbrenger woordsleutels achter in het oefenboek ondersteuner en bemiddelaar opgenomen waren op bijeenkomsten met docenten was het altijd een punt van dis de laatste inkt is nog niet gevloeid over de cussie of het nu wel verstandig was de cur nieuwe rol van de leerkracht maar makkelij sisten te wijzen op het bestaan van die sleu ker wordt het er in ieder geval niet op de tels en ze ermee te leren werken leerkracht moet leren loslaten en toch aan intussen is het een en al zelfwerkzaamheid wezig blijven we citeren uit een interview wat de klok slaat tegenwoordig zorgen van galema 1998 met annemieke ontwikkelaars van nieuwe methodes inder janssens van dieten je kunt het je niet daad heel bewust voor ten minste een meer permitteren om je te beperken tot een gedeeltelijke invulling van de leertijd met goede lesvoorbereiding je zult veel opdrachten voor zelfstandig werk zie bij meer direct moeten reageren op individuele voorbeeld 0031 ook bij lagergeschoolden cursisten 1 daarvoor moet je veel in huis en alfabetiseringsgroepen komt er aandacht hebben natuurlijk deskundigheid op het voor het zelfstandig begrijpen van instruc gebied van nt2 maar ook begeleidings tietaal en het reflecteren op de leertaken vaardigheden en een flexibele werkhouding bijvoorbeeld in breekijzer en alfa nt2 eerlijk gezegd lijkt het ons nog zo gek niet in lesmateriaal specifiek op schrijfvaardig dat de groei van de autonomie van de leer heid gericht was het werken met evaluatie der in vlaanderen wat langzamer we zou door de studenten in plaats van door de den ook kunnen zeggen doordachter leerkracht al vroeger merkbaar zo bevat bij verloopt dan in nederland de invoering van voorbeeld zet het op papier meerdere het studiehuis een ver doorgedreven uit opdrachten waarbij studenten hun eigen werking van zelfverantwoordelijk leren in het schrijfproduct of dat van een medestudent secundair onderwijs zie bijvoorbeeld op inhoudelijke volledigheid moeten contro krijgsman westraete 1997 zorgde daar leren aan de hand van bepaalde vragen dit bij het begin van vorig schooljaar voor heu lijkt ons geen toeval schrijfproducten zijn se opstanden bij de scholieren die zich het minst vluchtig het meest concreet en totaal niet voorbereid voelden op de veran daardoor in zekere zin makkelijker evalueer deringen geleidelijkheid lijkt ons nog steeds baar dan bijvoorbeeld een gesprek bij laag in 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 geschoolden worden eerste stappen in de op hetzelfde ogenblik met volledig verschil richting van zelfstandig werken en verant lende leeractiviteiten bezig kunnen zijn en woordelijkheid opnemen voor de eigen eva dat naar eigen keuze of op suggestie van luatie ook juist bij schrijven gezet de eigen de leerkracht en op zelf te kiezen tijdstip oplossing vergelijken met de sleutel is een pen een concrete realisatie van de ideeen meer haalbare kaart dan een dialoog die vervat in zelfverantwoordelijk leren compu reeds voorbij is beoordelen echter ook ters met pakketten voor zelfinstructie in de de aandacht die er de voorbije jaren in het ene hoek tafels waar aan bepaalde luister en leesvaardigheidsonderwijs naar opdrachten kan samengewerkt worden in strategieen gegaan is is een soort voorlo een andere hoek enz meer hierover vindt per geweest van het groeiend belang van de lezer in de bijdrage van erika blonde in ieren leren dit nummer zie ook vollaard e a 1998 zij interviewde medewerkers van het centrum voor basiseducatie in gent waar een aanzet buitenschools en open leren tot een open leercentrum gegeven wordt twee andere ontwikkelingen die kaderen in ten slotte willen we binnen de ontwikkeling de vernieuwing met betrekking tot zelfver naar toenemende verantwoordelijkheid voor antwoordelijk leren zijn buitenschools leren het eigen leerproces nog wijzen op het en open leren wat wordt daarmee groeiend aantal taalleergangen voor zelfstu bedoeld die de berlage taalcursus vanzelfsprekend en de lespakketten nederlands voor uit de vakliteratuur krijgen we de indruk dat anderstaligen bij bis 2000 vormen daar buitenschools leren een term is die voor voorbeelden van bis betekent begeleid verwarring zorgt de ene keer lijkt hij syno individueel studeren studenten ontvangen niem te zijn voor taalstages zie boven een pakket voor zelfinstructie maken de een andere keer wordt hij gebruikt voor oefeningen die erbij horen en sturen ze op opdrachten die maken dat studenten ook naar een corrector waarna ze een volgend buiten de les met de doeltaal gaan bezig pakket krijgen de teerders kunnen dus zelf zijn twee eenvoudige voorbeelden voor hun tempo kiezen voor de evaluatie staan laaggeschoolden zoek deze week in de ze echter niet zelf in sinds kort kan men bij supermarkt drie bordjes met namen van bis ook nederlands voor anderstaligen vol eten en noteer ze en zoek de openingsuren gen is het toeval of niet dat de invoering van de bibliotheek in jouw woonplaats van die cursus ongeveer samengevallen is weer elders is het een overkoepelende term met het veranderen van de naam van het voor beide en niet altijd is duidelijk welke organiserend centrum het wat negatief betekenis een bepaalde auteur eraan geeft klinkende afstandsonderwijs werd begeleid maar wat er ook precies bedoeld wordt individueel studeren een naam die van gelijk welke vorm van buitenschools leren inzicht in vernieuwingen in het taalonderwijs doet een groter beroep op de eigen inbreng getuigt zeker geen toeval is het feit dat de van de leerder dan leren in de frontale klas lespakketten nt2 van bis gebaseerd zijn de leerder moet zelfstandig in de praktijk op de multimediale leergang voor zelfstudie iets gaan doen en gaat daardoor reflecteren vanzelfsprekend en het is de eerste op het geleerde afstandscursus bij bis die voor het maken van de oefeningen niet enkel met papier met open leercentra olc worden klaslo werkt maar ook met een over en weercas kalen bedoeld waar meerdere studenten sette een volgende stap sept okt 2000 nummer 1 30 e jaargang mini 14 van autonomer naar de eerlijkheid en de bekommernis om de multimedialer kwaliteit van het nt2 onderwijs dwingen ons ook tot andere veel belangrijkere vra gen ten eerste de vraag wat tot wat geleid een derde bijzonder opvallende verandering heeft is het de autonomisering van het leer in het nt2 onderwijs is de sterk toenemende proces die gemaakt heeft dat er meer ict mate waarin gebruik wordt gemaakt van de wordt ingezet in het nt2 onderwijs of heeft moderne communicatietechnologie op het het inzetten van ict voor meer autonomie einde van de vorige paragraaf viel het woord gezorgd ten tweede een nog prangendere multimediaal meer en meer nt2 pakketten vraag betekent het inzetten van ict inder doen een beroep op video en cd en integre daad dat de teerder autonomer bezig is ren de verschillende media via de computer daarbij kan het gaan om complete lespro wat de eerste vraag betreft gaat het in gramma s zoals nieuwe buren in nederland zekere mate om een kip en ei wisselwer of instap in vlaanderen in andere gevallen king maar toch menen we dat de wens tot gaat het om achteraf toegevoegde course autonomisering van het ware bij reeds bestaande pakketten denk leerproces de eerste het werken met bijvoorbeeld aan de oefenprogramma s bij stap geweest is bij het multimedia kan code nederlands put 1997 spreekt in het invoeren van nieuwe een bijzonder tweede geval van c00 materialen c00 media in het onderwijs goed middel zijn computerondersteund onderwijs en van gebruikt men de moge een multimediaschil ten derde zijn er leer om leerders de lijkheid tot autonomie gangonafhankelijke programma s zoals het als argument en niet mogelijkheid te muiswerk woordenboek zie de rubriek omgekeerd het zou geven in hun eigen interkl s in dit nummer we maken het rijtje ons vreemd in de oren tempo te werken af met raamwerkprogramma s zoals bijvoor klinken als iemand zei aan oefeningen beeld p a r a d i s e dat zijn programma s we gaan het leerpro waar ze op dat die alleen de structuur voor bepaalde oefe ces autonomiseren moment zelf het ningen bieden maar waarbij de leerkracht want dan kan u ons meest zin in heb zelf inhouden moet invoeren zie ook buvelot computerprogramma ben om feedback 1997 gebruiken de zin we te krijgen zonder gaan dit programma tussenkomst van het inzetten van ict informatie en inzetten want dan kan communicatietechnologie in het nt2 een leerkracht u het leerproces auto onderwijs resulteert echter niet alleen in nomiseren daarente enz multimediale pakketten ook gebruikmaken gen is een zin die in de van e mail om je taal te oefenen surfen op meeste folders over multimediale pakketten het internet om authentieke teksten te zoe in een of andere variant voorkomt het blijkt ken chatten met moedertaalsprekers en trouwens ook dat in die gevallen waar ict nog veel meer horen daarbij de eerlijkheid wel het uitgangspunt is in plaats van grotere gebiedt ons te zeggen dat multimediaal autonomie juist heel traditionele aanpakken een modewoord met een hoge commercia drill en dergelijke voor ict aangepast wor liseerbaarheidsfactor geworden is en vaak den dat is dan enkel een technologische ten onrechte in de mond wordt genomen vernieuwing zie verder een cassetterecorder inschakelen betekent nog niet dat men multimediaal bezig is en het werken met multimedia kan een bijzon het multimediale in vanzelfsprekend ge der goed middel zijn om leerders de moge bruik van video en cassette is een heel stuk lijkheid te geven in hun eigen tempo te wer beperkter dan dat in nieuwe buren ken aan oefeningen waar ze op dat mn 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 moment zelf het meest zin in hebben om van multimedialer naar feedback te krijgen zonder tussenkomst individueler van een leerkracht enz om maar enkele aspecten te noemen van die autonomise ring we komen echter terug op onze twee we grijpen nog eens terug naar westhoff de vraag jo van den hauwe laat in zijn arti 1992 die de interessante term klantge kel elders in dit nummer ons inziens richt gebruikt trekken we deze metafoor terecht een kritische noot horen bij de tech even door dan wordt de taalleerder een nologische r evolutie hij heeft het over de klant die zelf bepaalt wat hij waar wanneer vertroebeling van de discussie rond met welk doel en tegen welke prijs wil autonoom leren hij wijst erop dat de auto kopen de wasmachine met snelwaspro nomie van multimediaal leren zich vaak gramma s programma s voor minder vuil of beperkt tot autonomie qua tijd en plaats en heel vuil met zelf instelbare tijden met keu dat een goede taakgerichte taalcursus die ze tussen verschillende merken en prijzen geen gebruik maakt van ict net zo goed of wordt een multimediaal taalleerpakket de zelfs meer kan bijdragen tot autonoom ieren teerder kan gaan shoppen vergelijken en dan bepaalde multimediale pakketten kopen en hij eist dat in groeiende mate natuurlijk kan een taakgerichte cursus mul ook leerders worden ontevreden als ze niet timediaal uitgewerkt worden maar taakge kunnen kiezen tussen allerlei mogelijkheden richt en multimediaal zijn geen synonie men net zomin als ict automatisch naar multimediale pakketten en andere ict toe echte autonomie leidt passingen bieden enorm veel mogelijkhe den om in te gaan op de behoeften van vollaard e a 1997 drukken het als volgt uit individuele leerders termen als maatwerk taalverwerving for specific purposes wer de inzet van ict kan geweldige voordelen ken in eigen tempo flexibilisering individu hebben maar het blijft een hulpmiddel het ele trajecten en differentiatie zijn hier op hun vervangt docenten niet maar stelt ze juist in staat om hun werk plaats kortom de multimediale r evolutie is effectief en efficient te het middel bij uitstek tot individualisering de multimediale doen wel impliceert de merken we terzijde wel even op dat ook hier r evolutie is het invoering van ict dat de kloof tussen de indrukken die je krijgt uit middel bij uitstek de rol van docenten recente vakliteratuur en de klaspraktijk vaak tot individuali verandert wij kunnen nog groot is enerzijds moeten leerkrachten sering ons hier alleen maar bij meer dan eens een enorme dosis energie aansluiten alsook bij inzetten om hun cursisten te doen inzien dat hun standpunt dat voor participatief communicatief multimediaal het geven van gerichte en persoonlijke en wat dies meer zij echt wel tot betere feedback de docent voorlopig onmisbaar taalverwerving leiden dan traditioneel fron blijft ook de bijdrage van magda taal onderwijs anderzijds zijn er ook leer vanmontfort an lanssens in dit nummer krachten die niet vernieuwen hun onderwijs bespreekt in welke mate ict en autonomie blijft uitsluitend of in bijzonder hoge mate bij laaggeschoolden hand in hand kunnen klassikaal en frontaal gaan laten we echter naar de mogelijkheden kij multimediaal betekent dus zeker niet zonder ken naar de potentialiteit aan individualise meer autonoom niet te ontkennen valt ech ring van ict dan valt al snel de term virtu ter de link tussen multimedialisering en indi ele taalklas zie ook klasse 105 de vidualisering waarover in het volgende punt student zit alleen achter zijn computer meer logt in op de virtuele taalklas en bepaalt wat sept okt 2000 nummer 1 30 e jaargang viti hij gaat doen een traditionele oefening e vechten maar op het geval van individueel mailen met een moedertaalspreker samen willen we toch verder ingaan ons inziens werken met een studiegenoot op afstand heeft de verwarring te maken met enerzijds informatie zoeken uit deze beschrijving de betekenis eigen keuzes kunnen maken komen twee dingen naar voren ten eerste autonomie en anderzijds de meer gang is de virtuele taalklas eigenlijk hetzelfde als bare dagelijkse bete een open leercentrum zie hierboven en de kenis alleen zonder net zomin als bijdrage van erika blonde in dit nummer anderen de tweede multimediaal auto maar dan via de computer het concrete betekenis die ook op matisch ook lokaal komt op het scherm terecht ten duikt wanneer je denkt autonoom tweede kan men zich afvragen hoe zinvol aan een student die betekent hoeft dat individueel werken is als je keuze valt alleen voor zijn com op contact met andere taalleerders op het puter zit staat wel lijn individualisering te net op dit tweede punt willen we hier gron recht tegenover com gaan betekenen diger ingaan zie ook het artikel van jo van municatief de eerste datje niet meer den hauwe in dit nummer niet je kan er immers communicatief individueel autonoom werkt voor kiezen op een bepaald moment te gaan samenwerken van communicatief naar aandacht voor individualiteit kan dan samengaan met communicatie individueel we merken het samengaan van individua in de hierboven aangegeven stappen zijn liteit en communicatie ook bij een andere we uiteindelijk van communicatief bij indivi minder baanbrekende vernieuwing in dueel terechtgekomen misschien moeten het engelse taalonderwijs namelijk de we er onze cursus filosofie wel eens humphris methode waarover we al eerder opnieuw op naslaan om te kijken of we ons in vonk rapporteerden de schryver 2000 via bepaalde tussenstappen niet schuldig humphris laat cursisten luisteren en lezen maken aan een sofisme maar in grote lijnen zonder hen vooraf te richten op de tekst lijkt onze redenering toch vrij sluitend dat een van zijn sterke argumenten is dat je op betekent echter dat we twee heel contra die manier tegemoetkomt aan de individu dictorische vernieuwingen krijgen commu ele manieren van luisteren aan de verschil nicatief en individueel communicatief is lende leerstijlen in je klas tegelijkertijd is zijn ons inziens per definitie interactief en dus manier van werken juist ook heel interactief niet individueel we citeren liemberg over het beluisterde gelezene wordt in 1998 er zijn grenzen aan de individualise steeds wisselende paren druk gepraat ring in het taalonderwijs omdat het ieren gecommuniceerd net zomin als multimedi van een taal nu eenmaal interactie veron aal automatisch ook autonoom betekent derstelt communiceren leer je door te com hoeft individualisering te gaan betekenen municeren dat je niet meer communicatief werkt volledigheidshalve voegen we toe dat de los van filosofische en terminologische ver contradictie te maken heeft met terminolo warringen leeft bij velen mogelijk toch de gische verwarring over de inhoud van indi illusie dat je taal op je eentje achter een vidueel dat vernieuwingen altijd voor termi computerscherm kan leren en dat het ideale nologische verwarring zorgen is nu eens multimediapakket de andere overbodig net niet nieuw het is hier zeker niet de zou maken zeker uitgevers zouden zo n plaats om een terminologische oorlog uit te pakket wel zien zitten wij blijven pleiten vit 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 voor interactie het eigenlijke leren verloopt wetenschappen gebeurt we stellen dan natuurlijk uiteindelijk altijd in het individuele ook een interessante wisselwerking vast hoofd van de individuele teerders maar wat in het individuele hoofd plaatsvindt kan enerzijds krijgen taallessen vaker en vaker sterk gestimuleerd worden door de commu andere inhouden dan de taal zelf natuurlijk nicatie en interactie met anderen per is de taalles altijd de plaats geweest waar soonlijk slaak ik ook steeds een zucht van teksten over iets anders gingen dan taal zelf opluchting als een uur prive taalles voorbij is allerlei interessante inhouden moe s ten voor zowel als leerkracht als wanneer ik de stu levendige discussies zorgen taal wordt ech dent ben geef mij maar groepen liefst gro ter steeds consequenter een middel in te zelfs plaats van een doel de inhoud van de taal les wordt steeds vakspecifieker heel wat lesmateriaal van het steunpunt nt2 vormt daarvan een goede illustratie studenten ver nt1 is nt2 werven in pakketten als joker en klaar af taal via het uitvoeren van goocheltrucs een laatste vernieuwing die wezenlijk proefjes van fysica of biologie e d ook samenhangt met de evolutie naar zelfverant wesselo van aalten 1999 brengen ver woordelijk leren is de trend om taalonderwijs slag uit van een experiment in de taalles met in steeds overkoepelendere gehelen te gaan denklessen voor specifieke vakgebieden zien het steunpunt nt2 in leuven wees er reeds jaren geleden op dat de taakgerichte anderzijds wordt vakonderwijs steeds vaker aanpak die in vlaanderen oorspronkelijk uit een vorm van taalonderwijs in een aantal gewerkt werd voor het nt2 onderwijs ook taalonderwijsmethodes voor het secundair goede resultaten geeft bij het onderwijs onderwijs vindt men losse kaarten waarop nederlands als moedertaal ietwat wiskundig bepaalde woordenschat of leesstrategieen geformuleerd nt1 nt2 jaspaert 1996 zie in stappen zijn weergegeven bijvoorbeeld ook de schryver 1996 1997 instrumentaal en bv taai de bedoeling van die kaarten is dat ze vakoverschrijdend nu is de taakgerichte aanpak een manier worden ingezet in de school dat de leerlin van werken die ook voor andere inhouden gen ze kunnen meenemen naar de lessen dan taalonderwijs toegepast kan worden biologie geschiedenis en rekenen en dat zie ook daems e a 2000 de taakgerichte die leerkrachten op dezelfde manier aanpak is in eerste instantie een antwoord omgaan met teksten en nieuwe woorden op de vraag hoe geef ik les al volgen daar van hun vak ook de serie taal op school uit mogelijke antwoorden op de vraag wat met onder andere woordenschatlessen wis moet ik niet geven als gevolg van het kunde en biologie en allerhande theoreti groeiend belang van zelfverantwoordelijk sche of praktische wenken rond het vak ieren wordt de verschuiving van wat naar overschrijdend karakter van taal past binnen hoe westhoff 1992 steeds sterker en hoe deze ontwikkeling over de rol van taal in sterker die verschuiving hoe minder rele de niet taalvakken zie o a geudens e a vant omgekeerd de inhoud van het geleerde 1992 hajer e a 1993 95 hajer e a 1995 wordt als ons onderwijs niet alleen moet hajer meestringa 1995 van der sande voorbereiden op kennis maar ook op leren de blauw 1999 ieren en daarvan geraken toch meer en meer leerkrachten echt wel overtuigd heeft in het licht van deze wisselwerking kan men het in principe weinig belang of dat leren de vraag stellen wat er nu precies moet ieren via het leren van nt2 via engels als gebeuren moeten nt2 taalleerkrachten bij vreemde taal of zelfs via biologie en andere komend opgeleid worden om bepaalde sept okt 2000 nummer 1 30 e jaargang vit 18 vakken te geven of moeten vakleerkrachten die terugkerende vragen is ook hoe moet bijkomend opgeleid worden om in zekere het nu in de klas de meesten van ons mate taalleerkracht te beschikken nog niet over computers in worden wij pleiten onze leslokalen hebben geen open leercen taal wordt in alle voor het tweede tra ter beschikking en hebben heel prak vakken gebruikt en hierboven stelden we tisch gezien geen tijd om op korte termijn in die zin zijn het dat met de aandacht al het werk te verrichten dat nodig is om het nt2 vaardigheden voor zelfstandig leren roer verantwoord om te gooien nieuw die vaardigheden de inhoud van het leren materiaal ontwikkelen nascholingen vol moeten worden in zekere zin irrelevant gen betekent dat dan maar dat we ons voor vakleerkrach wordt maar eigenlijk is kunnen permitteren om te doen alsof die ten en niet omge dat een onjuiste stel vernieuwingen er eigenlijk niet zijn het ant keerd ling leren zonder ge woord is natuurlijk neen maar zoals we bruik te maken van taal hierboven reeds aangaven mag men gelei is onmogelijk taal is delijk werken het roer hoeft niet meteen het middel bij uitstek om inhouden te ver omgegooid te worden met het risico dat je werven en is als dusdanig zelf ook altijd en tegen een ijsberg achter je aanknalt je kan overal inhoud van het leerproces langzaam maar zeker je koers wijzigen vercammen 1999 stelt het volgende we hopen dat de taakgerichte lesvoorbeel 1 ieren leren vormt een ruggengraat in den in deze vonk een concrete hulp kun leerlinggericht vaardigheidsonderwijs nen betekenen bij die koerswijziging we 2 het vak nederlands kan en moet deze hopen dat u ze uitprobeert aanvankelijk ruggengraat voeden misschien enkel als aanvulling op traditio 3 de leerkracht nederlands mag niet in neel klassikaal onderwijs als variatiemo de val trappen het alleen te willen ment daarna mogelijk meer en meer als doen een volwaardig en beter alternatief we hopen dat u merkt hoe actief studenten het gaat in dit citaat over nt1 maar precies bezig zijn als ze een tijd zelfstandig mogen hetzelfde kan gezegd worden over nt2 werken aan een zinvolle taak we hopen dat luc vercammen besluit zijn artikel met de u het vakoverschrijdende karaker van nt2 woorden leren leren is per definitie vakover onderwijs gaat apprecieren want zeg nou schrijdend taal wordt in alle vakken zelf die weetjes uit bijvoorbeeld de les met gebruikt en in die zin zijn het nt2 vaardig het lichaam als inhoud zijn toch echt leuk heden die vaardigheden moeten worden en die raar maar waar verhalen dan voor vakleerkrachten en niet omgekeerd we hopen dat u kleine stappen leert zetten in de richting van zelfverantwoordelijk leren inderdaad klein beginnen mag een voor naar de praktijk beeld uit onze lespraktijk kan dit illustreren in de loop der jaren ben ik in mijn lessen we hebben het in het voorgaande gehad minder en minder zelf woorden gaan uitleg over vernieuwingen in het nt2 onderwijs en gen ik speel steeds consequenter de bal in het taal onderwijs in het algemeen over naar de studenten terug ook op beginners hoe bepaalde al dan niet multimediale pak niveau weet iemand wat dat betekent alle ketten passen binnen bepaalde ontwikkelin manieren van uitleggen zijn daarbij goed gen we maakten al eens een uitstapje naar een gebaar een voorbeeld een synoniem terminologische kwesties of gingen dieper ik merk dat mijn studenten in de loop van in op steeds terugkerende vragen een van een schooljaar steeds vaardiger worden in mt 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 het uitleggen van woorden aan elkaar dat is eerste weet die dan meteen wat hem haar een aanzet tot zelfstandig werken en leren te doen staat en ten tweede slaagt hij zij ieren de studenten leren dat ze niet alleen daar meestal zonder mijn hulp in op derge van mij kunnen leren ik begeleid en dien lijke stapjes in je klaspraktijk mag je terecht enkel nog om studenten bijvoorbeeld tij trots zijn al komt er geen ict of wat dan dens groepswerk te verwijzen naar een ook aan te pas medestudent die een bepaald woord wel begrijpt en niet meer om zelf degene te zijn tot slot ook nog dit goed nt2 onderwijs die de uitleg geeft een mooie bekroning wordt gekenmerkt door variatie geen was die keer dat een student me inderdaad enkele manier van werken hoe degelijk ze vroeg ann wie in de klas begrijpt dat intrinsiek ook is blijft woord en niet ann wat betekent dat boeien als men ze altijd goed nt2 woord 10 gebruikt altijd carrou onderwijs wordt sels altijd computer gekenmerkt door een ander voorbeeldje in het volwassenen altijd per twee werken variatie altijd onderwijs zijn laatkomers vrij frequent waar wordt snel net zo saai carrousels altijd ik vroeger vaak de les kort onderbrak om als altijd grammaticale computer altijd aan een laatkomer snel uit te leggen wat we invuloefeningen maken aan het doen waren geef ik nu systema daarmee pleiten we per twee werken tisch aan een medestudent de opdracht dat uiteraard niet voor op wordt snel net zo in het nederlands natuurlijk te doen nieuw meer van die saai als altijd soms gaat dat vlot en zie je de laatkomer invuloefeningen maar grammaticale direct mee inpikken soms verloopt het wel voor een aanpak invuloefeningen moeizamer vooral wanneer de instructies waarin individueel wer maken op zich ingewikkelder zijn bijvoorbeeld bij ken al dan niet met taakgericht werken in verschillende rondes een multimediaal pakket groepswerk en maar juist in die gevallen ontstaat er heel klassikale momenten elkaar op een zinvolle reele interactie ook hier merk ik in de loop manier afwisselen van het schooljaar een groeiende vaardig heid bij de studenten om instructies goed aan u de leerkracht de zware maar boei uit te leggen aan hun klasgenoten en ook ende opdracht in overleg met uw teerders hier wordt mijn rol in zekere zin beperkter gestalte te geven aan zinvol als b te laat komt geef ik a een teken ten ann de schryver universiteit antwerpen uia departement didactiek kritiek universiteitsplein 1 2610 witrijk ann deschrijverquia ua ac be sept okt 2000 nummer 1 30 e jaargang nix 20 noten 1 met dank aan frans daems en an lanssens voor de zinvolle suggesties bij een eerdere versie van dit artikel ook iedereen die me aanspoorde dit artikel te schrij ven wil ik hierbij bedanken 2 we hebben het in dit artikel vaak over veranderingen in het nt2 onderwijs omdat dit themanummer door de von werkgroep nt2 samengesteld is en omdat onze voorbeelden uit het nt2 veld komen bovendien is het nt2 onderwijs reeds meer dan eens een voortrekker geweest bij bepaalde veranderingen in het taalonderwijs zie ook de schryver 2000 we hebben dit artikel echter de ondertitel veranderingen in het taalonderwijs gegeven omdat heel wat veranderingen ook voor het taalonderwijs in het algemeen gelden en zelfs voor het onderwijs tout court 3 aansluitend hierbij is het interessant vast te stellen dat er ook toetsbatterijen beginnen te ontstaan die niet langer nagaan hoeveel nederlands men al kent maar wel hoeveel nederlands men al kan voor vlaanderen denken we bijvoor beeld aan de toba toets basistaalvaardigheid anderstalige volwassenen en de tibo taaltoets instroom beroepsopleiding zie de bijdrage van veerle depauw philippe vangeneugden in dit nummer 4 er zijn zowel in het vreemdetalenonderwijs als in het nt2 onderwijs ook degelijke invullingen geweest van de drill methode die zeker op het ogenblijk dat ze uitkwa men hun verdienste hadden we willen bijvoorbeeld living english structure van allen 1959 zeker niet zonder meer als zinloos afdoen 5 een titelbeschrijving van de geciteerde leermiddelen vindt u in rubriek 3 van de bibliografie 6 een klein terminologisch uitstapje is hier op zijn plaats coumou 1998 spreekt in verband met taalstages over de content based approach teerders gaan leren op de plaats waar de inhoud van hun vak aan bod komt in plaats van eerst in een voortraject een steeds hoger algemeen taalvaardigheidsniveau te bereiken de term content based approach is in het continuum met als polen aandacht voor inhoud versus aandacht voor leren leren ietwat verwarrend de pool alles wordt door de leerkracht bepaald wordt ook wel eens inhoudsgericht genoemd en de pool de leerling bepaalt alles leerdergericht terwijl de content based approach zoals coumou die bedoelt juist naar de pool leerlinggericht opschuift zie ook daems e a 2000 7 op de universiteit antwerpen uia onderzoeksgroep edubron loopt momenteel een onderzoeks en ontwikkelingsproject begeleid zelfstandig leren promotor prof dr peter van petegem coordinator wouter brandt met spin off naar de lerarenopleidingen aan de uia en de karel de grote hogeschool 8 uit onderzoek simons verschaffel 1992 blijkt weliswaar ook dat probleemop lossingsstrategieen sterk domeingebonden geleerd worden en dat er weinig transfer is maar dan nog kan men stellen dat het leren leren best op zoveel moge lijk domeinen gebeurt vn 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 9 westhoff 1992 vermeldt in dit verband immersion een vorm van taalonderwijs waarin de taal niet als apart vak wordt onderwezen maar gebruikt wordt om er de andere vakken in te geven een allochtone leerling in ons secundair onderwijs zit automatisch in een dergelijke situatie hoewel er dan eerder van submersion gesproken moet worden de moedertaal van de nt2 teerder krijgt immers vaak een lagere status toegekend zie rymenans decoo 1998 voor een literatuuro verzicht over het gebruik van een vreemde taal als instructietaal 10 met veel plezier las ik het logboekfragment van labordus 1998 die hetzelfde voorbeeld aanhaalt als een manier om op kleine schaal te leren loslaten bibliografie 1 geciteerde bronnen allen a living english structure a practice book for foreign students london longman 1980 5 eerste uitgave 1959 bis begeleid individueel studeren nederlands voor anderstaligen afstandsonderwijs brussel ministerie van de vlaamse gemeenschap afdeling volwassenenonderwijs april 2000 buvelot b tune up computerprogramma s voor nt2 een selectie uit het aan bod les 88 september 1997 p 27 30 coumou w het roer moet om drie veranderingslijnen voor het onderwijs nt2 les 91 februari 1998 p 6 10 daems fr a de schryver j leysen r rymenans word wakker tijd voor r evolutie theorie en praktijk in het phaphamang project in m colpin e a red een taak voor iedereen perspectieven voor taakgericht onderwijs leuven garant 2000 te versch de jong n is grammatica uitleg nuttig simpele complexe en zeer complexe regels les 104 april 2000 p 22 24 de schryver a lerarenopleiding nederlands aan anderstaligen een vorming apart persoon en gemeenschap jg 49 december 1996 p 133 143 de schryver a nederlands aan anderstaligen en nederlands moedertaal een verantwoord onderscheid vonk 26 3 jan feb 1997 p 59 66 de schryver a learning another language from form to function to interaction in j van der auwera f durieux l lejeune eds english as a human language to honour louis goossens munchen lincom 1998 p 144 153 de schryver a mogen we weer gewoon luisteren of hoe oud en nieuw elkaar vinden vonk 29 3 jan feb 2000 p 21 27 sept okt 2000 nummer 1 30e jaargang nti galema k geen instelling voor nt2 alleen de ideale onderwijsinstelling volgens annemieke janssens van dieten les 94 september 1998 p 7 9 geudens v r rymenans fr daems nederlands in de niet taalvakken eindrapport antwerpen ufsia 1992 hajer m d hartveldt t meestringa wat vraag je me nu vragen en antwoor den bij vakteksten lelystad stichting ivio enschede slo 1995 recensie door v geudens in vonk 27 2 nov dec 1997 p 57 59 hajer m t meestringa schooltaal als struikelblok didactische wenken voor alle docenten bussum coutinho 1995 recensie door b linsen in vonk 26 2 nov dec 1996 p 56 57 hajer m t meestringa e wagenrans red taal in de klas brochurereeks met tips voor schoolleiders docenten nederlands en diverse andere vakken lelystad stichting ivio enschede slo 1993 1995 recensie door a de schryver in vonk 27 2 nov dec 1997 p 54 56 jaspaert k nt1 en nt2 in vlaanderen en nederland in s kroon t vallen red het verschil voorbij onderwijs nederlands als eerste en tweede taal in nederland en vlaanderen den haag sdu uitgevers stichting bibliographia neerlandica 1996 voorzetten 51 klasse 105 mei 2000 leerkracht wordt virtueel p 34 35 krijgsman a c westraete eindredactie j mulder frans en duits in het stu diehuis bronnenboek zutphen thieme 1997 labordus a leren leren leren loslaten logboek les 94 september 1998 p 23 liemberg e communicatief en functioneel les 88 september 1997 p 33 liemberg e de koers van de klas variatie als ideaalbeeld les 91 februari 1998 p 12 14 moer 1997 6 themanummer in de lijn van de teerder taakgericht taalonderwijs put j vernieuwingen in de praktijk in gesprek 2 les 87 juni 1997 p 7 9 rymenans r w decoo vreemde taal als instructietaal een literatuurstudie eindrapport obpwo 96 09 antwerpen ua uia 1998 simons p r j l verschaffel transfer tijdschrift voor onderwijs research 17 1 februari 1992 snoeken h s verhallen taalstages op de werkvloer in soorten en maten les 87 juni 1997 p 18 19 van avermaet p een innige omhelzing tussen de les en de wereld daarbuiten de rol van de leerkracht in taakgericht onderwijs in von werkgroep nt2 1996 p 227 267 van der sande a a de blauw taal in vakonderwijs aan nieuwkomers handreiking voor vakdocenten in de eerste opvang vo rotterdam partners training innovatie 1999 lr 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 vercammen l leren ieren en het vak nederlands koele minnaars vonk 29 1 sept okt 1999 p 3 12 vollaard j e a ict en nt2 les 88 september 1997 p 3 4 vollaard j w van den bercken cursisten docenten managers allemaal leer ders de meestgestelde didaktische vragen les 94 september 1998 p 14 17 vonk 29 1 sept okt 1999 29 2 nov dec 1999 themanummers zelfsturend zelfstandig ieren deel 1 2 von werkgroep nt2 taakgericht taalonderwijs een onmogelijke taak taalcahiers deurne antwerpen plantyn 1996 wesselo m p van aaltent drijft of zinkt taakgericht onderwijs met denklessen les 99 juni 1999 p 3 6 westhoff g trends in het vreemde talenonderwijs levende talen 486 maart 1992 p 58 65 2 handboeken en gidsen voor docenten dijkstra a r klein r rymenans hoofdredactie vraagbaak nederlands gids voor leraren nederlands in nederland en vlaanderen waarin ook omgenomen informatie over fries federatie het schoolvak nederlands utrecht algemeen pedagogisch studiecentrum 1995 hulstijn j e a red nederlands als tweede taal in de volwasseneneducatie handboek voor leerkrachten in de volwasseneneducatie amsterdam meulenhoff educatief 1996 recensie en aanvullingen j leysen a de schryver geboekt en niet geboekt bespreking van een aanvullingen bij een vademecum nt2 vonk 28 5 mei juni 1999 p 35 47 van de laarschot m lesgeven in meertalige klassen handboek nederlands als tweede taal in het voortgezet onderwijs groningen wolters noordhoff 1997 van den bercken w e a bij de les praktijkboek voor nt2 onderwijs een selec tie uit 15 jaar les amsterdam educatief centrum utrecht nederlands centrum buitenlanders 1997 3 leermiddelen 3 1 voor anderstalige nieuwkomers nt2 en zaakvakken taal op school groningen wolters noordhoff 1995 1996 alons l f kuiken woordenschatlessen biologie halewijn e woordenschatlessen wiskunde kraal a e a oefenen met vragen en schrijfopdrachten kraal a e a oefenen met schooltaalwoorden sept okt 2000 nummer 1 30 e jaargang mr 24 timp m de berlage taalcursus intensieve cursus nederlands voor school en studie bussum coutinho 1997 werkgroep anderstalige nieuwkomers goochelen met woorden de eerste start voor de onthaalklas basisonderwijs leuven steunpunt nt2 1998 werkgroep anderstalige nieuwkomers goochelen met woorden 2 verdere opvang in de onthaalklas basisonderwijs leuven steunpunt nt2 1999 werkgroep anderstalige nieuwkomers joker eerste opvang in de reguliere klas van het basisonderwijs leuven steunpunt nt2 1997 werkgroep anderstalige nieuwkomers klaar af de eerste start voor de onthaal klas secundair onderwijs leuven steunpunt nt2 1998 werkgroep anderstalige nieuwkomers taalkit 1 verdere opvang in de onthaal klas secundair onderwijs leuven steunpunt nt2 1998 3 2 voor het secundair onderwijs nt2 in meertalige klassen zie ook 3 1 asscheman m e a schoolslag amsterdam meulenhoff educatief 1998 asscheman m d ebbers instrumentaai methode nederlands voor de basisvorming lelystad stichting ivio 1994 bogaert n g goossens m m v i humblet klimop 1 3 leuven steunpunt nt2 1992 1994 bogaert n g goossens tatami 1 2 leuven steunpunt nt2 1996 1997 kemna s e a bv taal methode nederlands voor vbo mavo groningen wolters noordhoff 1994 e v 3 3 voor het volwassenenonderwijs asscheman m s kuiper zet het op papier 2 schrijven vanuit communicatief perspectief nederlands voor anderstaligen amsterdam university press 1994 schrijfvaardigheid baten l instap nederlands een interactieve multi media cursus voor wie frans engels of duits spreekt sint niklaas educa 1999 cd rom doelgroep vanaf 14 jaar recensie door t bols 1999 elektronisch document tino org inst nl html boeken a i schuurmans vlaams ondersteuningscentrum voor de basiseducatie spreekrecht een basisleergang nt2 lier van in 1996 laaggeschoolden devos r h fraeters vanzelfsprekend nederlands voor anderstaligen multimediale leergang voor geschoolde anderstaligen leuven acco 1996 hooggeschoolden mn 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000 fonck anja zet het op papier 1 schrijven vanuit communicatief perspectief nederlands voor anderstaligen amsterdam university press 1994 schrijfvaardigheid gathier m d de kruyf breekijzer basisleergang nederlands voor volwassen anderstaligen amsterdam meulenhoff educatief 1999 langzaam lerende laaggeschoolden recensie pronk l paternotte breekijzer als breekijzer nieuwbouw op oud fundament les 103 februari 2000 p 26 29 huizinga m e a 0031 directe toegang tot nederland s een leergang voor hoger opgeleiden amsterdam meulenhoff educatief 1998 hooggeschoolden recensies door b buvelot in les 95 oktober 1998 p 26 28 door c krone in levende talen 536 januari 1999 p 63 67 kuiken f e a code nederlands basisleergang nederlands voor volwassen anderstaligen amsterdam meulenhoff educatief 1990 e v heruitgave 1996 e v recensie a de schryver in vonk 21 5 mei juni 1992 p 57 59 liemberg e e a ijsbreker basisleergang nederlands voor volwassen anderstali gen amsterdam meulenhoff educatief 1994 e v laaggeschoolden een voor vlaanderen aangepaste versie werd in 1998 uit gewerkt bij het centrum basiseducatie van aalst nieuwe buren nt2 den bosch malmberg 1996 multimediaal pakket recensies a brandt de cd rom heeft eindeloos geduld nederlands ieren met multimedia taalschrift 1999 2 p 3 6 m van de hurk f van kesteren e duvigneau een video een boek en een observatie instrument producten voor de implementatie van nieuwe buren les 88 september 1997 p 20 24 schneider broekmans j e a taal vitaal nederlands voor beginners amsterdam antwerpen intertaal 2000 hooggeschoolden recensie zie de rubriek ingeboekt in dit nummer van der westen w e a alfa nt2 leren lezen en schrijven in het nederlands als tweede taal s hertogenbosch malmberg 1996 e v alfabetisering recensie b tholen alfa ervaringen met een alfabetiseringspakket les 98 april 1999 p 20 23 werkgroep volwassenenonderwijs bonte was een basiscursus nederlands voor anderstaligen leuven steunpunt nt2 te versch multimediaal pakket voor laaggeschoolden recensie a brandt de cd rom heeft eindeloos geduld nederlands leren met multimedia taalschrift 1999 2 p 3 6 sept okt 2000 nummer 1 30 e jaargang mr 26 4 toetsen cognitieve vaardigheidstest volwassenen basisniveau kortweg covaar test brussel vlok 2000 bestelwijze zie de rubriek ingeblikt in dit nummer de haan i toetsen voor het nt2 onderwijs beschrijving van toetsen nederlands als tweede taal voor voortgezet onderwijs en volwasseneneducatie vereniging voor leraren in levende talen 1996 depauw v too taaltoets instroom beroepsopleiding leuven vdab steunpunt nt2 2000 zie de bijdrage van veerle depauw philippe vangeneugden in dit nummer werkgroep volwassenenonderwijs toba toets basistaalvaardigheid anders talige volwassenen leuven steunpunt nt2 2000 zie de bijdrage van veerle depauw philippe vangeneugden in dit nummer 5 enkele tijdschriften nt1 nt2 taalonderwijs onderwijs in het algemeen klasse maandblad voor onderwijs in vlaanderen ministerie van de vlaamse gemeenschap redactie klasse koning albert ii laan 15 1210 brussel e mail info klasse be les tijdschrift voor docenten van volwassen anderstaligen atlas onderwijs adviesgroep baarsjesweg 224 nl 1058 m amsterdam tel 00 31 20 625 75 86 e mail lesqatlasoag nl levende talen sinds januari 2000 opgesplitst in levende talen tijdschrift kwartaalblad van de vereniging van leraren in levende talen levende talen magazine magazine van de vereniging van leraren in levende talen bureau levende talen postbus 75148 nl 1070 ac amsterdam tel 00 31 20 673 94 24 e mail viitqwxs iii moer tijdschrift voor het onderwijs in het nederlands von nederland vereniging voor het onderwijs in het nederlands von bureau postbus 1847 nl 1000 bv amsterdam tel 00 31 20 520 54 99 e mail j taalschrift nederlandse taalunie lange voorhout 19 postbus 10595 nl 2501 hn s gravenhage tel 00 31 70 346 95 48 e mail secrqntu nl vonk tijdschrift van de vereniging voor het onderwijs in het nederlands von belgie vereniging voor het onderwijs in het nederlands von secretariaat eeklostraat 159 9030 mariakerke tel 09 226 00 58 e mail geert vanhoogen bemt hogent be mr 30e jaargang nummer 1 sept okt 2000