Documenten
cees tahey strip verhaal over strips in de moedertaal l e s van tijd tot tijd vraagt de redactie door middel van een telefonische steekproef naar de mening van ons lezerspubliek over de inhoud van moer bij een van die evaluaties bleek dat er behoefte is aan suggesties voor het werken met stripverhalen in het moedertaal onderwijs op onze uitnodiging schreef cees tahey docent aan de nlo gelderse leer gangen een artikel over dat onderwerp hij gaat in op het karakteristieke van stripverhalen en maakt duidelijk dat ze in de les sen nederlands een plaats verdienen ze kunnen functioneren als lesinhoud als didac tisch hulpmiddel en als materiaal binnen projecten van al die mogelijkheden geeft de auteur voorbeelden en concrete lesideeen inleiding wie onderwijs geeft heeft tot taak zijn leerlingen te helpen zicht te krijgen op e n inzicht in hun leven in de wereld zoals ze die meemaken op school moeten leerlin gen de gelegenheid hebben zichzelf en die wereld te verkennen tot onderwerp t e maken van hun overdenkingen daarom dient het moedertaalonderwijs het sociaal communicatief gedrag van d e leerlingen te ontwikkelen de sociaal communicatieve leerling immers zal zijn taa l ervaren als middel om wat hij aan zichzelf en de wereld om zich heen waarneemt e n ervaart te overdenken er met anderen over van gedachten te wisselen te interprete ren en te ordenen natuurlijk moeten dan de leerinhouden van dat moedertaalon derwijs wel in verband staan met de levenswerkelijkheid van de leerlingen aanslui ten bij hun belevingswereld en hun belangstelling het zijn geen nieuwe gedachten binnen de von dat weet ik ik haal ze hier toc h maar weer eens naar voren want ze dragen een belangrijk argument aan om strips t e betrekken in het moedertaalonderwijs als ik het moeilijk formuleer strips behore n tot de sociaal communicatieve uitingen die heel veel leerlingen dagelijks of vrijwe l dagelijks onder ogen nemen simpeler gezegd de leerlingen lezen ze graag z met mijn verhaal wil ik duidelijk maken dat strips in het moedertaalonderwijs zinvo l aan de orde kunnen komen in paragraaf 1 bespreek ik waarom het belangrijk is da t 2 juist de leraar nederlands zich ermee bezighoudt en behandel ik de rol die strips in zijn lessen kunnen vervullen daarbij besteed ik achtereenvolgens aandacht aan de strip als onderwerp van behandeling tijdens de les de strip als didactisch hulpmiddel en de strip als materiaal bij thematisch opgezet projectachtig onderwijs in para graaf 2 geef ik binnen het kader van deze gebruiksmogelijkheden een aantal concre te lesideeen 1 wat wil je eigenlijk met die plaatjes een aantal sociaal communicatieve uitingen komt natuurlijk al sinds jaar en dag op school ter sprake in de lessen nederlands onder meer bij het onderdeel lezen tekstbehandeling de facetten ervan die daarbij in bespreking komen beperken zich echter doorgaans tot het talige aan de desbetreffende uiting spijtig en ten onrechte vind ik in meerdan faal alleen sluyzer en marschall 1978 maken betty sluyzer en fred marschall duidelijk dat in vrijwel geen enkele uiting van mensen het alleen taalte kens zijn die de informatie overdragen in praktisch alle uitingen vindt een koppe ling plaats van verschillende tekensystemen in een gesprek bijvoo rb eeld kan een ge z ichtsuitdru k king boekde le n spr e ken e n hebben ook houdi n gen e n gebaren van de gesprekspa rt ner s hun betekenis wie naar h ilversum 3 op z n radio luistert een popfestival bezoekt of iets van dien aard krijgt heel wat informatie via niet talige geluiden bij geschreven teksten beinvloeden typografie en layout de waarder ing van de lezer voor de in houd e rv an ook afbeeldingen als foto s en tekeningen kunnen een belangrijke rol spelen bij de informatieoverdracht uit sluyzer marschall neem ik ter illustratie het volgende voorbeeld over phofte op deze reclame lichtbak 2 in de stad en op dit bord 3 dat ergens in artis hangt komt zowel een talig gedeelte voor als een beeld gedeelte als je in beide ge vallen of de taal of het beeld weghaalt worden de uitingen moeilijk te interprete ren op beide borden is de talige informatie onvolledig in 2 wordt de aard van het esco rt eren pas duidelijk door de afbeelding en in 3 maakt het beeld duidelijk wat voor gevaar de reigers opleveren sluyzer marschall p 5 6 een groot deel van de informatie waar je dagelijks mee geconfronteerd wordt is talig en visueel samen de beide straatbeelden hierboven waren daar voorbeelden van maar ook televisieprogramma s kranten tijdschriften de meeste advertenties en strips werken zowel met beeld als taal mis je als lezer de vaardigheid om elementen uit het visuele tekensysteem te herkennen en te doorzien dan gaat een deel van de informatie voor je verloren dat wordt des te vervelender als in de sa menleving waarvan je deel uitmaakt de massa media een steeds belangrijker plaats gaan innemen want juist die bedienen zich behalve van taal ook royaal van visuele tekens voorzover als het moedertaalonderwijs zich bezighoudt met het verwerven en ver werken van informatie zou het er dan ook op gericht moeten zijn d ie vaardigheden bij de leerlingen aan te leren en te ontwikkelen die hen in staat stellen alle belang rijke informatie in een uiting al of niet talig van aard te leren herkennen inter preteren en op waarde schatten parallel daarmee zou het de leerlingen de middelen moeten leren hanteren waarmee ze gegrond en adequaat op een uiting kunnen rea geren en natuurlijk moet het uiteindelijk bij de leerlingen een houding oewerkstel ligen die het mogelijk maakt dat ze hun leerervaringen integreren in hun dagelijkse doen en laten wie met mij wil uitgaan van deze of van een dergelijke doelstelling zal het terrein waarop hij zich met zijn moedertaalonderwijs beweegt iets moeten vergroten hij zal ook andere dan talige tekensystemen in zijn lessen moeten betrekken en verban den moeten leggen tussen die verschillende tekensystemen rechter kades al ler iefnen hoek en in 04t eer57 t eboer ry we e en kader k40er j nod g a85 wgt volgt 4 m ij to q ruimte bennen hetk der u lu7tocn yel r2 hg br kader onderkader 4 werken met strips biedt daartoe een gelegenheid daarin immers spelen tekens een rol die behoren tot het taalsysteem tot beeld systemen tot het niet talige gelui den systeem met als materiaal letters wolkies tri lijntjes enz en eventueel tot het kleurensysteem sluyzer marschall p 7 in strips kom je kortom heel wat niet talige tekens tegen ze behoren tot de strip syntaxis die iedere ingewijde heeft leren begrijpen 4 de vorm van de tekstbal lon bijvoorbeeld is vaak a l bete f het moet sets kenisvol zo komen naast de gewone spreekba l lon onder or g neels zwei mee r voor de wolkjesballon als de tekst gedacht wordt de getande ballon als de spreker schr i kt kwaad is of op andere wijze geemotioneerd en de ballon met onder p 5 broken lijn als de tekst geflu i sterd wordt och sommi6e mense n vit ku nnen t norm e7 1al oide n oon brir j in en om de bal lon ve rvangen beeldtekens vaak een heleboel woorden bekende conventionele str i pbeeldtekens z i jn b i jvoorbeeld een ha rtje een lampj e een donderwolk zweetd r uppel s ster r etjes en zo meer maar ook m i nder conventionele tekens d i e n i et automatisch gekoppe ld zijn aan bepaal de begrippen komen voor 6 e aa l in ettertype formaat en dikte van de letters komen variaties voor die in een tekst bepaalde meestal emotio 01 nele accenten aangeven grote vette letters kunnen la i ten zien dat iemand zijn woede uitschreeuwt bewogen 1 koi letters dat iemand de schrik van zijn leven meemaakt 0 noii hw wi nd u z nie f z 5 en soms wijst een afwijkend lettertype erop dat een be irie zijn juffie i ik begrijp g e en sn ars paalde stripfiguur een andere taal spreekt dan zijn ge van dat gothisch maar sprekspartners ik denk dat ze vrage n wie w ij zi jn 8 met klanknabootsingen word e n g e luiden besch reven het kraa ie n va n een haan een doffe dreun het gesmak van e e n ku s e en kna l van e e n r evolvers chot r ff 9 in de st r ip zijn ook de u itdrukkingen op de gezichten van de figuren hun houdingen en gebaren als teken op te vatten ze kunnen aangeven ho e een bepaalde stripf i g u ur zich opdat moment voelt of ze kunnen de handeling di e de figuur u itvoert weergeven mrfjr leeft dit hdgfd wel drt gebwrt p as wgnn eer m em er diverse g e zicntsuitp zukkinqen firn gieeft proef num v e9a mtio q n q ying woed y x d lac apma a a n s i f t t 1r tctrn 11 6 een aantal van deze tekens werkt als beeldstereotypen zware wenkbrauwen een gebroken neus een ruwe huid baardgroei onverzorgd lang haar bijna dichtgekne pen ogen slechte tanden haveloze of protserige kleding en dergelijke typeren de slechte figuren in het verhaal de held daarentegen is vaak een wonder van edel moedigheid en vernuft en voldoet aan het schoonheidsideaal van onze tijd het gebruik van clich e s en stereotypen in strips is begrijpelijk ze maken snel duide lijk wie in een verhaal welke rol speelt wie je sympathie verdient en wie niet ook in films kom je ze tegen zolang ze geen seksistische of racistische trekjes vertonen zijn ze ook nog aanvaardbaar maar je moet je er als lezer wel bewust van zijn dat je met stereotypen te maken hebt die weinig van doen hebben met echte mensen van vlees en bloed en bij het bewust maken daa rv an kan de school een taak hebben het zal geen verbazing wekken van mij mogen strips in de moedertaalles een plaats krijgen object van de les allereerst als object van de les daarbij staat me dan wel een op de lezer gericht e aanpak voor ogen die de leerling de lol die hij kennelijk aan deze lectuur beleeft laat behouden geen moeilijke en langdurige verhaalanalyse dus je voelt je als strip lezer bij de neus genomen als je urenlang bezig moet zijn je favoriete strip te ontle den in verhaalelementen en verhaalaspecten de grote kracht van het stripverhaal i s juist de vaa rt die erin zit het vraagt daarom ook om activiteiten gericht op een snel le verwerking tussen alle voorafgaande regels door laten de doelen die ik daarbij zie zich wel on geveer raden ze komen overeen met de doelen die ik bij alle lees of literatuuron derwijs van belang vind voor een deel geef ik daar hier een stripspecifieke uitbrei ding aan werken met strips als onderwerp van de les beoogt aldus 1 de positieve leesbeleving van de leerling te verdiepen en te vergroten door zij n vaardigheid in het verwerven en verwerken van de informatie in deze teksten de talige e n de niet talige te verbeteren 2 bij de leerling het vermogen te ontwikkelen zijn leeservaringen hier ruim opge vat het gaat immers ook om kijken met anderen te bespreken 3 daardoor de leerling aan te zetten tot een voortdurend reflecteren op wat hi j waarneemt aan zichzelf en zijn wereld didactisch hulpmidde l strips kun je in de moedertaalles ook gebruiken als didactisch hulpmiddel en waar ze zich een plaats veroverd hebben worden ze ook vooral als zodanig gebruikt in de meeste gevallen in afzon derlijke losse lessen bij het oefenen van taal vaardigheden als spreken en schrijven bijvoor beeld doorgaans gaat het bij dit gebruik van strips als hulpmiddel niet om hele stripverhalen maar om ko rte fragmenten eruit of om kort e strips zonder meer 12 7 peter van trigt wijst in strips en onderwijs zijn b ij d rag e aan h et stri p leksi k o n wordt vervolgd voor het gebruik van stri ps als hul pmid d el met nam e o p het leer psychologisch belangrijke zetje d at ervan kan uitgaan voor de m otivatie van de leer lingen van strips kan een indirecte ondersteuning uitgaan d oor ze te gebru i ken als verandering van s p ijs o m de aan dacht vast te houden o f als sm aak m aker voor een saai geacht onderwerp k ouse m aker 1 9 7 9 p 44 d e stri p als smeerolie voor de motivatie het klinkt als een handig trucje maar i k heb er niets op tegen met het gebruik van strips als hulpmiddel benut je als leraar in elk geval de onmis kenbare voordelen die de populariteit van het medium met zich meebrengt vrijwel alle leerlingen zijn ermee vertrouwd het materiaal waaruit je kunt k iezen is in rui m e mate voorhanden en tenslotte hoeft h et ook nog eens n iet zo erg du u r te zijn uitgangs of onderzoeksmateriaal bij thematisch opgezette essenserie s dezelfde voordelen onder meer maar het lijkt me niet overmoedig te veronder stellen dat dat nu wel duidelijk is maken de strip aantrekkelijk voor nog een der de gebruiksmogelijkheid als uitgangs of onderzoeksmateriaal bij thematisch opge zette essenseries 2 wat doe je er nou concreet mee over werken met strips in het moedertaalonder wijs is in de nederlandse vakdidactische litera tuur nog maar spaarzaam gepubliceerd strips mogen dan zo langzamerhand hun taboe in het onderwijs grotendeels kwijt zijn helemaal onver dacht z ij n ze wellicht nog niet wel zijn ze doorgedrongen in de schoolboeken die de laatste jaren nieuw of herzien op de markt zijn verschenen 13 sinds kort is er een boek voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs dat hele maal om de strip draait stripwerk 112 bladzijden met mogelijkheden om met strips te werken in de moedertaalles tahey e a 1982 5 al met al blijken er dan toch concreet heel wat manieren te zijn om met strips in de klas te werken een aantal ervan zet ik hieronder op een rijtje binnen het kader van gebruiksmogelijkheden dat ik in paragraaf 1 heb aangegeven bij elke categorie geef ik een min of meer uitgewerkt voorbeeld 8 strips als onderwerp van de les in deze wat ik noem stripspecifieke lessen kunnen vragen als de volgende gesteld en besproken worden lees je vaak strips hoe vaak ongeveer hoe kom je eraan welke strips vind je moo i leuk sympathiek boeiend enz en welke niet waar zit dat nou i n wat is een stripverhaal eigenlijk wat valt je zoal op als je strips vergelijkt met gewone verha len w at v oor soorten strips bestaan er ik denk h ierb ij aan d e manier waarop in strips beeld en te k st gecombineerd kunnen zijn de tekst onder de plaatj es of de tekst in de pl aatjes en d an in een b a l l oo n o f gewoon los strippeng enre s zoals d ie te o nde rs ch ei de n z ij n na a r s t i j l en naar onderwerp naar stijl valt een onderscheid te maken tussen realis qyp 14 tische strips naar het leven getekend en geschreven en p