Stijl: het kneusje van de verhaalanalyse op school

3 stijl het kneusje van de verhaalanalyse op school jose vandekerckhove sla er de leerboeken op na zowel de vlaamse als de nederlandse wanneer er een verhaal novelle kortverhaal roman geanalyseerd wordt hebben de auteurs het steevast over het vertelstandpunt de personages de ruimte de chronologie en noem maar op heel vaak echter ontbreekt de analyse van datgene wat literatuur tot literatuur maakt de manier waarop de tekst verwoord wordt met andere woorden de stijl n zekere zin is dat merk literair lezen confronteert leerlingen met waardig want bij bespre een taal die anders is dan het functionele kingen van gedichten zijn taalgebruik ze leren er hoe een auteur een alli teraties metaforen para eigen stijl hanteert met woorden die niet doxen hyperbolen en andere rechttoe rechtaan zeggen wat er staat maar een bijna onmisbaar onderdeel die verhullen suggereren ook bij analyse van redevoeringen of ironiseren p 44 stijl is de manier wordt voldoende aandacht besteed aan hoe waarop lionel de redenaar zegt wat hij wil zeggen en messi vermomd in zelfs bij zakelijke schrijfvaardigheid wordt de drie pijlers een shirt van real stijl belangrijk geacht en heeft men het over van stijl madrid door de pleonasmen tautologieen naamwoordstijl wan hopige en passieve constructies allemaal onver literaire stijl is datgene vijan dige verde di laten die de leerling het beste reduceert of dat je als geoefende ging slalomt en toch vermijdt maar als het over proza gaat wordt lezer vaak toelaat een op slag ont maskerd stijl behoudens enkele uitzonderingen in auteur te identificeren na wordt als spits van leerboeken zo goed als doodgezwegen stijl dat je amper een paar barcelona is er een nobody een nitwit een schlemiel regels van hem gelezen of samengevat een kneusje hebt stijl is de manier waarop lionel messi vermomd in een shirt van real madrid door deze situatie is in wezen ongezond omdat de wanhopige vijandige verdediging slalomt ze ontstaat uit een gemiste kans of uit een en toch op slag ontmaskerd wordt als spits gemiste verplichting want bij de doelen van barcelona een kleine test om aan te van literatuur in het leerplan nederlands van tonen dat voor een veellezer deze voetbalsti de derde graad aso kso tso van het vvkso listiek ook in literatuurland geldt welke lezen we letterlijk onder het kopje esthe vlaamse auteur schreef de volgende tek tische vorming sten voor de gelegenheid hebben we alle personages de naam vonk gegeven december 2010 nummer 2 40e jaargang 4 1 ik zal weerom in t water moeten gaan zei vonk en terstond de daad bij de woorden voegend liet hij zich neerplonzen maar een gil ontsnapte hem nondedzju nondedzju es da koud er was echter niets aan te doen zij moesten er alle in over de hellende oevers slibberden zij gestadig uit en het was hun onmogelijk te heffen een voor een lieten zij zich neer en aan allen ontsnapte dezelfde doffe kreet nondedzju nondemilledzju wat es da koud maar als zij er enige ogenblikken in waren gevoelden zij de killigheid niet meer en nu met reuzenmoed hieven zij nog eens vergeefse poging het hek bleef staan als een boom nondedzju vloekte vonk 2 ik had de indruk dat de whisky zich ondertussen toch was gaan manifesteren ik had de neiging om ononderbroken te tateren zo schoot me ineens die keer te binnen dat ik mocht meehelpen op het land en dat ik met de pikdor ser van boer vonk op een haar na een koe overreed gelukkig wist het dier zich ternauwernood te redden door in de vaart te springen nooit zal ik de verwijtende blik in haar ogen vergeten die ze op me wierp nadat ze weer de oever was opgeklommen ik herinner me dat ik stilletjes prevelde het spijt me echt heel erg ik wil een dier geen kwaad doen van mijn leven niet 3 ik ben in bed gebleven tot half tien en door langzaam koffie te drinken ben ik tot half elf geraakt de krant lezen kan ik niet ik trek dus maar naar mijn kan toor zoals een hond die niet weet wat te doen naar zijn hok trekt en opeens krijg ik een ingeving is het eigenlijk wel nodig dat ik vonk ontvang dat beetje geld kan ik evengoed met de post zenden waarom mijn vrouw die pijnlijke scene niet bespaard om tien minuten voor elf ga ik in ons salonnetje zitten naast de straatdeur misschien komt hij helemaal niet hij kan dood zijn hij kan doorgereisd zijn naar parijs 40e jaargang nummer 2 december 2010 5 bij tekst 1 cyriel buysse het recht van de woordkeuze sterkste 2de druk 1984 p 109 heeft het dialectisch woordgebruik je misschien in de richting van het goede antwoord gestuwd of het archaische karakter van woorden als zinsbouw stijl gestadig en gevoelen bij tekst 2 herman verteltrant brusselmans het spook van toetegaai 2005 p 57 hebben de verteltrant en de absurde inslag wellicht een belletje doen rin stijlbewuste leerlingen kelen en bij tekst 3 elsschot kaas in verza meld werk 16de druk 2001 p 487 hebben leerlingen hebben vanzelfsprekend meer de franjeloze taal en de opeenhoping van nodig dan drie begrippen om tot inzicht korte zinnen je eventueel op weg gezet in literaire stilistiek te komen elk van de drie aspecten behoeft meer relief leerlingen uit deze drie voorbeelden distilleren we de kun nen de onderstaande tabel grotendeels drie pijlers waarop we in dit artikel de invul uit zichzelf opbouwen bijvoorbeeld aan de ling van het begrip literaire stijl gesteund hand van een onderwijsleergesprek dat je hebben woordkeuze zinsbouw en vertel als leraar eventueel met voorbeelden onder trant steunt stijl woordkeuze gebruikt de auteur spreektaal of schrijftaal vergelijk hij keek naar buiten en hij wierp een blik door het raam eenvoudige moeilijke vreemde woorden neologismen archaismen jongerentaal turbotaal veel weinig geen adjectieven dialectwoorden standaardtaal tussentaal metaforen naamwoordstijl december 2010 nummer 2 40e jaargang 6 zinsbouw gebruikt de auteur lange of korte zinnen enkelvoudige of samengestelde zinnen veel nevenschikking of veel onderschikking veel weinig of nauwelijks inversie een gevarieerde zinsbouw anaforen herhalingen de directe indirecte vrije indirecte rede zinnen met ingebouwde vergelijkingen opsommingen contrasten veel passieve zinnen uitroepende zinnen sampling intertekstualiteit verteltrant schrijft de auteur zakelijk of emotioneel cynisch sarcastisch parodierend humoristisch absurdistisch geengageerd of afstandelijk beschrijvend barok associatief volgens de stream of consciousness suggestief retarderend in lawinestijl dialogisch subjectief of objectief op een journalistieke manier 40e jaargang nummer 2 december 2010 7 hoe kun je leerlingen nu stijlbewust maken ten te screenen op hoe de auteur de dingen bij de analyse van een verhaal of een roman zegt door ze fragmenten te laten vergelij op receptief niveau lezen door ze te leren ken op productief niveau schrijven lezen hoe er staat wat er staat door ze niet onder andere door ze ingrepen in teksten te alleen naar de inhoud of het ideeengoed laten doen teksten te laten manipuleren van een tekst te laten kijken maar door met herschrijven of verder schrijven behulp van de bovenstaande tabel fragmen oefening baart kunst vergelijken een eigen stijl kun je het beste aantonen in vergelijking met een andere stijl een eigen stijl bestaat namelijk slechts bij gratie van andere eigen stijlen bij wijze van voorbeeld confron teren we hier elsschot tekst 4 en conscience tekst 5 4 ik had mijn hoed op de schrijftafel gelegd hield de fles tussen mijn dijen en deed vreselijk mijn best want ik had gaarne op boorman een goede indruk gemaakt met dit eerste karweitje ik wist toen nog niet dat hij volkomen vrij was van kleingeestigheid eindelijk werd het lauwers echter te machtig want nadat zijn hoofd een tijdlang al mijn bewegingen had meegemaakt nam hij mij de fles tussen de dijen uit zette ze op zijn knie en trok een flinke revolver uit zijn gordel geen gekheid asjeblieft verzocht boorman de paddenstoel stak de loop van zijn wapen in de hals en met een enkele duw dreef hij t res tant van de kurk de fles in waarna boorman de glazen vulde uit elsschot lijmen in verzameld werk 16de druk 2001 p 268 5 de gulden ridder naderde eindelijk bij de franse benden eer men hem vra gen kon wie hij bestrijden of bijstaan wilde viel hij op het dikste der ruiters en sloeg met zijn marteel zo moest en zo verschrikkelijk onder hen dat zij met vrees bevangen elkander omverdrongen om zijn slagen te ontwijken alles viel voor zijn pletterende hamer en achter zijn paard bleef in de vijan delijke scharen een ijdel spoor gelijk het zog dat een zeilend schip na zich laat in dier voege al wat hij treffen kon overhoop smijtende kwam hij met wonderlijke snelheid tot bij de benden welke tegen de leie gedreven waren en riep vlaanderen de leeuw volgt mij volgt mij uit hendrik conscience de leeuw van vlaanderen bibliotheek het laatste nieuws p 308 december 2010 nummer 2 40e jaargang 8 mogelijke opdrachten receptief niveau vergelijk het aantal adjectieven het aantal tekenende adjectieven het aantal zinnen de lengte van de zinnen de verteltrant objectieve zakelijke enerzijds heroische overladen sub jectieve anderzijds productief niveau herschrijf de tekst van conscience op zijn elsschots en omgekeerd literair historisch niveau je kunt aansluitend ook ingaan op het waarom van de stijl en via stijlanalyse het literair histo risch inzicht bevorderen romantiek vlaamse beweging historische roman tegenover de nieuwe zakelijkheid waar niet geliteratureluurd wordt de stijl in dialogen goede dialogen schrijven is niet eenvoudig schrijvers moeten terwijl ze dialogen schrijven continu aan hun lezers denken kunnen ze nog volgen wie aan het woord is vandaar zei ze herhaalde ze krijgen ze tussendoor voldoende informatie over het relationele aspect de lichaamstaal de omgeving over wat de personages doen en denken remmen die toe voegingen het elan van de dialoog niet af tasten ze het naturel ervan niet aan 6 zullen we wat drinken vroeg ze ze had dorst voortvarend nam ze plaats aan een van de tafeltjes op het terras he nee zei hij hij had geen zin hij bleef staan maar we zitten hier nou al protesteerde zij ze was niet van plan uit haar stoel te komen we kunnen thuis toch ook iets drinken schat hij deed zijn uiterste best vriendelijk te klinken ober twee koffie riep ze en dacht he daar heb ik echt zin in uit renate dorrestein het geheim van de schrijver 2002 40e jaargang nummer 2 december 2010 9 mogelijke opdrachten receptief niveau in tekst 6 toont renate dorrestein hoe het niet moet laat de leerlingen ontdekken wat hier fout loopt ze vinden vast wel dat de dialoog buiten de aanhalingstekens nodeloos toegelicht wordt zullen we wat drinken vroeg ze want ze had dorst productief niveau herschrijf deze dialoog vergelijk met het product van je klasgenoten en bespreek wat heb je laten staan weggelaten of toegevoegd en waarom hoe kan het beter 7 mickey ik bel je later wel oke nee wacht ze had besloten dat dit het juiste tijdstip was om te zeggen wat ze op haar hart had misschien moeten we elkaar niet bellen en ook niet schrijven en ook niet mailen ik heb liever niet dat je contact met me zoekt oke mickey ben je er nog hoezo hoezo nou ja misschien was het verkeerd wat we deden we waren nog zo jong we wisten niet waarmee we bezig waren het was onschuldig je moeder denkt daar anders over ze hebben mijn leven tot hel gemaakt dat wil ik niet nog eens meemaken mickey hij had de hoorn zachtjes neergelegd uit achmat dangor bittere vruchten 2005 mogelijke opdrachten receptief niveau lees tekst 7 luidop en oordeel of je de dialoog natuurlijk uit het leven gegrepen vindt vind je de zin ze had besloten dat dit het hart had hier een meerwaarde of kan die beter ook weggelaten worden waarom productief niveau herschrijf de dialoog a la dorrestein en vergelijk met de originele tekst december 2010 nummer 2 40e jaargang 10 8 bevalt boekarest je een beetje vroeg monica me op het balkon ik ant woordde nee met mijn rug tegen de muur waar duizelingen me tegenaan geplakt hielden ze keek naar me en lachte je ziet helemaal wit van angst zij leunde tegen de balustrade met die glimlach van haar wie niet bang is om te vallen denkt niet voortdurend dat de balustrade wel eens naar beneden zou kunnen komen alleen dat daar is hoger dan wij zei ze en ze wees in de verte naar hotel intercontinental alsof het een berg was ik liep behoedzaam in de richting van de balkonrand kom zei monica en stak een hand naar me uit ben ik lachwekkend vroeg ik terwijl ik haar hand pakte een beetje ant woordde ze op een meter afstand van de balustrade bleef ik staan ik ben altijd bang dat als ik er te dicht bij kom mijn benen een eigen leven gaan leiden en naar beneden springen uit andrea bajani wie houdt dan stand 2010 mogelijke opdrachten receptief niveau in tekst 8 heeft de auteur het uiterlijke kenmerk van een geschreven dialoog de aanhalings tekens weggelaten wat vind je daarvan productief niveau herschrijf dit fragment schrijf daarbij de dialoog op de conventionele manier vergelijk met het product van je klasgenoten en motiveer je ingrepen vergelijk daarna met het origineel en beoordeel voorbeeld we stonden op het balkon bevalt boekarest je een beetje vroeg monica nee zei ik ik stond met mijn rug tegen de muur geplakt ik duizelde je ziet helemaal wit van angst glimlachte ze 40e jaargang nummer 2 december 2010 11 de stijl in beschrijvingen van personages en ruimte 9 het was een klein vertrek er stond een metalen bureau een koffiemok stond op het bureau en een lampje en een digitale klok een cijfer op de klok versprong met een luide weifelende klik de lamp was een neonreclame voor bier er stond een jukebox in de hoek met een plastic vuil zak eroverheen ook stond er een oude divan en op de divan zat een man zijn hoofd tegen de muur zijn gezicht in het donker de rest van hem kon ik duidelijk zien in een kleine kring van roze licht zijn colbertje hing over de rugleuning van de divan zijn stropdas zat los een van die modderkleurige dassen die je op de markt kunt kopen bij zo n kraam die ook zakdoeken en cassettebandjes verkoopt zijn handen lagen aan weerskanten van hem ontspannen met de bleke palmen naar boven in een smekend gebaar er zat een tatoeage aan de binnenkant van zijn linkerpols hij had zijn benen gespreid lang ontspannen hij had zwarte veterschoenen aan en dunne zwarte sokken het soort sokken van een man die ijdel is zijn schoenen moesten gepoetst worden en ik vroeg me af hoe ijdel hij eigenlijk wel was hij zat in een aantrekkelijke symmetrische hou ding uit susanna moore in de snee 2001 10 het was voorjaar en vroegtijdig warm in het oosterpark waren de magnolia s na twee weken al bijna uitgebloeid op de takken lag nog een enkele bloem kelk amechtig en wijdopen tussen het lichtgroen blad en de aarde onder de bomen was met witte en roze bloembladeren bezaaid de iepen stonden al vol in blad de wind blies de dorre bloesem voor zich uit over de paden en veegde ze her en der in hopen bijeen lin had zich gekleed op een warme dag een witte linnen broek tweedehands gekocht een blauw truitje met een knoopsluiting op de schouder ook twee dehands de mouwen aan de korte kant om haar middel droeg ze een riem van okergeel leer hij was wel twee handpalmen breed en nauwsluitend haar voeten had ze in open schoenen met hakken gewrongen de van vorige zomer nog vastgegespte riempjes met een ongeduldig gekreun over haar hielen trekkend uit oek de jong hokwerda s kind 2002 december 2010 nummer 2 40e jaargang 12 mogelijke opdrachten receptief niveau tekst 9 en tekst 10 hebben gemeen dat ze op een zeer filmische manier geschreven zijn beschrijf de bewegingen van de camera in beide de camera in in de snee zoomt in op het bureau bureau klok cijfer op de klok zoekt verder de ruimte af panoramische beweging en focust daarna op een man die hij stel selmatig van boven naar beneden in beeld brengt in hokwerda s kind zoomt de camera eerst uit van de magnolia s en de enkele bloemkelk naar de iepen en focust dan op linn broek truitje riem schoenen was de volgorde truitje broek riem schoenen niet beter geweest noot in de snee werd verfilmd als in the cut 2003 met meg ryan in de hoofdrol beschrijving van ruimte en personages gaat vaak gepaard de beschrijving van de perso nages verstrekt de lezer vaak ook karakteriele psychologische sociale informatie wat kom je hier via de beschrijving over de personages te weten productief niveau beschrijf in een tiental regels een discotheek en focus op een jongen meisje aan de bar gebruik dezelfde camerabeweging als in in de snee de jongen het meisje is zeer zelfzeker en wil opvallen close reading je kunt bepaalde fragmenten uit een boek in de klas aan stilistische close reading onder werpen dat is een vorm van literaire kritiek die zich toelegt op een minutieuze lezing van de tekst zelf zonder gebruik te maken van biografische of andere extra literaire informatie close reading gaat ervan uit dat geen enkel element in een literaire tekst er zomaar staat alles heeft zijn functie en de tekst vertoont een hechte samenhang in al zijn lagen 11 achter het potige eikenhout bevonden zich de duurste sterke dranken en veel van hun kleine geheimen ik wist de sleutel liggen en de paar keren dat ze dan toch eens royaal uitgin gen naar het bal van de burgemeester of het jaarfeest van de christelijke middenstand en dan ineens het nachtje door want zij wereldwijs eigen wijs als een mens dan toch eens een voet buitenzet dan kan hij beter ineens een stevig stapke zetten niets lekkerder na een nacht van dansen en vertier dan een ferm ontbijt een pan eieren met spek verse boterkoeken van de bak ker aan de overkant en twee kannen ijzersterke koffie daarna met verse moed 40e jaargang nummer 2 december 2010 13 die beenhouwerij opengooien en proberen uw ogen open te houden tot s avonds als die winkeldeur weer dicht mag die paar keren dus dat zij uitgin gen waren voor mij voldoende om ook zelf het nachtje doortrekkend en in episodes met een tussentijd van soms een half jaar turks fruit van jan wolkers en de eerste gangreen van jef geeraerts boeken waarover ik al veel had horen vertellen zij het niet door mijn ouders die ze nochtans gewoon in hun geheimzinnige kast hadden staan uit tom lanoye sprakeloos 2009 mogelijke opdrachten receptief niveau noteer van tekst 11 alle leestekens tussen de haakjes enz vind je deze complexe schrijfstijl mooi getuigt dit van literair meesterschap of gaat tom lanoye de rederijkers achterna en getuigt dit alleen van ambachtelijk meesterschap lees de tekst zonder het gedeelte naar het bal dus dat zij uitgingen vind je hem dan beter of vind je het vertragingseffect dat lanoye inbouwt een meerwaarde waarom vind je het dialectwoord stapke hier op zijn plaats vind je de opsomming van de bestanddelen van het ontbijt een goede stilistische keuze leg aan de leerlingen uit dat je bij deze oefening aan close reading doet vind je dat dit uitgangspunt ook bij dit fragment geldt help yourself nek en een raar hoedje ruzie maakt met een medepassagier later op de dag komt hij de je kunt nog meer oefeningen verzinnen in querulant opnieuw tegen die is dit keer ver verband met stijl zowel op receptief als op gezeld van een vriend die hem adviseert om productief niveau een viervoudige greep uit een extra knoop aan zijn jas te zetten de grabbelton dat lijkt niet bepaald de stof waarvan klas sieke boeken gemaakt worden maar het is stijloefeningen de samenvatting van exercices de style van raymond queneau die dit verhaaltje op 99 introduceer het boek stijloefeningen 1947 stilistisch verschillende manieren vertelt een van raymond queneau een parijse busrei wel zeer letterlijke illustratie van het feit dat ziger ziet daarin hoe een man met een lange style matters in literatuur december 2010 nummer 2 40e jaargang 14 lees klassikaal een paar voorbeelden uit het eindig de les met een leuke anekdote in boek en laat de leerlingen het onderstaande transformatie 97 vertelt queneau het hele gegeven op diverse manieren een manier verhaal in 25 tussenwerpsels per leerling navertellen ironisch humoris tisch overdreven zonder adjectieven met psst he ah oh hum ha oef hee zeg veel moeilijke woorden met veel adjectie oh puh bah oei au ach hee wat he ven in jongerentaal in sms taal als kran foetsie gut hee he hum oho aha tenbericht alleen lange zinnen alleen korte zinnen in de trant van gegeven een oude vrouw man stapt op de bus er is geef de leerlingen een voldoende lang geen zitplaats vrij niemand van de mede fragment uit een verhaal zeg wat er verder passagiers staat spontaan zijn plaats af wat gebeurt en laat de leerlingen het fragment doet zegt de vrouw man wat doen zeggen verder schrijven een tiental regels in de de passagiers trant van de auteur kies voor stilistisch toe gankelijke auteurs brusselmans verhulst lees de producten klassikaal voor en be spreek schemerzone tussen proza en poezie 12 de dood als een harpoen de dood werpt hij is een zijn tong monumentale uit bloedrode kikker bedaard hij zit laat hij vraatzuchtig zijn kaken aan de malen oever van een waartussen brede stroom het ritselt die de stroom voordat hij slikt der zielen is dan richt hij zijn harpoen opnieuw 40e jaargang nummer 2 december 2010 15 vraag de leerlingen dit gedicht in voorbeeld en dan komt die geweldige laatste zin 12 stilistisch te ontleden metafoor vergelij ik heb haar tegen mijn borst gedrukt en zij king herhaling personificatie assonantie heeft zich niet teweergesteld confronteer hen daarna met het feit dat dit in het verleden heeft ze zich kennelijk wel een fragment is uit bezonken rood van je roen eens teweergesteld begrijpen we hieruit brouwers dat hier voor de gelegenheid typo deze vrouw is niet meer zo gesteld op derge grafisch in een dichtvorm gegoten werd ga lijke intimiteiten kijk nu heb ik al veel woor daarna in op de stilistische schemerzone tus den gebruikt waar elsschot het met een zin sen proza en poezie zowel in verhalen als afkon en zij heeft zich niet teweergesteld omgekeerd in gedichten bijvoorbeeld nieuw hier opent zich een wereld van verdriet en realisme vergane tederheid wat hieruit blijkt is dat elsschot een meester was in het schrappen vertalen van overbodige mededelingen deze zin maakt mij sprakeloos van bewondering laat de leerlingen een kort stukje uit een vreemdtalige adolescentenroman frans als schrijvers en kenners niet aan het belang engels duits in het nederlands vertalen van stijl in literatuur twijfelen als aandacht voor stijl in teksten de leerlingen literair esthetisch vormt en hun literaire smaakpa ideeen komen pas in de stijl pillen stimuleert waarom zou je als leraar tot leven dan niet meer aandacht aan stijl besteden in dit artikel huist daartoe een hanteerbaar op 1 november 2010 stond in de volkskrant en toegepast model van stijlanalyse een een interview met rudi fuchs een goede driepoot die van de leerlingen lezers kan vriend van de pas overleden harry mulisch maken die oog hebben voor het talig fuchs zei eigene het klinkende en zingende het geconstrueerde het specifieke rood van de er wordt wel beweerd dat het in mulisch rode mond zoals kees t hart het zegt de werk om zijn gedachten gaat maar dat klopt kunst van het schrijven 2007 niet zonder stijl is een als je als leraar schrijver niets als home als je als leraar daadwerkelijk die sprakeloze die sprakeloze rus niet over zo n weer bewondering voor het rood van de rode bewondering voor galoze stijl had beschikt mond op je leerlingen kunt overdragen heb het rood van de hadden we nooit van je ongetwijfeld met stijl lesgegeven en heb rode mond op je achilles gehoord en ook je bijgedragen tot het verspreiden van de leerlingen kunt bij mulisch komen zijn slogan overdragen heb je ideeen pas in de stijl tot ongetwijfeld met leven stijl van kneus tot reus stijl les gegeven schrijvers zelf twijfelen niet aan het belang van stijl recensenten en literatuurkenners zoals peter van straaten evenmin over tsjip van jose vandekerckhove elsschot schreef hij in de standaard specifieke lerarenopleiding k u leuven josehenri vandekerckhove arts kuleuven be december 2010 nummer 2 40e jaargang