Taal en thema’s

jan verbeek thematisch taalonderwijs taal en thema s dit najaar verschijnt bij de slo de nota over thema s gesproken de publikatie schetst theorie en praktijk van thematisch taalonderwijs zoals zich dat in een aan tal midden scholen ontwikkelt eindredacteur jan verbeek beschrijft in onderstaand artikel een paar hoofdlijnen van over thema s gesproken i nl e idin g in dit artikel ga ik op de volgende onderdelen van de nota in nota s over nieuwe ontwikkelingen in een be welke zijn de motieven om taalonderwijs the paald vakgebied ontspruiten zelden aan de fanta matisch in te richten sie van een of twee personen ze vormen vaak de wat verstaan we eigenlijk onder thematisch neerslag van jarenlang ontwikkelwerk stapje voor taalonderwijs stapje uitgevoerd in de praktijk van alledag op op welke wijze kunnen we dat taalonderwijs onderling verschillende scholen min of meer systematisch binnen een samen over thema s gesproken is daar eveneens een hangend geheel van thema s opbouwen voorbeeld van belangrijke bron zijn de vele een belangrijke opmerking vooraf werkconferenties met scholen geweest georgani er wordt in de nota en dus ook in dit artikel al seerd door de projectgroep ondersteuning leer leen maar gesproken over thematisch taalonder planontwikkeling middenschool pgolm van de wijs dat zou wellicht de indruk kunnen wekken stichting voor leerplan ontwikkeling meestal in dat het totaal van het taalonderwijs thematisch samenwerking met d witte leli lerarenopleiding vormgegeven zou moeten worden in amsterdam de daaruit voortgekomen werk we willen dat misverstand uitdrukkelijk wegne groep moedertaal middenschool wmm vatte on men in de praktijk van de scholen bestaat er der meer de resultaten van de conferenties samen naast dit thematische taalonderwijs ook litera in het taaldeel van het experimenteel model tuur lectuur onderwijs creatief taalonderwijs leerplan voor het middenschoolonderwij s schrijven voor je plezier dramatische vorming e lm en cursorisch taalonderwijs remedial taalonder over thema s gesproken is een verdere uitwerking wijs cursussen zoals interview verslag maken van die ideeen en opvattingen over taalonderwijs etc zoals deze zijn vastgelegd in het elm 14 waarom th e ma t isc h taa lond e rwi js w at v erst aa n w e onde r thematisch ta a lond erwij s gesprekken met docenten aan verschillende mid met het uitbreiden van de themalijn komen ook denscholen hebben geleerd dat er een aantal vaste een aantal vragen naar voren punten zijn aan te geven in het ontwikkelingspro wat verstaan we eigenlijk onder thematisch ces naar een thematische vormgeving van het taal taalonderwijs ligt het accent vooral op de the onderwijs het startpunt voor dat ontwikkelings matische kant of gaat het toch vooral om taal proces ligt meestal bij de onvrede van de vak onderwijs en wordt die verpakt in een leuk groep over het taalonderwijs onvrede omdat de themaatje leerlingen weinig betrokkenheid vertonen bij dat welke criteria moeten we hanteren om tot een gene wat er in de klas gebeurt te constateren verantwoorde en samenhangende themakeuze valt dat de leerstof ook niet erg aansluit bij wat te komen meisjes en jongens van een bepaalde leeftijd inte resseert en dat roept meestal een ander twijfel wat dat eerste punt betreft hebben we als werk punt op over nuttigheid en zinvolheid van bepaal groep wmm de volgende definitie van thema de vakonderdelen zeker wanneer het onderwijs tisch taalonderwijs gehanteerd doel is kinderen voor te bereiden op hun maat onderwijs dat opgebouwd wordt rond maat schappelijk functioneren schappelijke problemen of verschijnselen waar de oplossing lijkt althans in theorie niet al te kinderen hier en nu tegenaan lopen ze vormen moeilijk stem de onderwerpen van het onderwijs het startpunt van het onderwijsproces dat ten meer af op waar leerlingen zich binnen en buiten doel heeft inzicht en kennis bij te brengen over de school mee bezighouden betrek hen bij de de wereld waarin wij leven belangrijke middelen voortgang van het werk pas de organisatievorm daartoe zullen onder meer de taalkennis en taal van het onderwijs aan dat wil zeggen van een ge vaardigheden zijn sloten frontale en vaak cursorische werkwijze bij de bepaling van wat we onder thematisch taal naar een meer open projectmatige werkwijze en onderwijs verstaan hebben we ons vooral laten in laat de leerlingen luisteren praten lezen en spireren door opvattingen en ideeen van de zuid schrijven over hun thema s amerikaanse pedagoog paulo freirez freire con de praktijk blijkt echter niet zo simpel te zijn stateert dat onderwijzen en opvoeden maar al te de tijd om thema s voor te bereiden werkmate vaak betekent begrippen verklaringen over de riaal te verzamelen opdrachten te maken etc is werkelijkheid overdragen naar kinderen zonder meestal zeer beperkt en dat luisteren praten le dat deze geleerd en gestimuleerd worden over de zen en schrijven moet ook geleerd worden de di aangeboden werkelijkheid na te denken de leer dactiek d ient eveneens aangepast te worden en ling is meer object dan subject hij participeert dat is zeker niet gemakkelijk in veel gevallen niet echt in het onderwijsleerproces freire ontstaat er dan ook een soort twee stromenland noemt dit de depositaire opvoeding kennis zo af en toe eens een thema maar in grote lijnen wordt als het ware in deposito gegeven aan de wordt de methode gevolgd de ervaring leert dat leerling in een dergelijke onderwijsopvatting be gezien de positieve resultaten met thematisch on staat een eenzijdige leerkracht leerling relatie derwijs er een streven is de themalijn steeds ster handelend treedt alleen de leerkracht op hij stelt ker en beter te gaan ontwikkelen het onderwijsprogramma op en vast van werke de vakgroep die deze weg opgaat zal een grote lijke communicatie tweezijdig is geen sprake mate van creativiteit en inventiviteit moeten be tegenover dit onderwijsconcept stelt freire zijn zitten om oplossingen te verzinnen voor de vra problematiserende methode onderwijs dient gen en onzekerheden die zich op vele momenten uit te gaan van de eigen leefsituatie en het taal zullen voordoen gebruik van de leerling en dient dit tot probleem in dit artikel worden twee van die problemen wat situatie te maken uitgediept en wordt aangegeven op welke wijze daar oplossingen voor te vinden zijn achtereen leerlingen zien pas de zin van het onderwijs in volgens ga ik in op de themakeuze en de opbouw wanneer zij iets leren omtrent hun eigen positie van het taalonderwijs in thema s in de maatschappij de inhoud van het taalonder wijs moet dan ook volgens freire ontleend wor 15 den aan de taken en rollen die een ieder vervult de verdeling van de acht kernthema s of te vervullen krijgt in de maatschappij over de leerjaren tegelijkertijd zo stelt freire zijn die taken de de scholen hanteren eigenlijk geen harde criteria kernen waaraan we een bepaalde cultuur en een voor de verdeling in gorredijk vindt de vakgroep bepaald tijdperk kunnen herkennen ze bestaan nederlands dat het goed zou zijn alle kernthe uit waarde opvattingen ideeen concepties en ma s alle drie jaren terug te laten komen maar verwachtingen om die reden spreken we dan dat per leerjaar steeds een ander aspect aan de or ook over kernthema s de komt op grond van interesse inschatting be zonder nu een gedegen analyse uitgevoerd te sliste men in heythuysen de kernthema s het hebben van de taken en rollen van de mens in wel niet verwerven van een inkomen en het uit onze westerse maatschappij hebben we min of oefenen van een beroep in het eerste leerjaar niet meer intuitief een achttal van zulke kernthema s aan de orde te laten komen de beslissing over de onderscheiden ik geef ze weer zoals ze vastge verdeling van de kernthema s over de diverse leer legd zijn in het al eerder genoemde e lm en ver jaren komt daar tot stand in de werkgroep the wijs opnieuw naar het a rt ikel van albe rt loman matisch onderwijs die voorbereidend en uitvoe in moer 1983 2 waar ze in een wat uitgebreidere rend werk verricht ten behoeve van een gezamen vorm weergegeven zijn lijk leerplan voor nederlands wereldorientatie en a het functioneren als wereldburger de mentorprojecten b omgaan met je omgeving de verschillende jaarteams aan de leon van gel c omgaan met jezel f der middenschool in groningen besloten gezien d het vinden van een samenlevingsvorm de schooldoelstellingen voor het eerste leerjaar e het uitoefenen van een beroe p het accent te leggen op de kernthema s het vin f het verwerven niet verwerven van een inko den van een samenlevingsvorm en omgaan met me n jezelf g het hebben verkrijgen van een consumptie patroo n inventarisatie van aspecten subthema s h het besteden van je vrije tijd die te onderscheiden zijn in een kernthema doel van ons onderwijs is leerlingen voor te berei voordat zo n inventarisatie kan plaatsvinden is den op deie taken en rollen door hen zich te la het goed als vakgroep duidelijk te omschrijven ten verdiepen in een aantal aspecten die in de waar het om gaat in een kernthema zo n om kernthema s te onderscheiden zijn immers een schrijving bepaalt namelijk mede de richting kernthema bestaat in feite uit een complex van waarin de verschillende subthema s gezocht moe subthema s om nu van zo n kernthema tot een ten worden in heythuysen omschreef men het concreet onderwerp van een lessenserie te ko functioneren als wereldburger als volgt men kunnen we een aantal keuzemomenten on de school wil de betrokkenheid bij de solidari derscheiden de invulling van die keuzemomen teitmei en het verantwoordelijk willen zijn ten ten is gebaseerd op de ervaringen van een drietal opzichte van groepen en personen bevorderen scholen met het werken met de hier voorgaand deze solidariteit moet niet gebaseerd zijn op ge vermelde thema s die scholen zijn de leon van voelens van medelijden maar meer op het ver gelder middenschool in groningen de burge werpen van onrecht informatie alleen is niet vol meester harmsmaschool in gorredijk en de rk doende de school moet de gelegenheid bieden middenschool en kmbo te heythuysen deze informatie op juiste wijze te verwerken de scholen hanteren verschillende mogelijkheden opbo u w va n h et taalonder wij s in th ema s om tot een inventarisatie van aspecten te komen het kan geschieden door de docenten vooraf bij deze paragraaf valt in twee delen uiteen in het de ontwikkeling van thema s maar ook gezamen eerste gedeelte beschrijf ik de keuzemomenten lijk met de leerlingen als eerste fase in een lessen die te maken hebben met het kiezen van kernthe serie door middel van bijvoorbeeld bordassocia ma s en de verdere invulling in sub thema s in ties het tweede deel gaat het om de keuze van bepaal een andere mogelijkheid is bijvoorbeeld ontwik de taalaspecten binnen thematisch taalonderwijs keld door de anne frank stichting uitgangs punt bij hen is dat aan de ene kant leerlingen ee n 16 optimale inbreng in het themakeuzeproces moe zoeken dan ook in onze uiteindelijke themakeuze ten hebben maar dat aan de andere kant leer naar aspecten waaraan dat sociaal functioneren krachten vaak veilig willen stellen dat bepaalde heel duidelijk opgehangen kan worden zie bij thema s aan de orde komen daartoe worden dan voorbeeld onze thema s over verliefdheid min door de docenten bepaalde probleemsituaties derheden ruzie op het schoolplein over weglo aangeboden waarin de kern van het thema aanwe pen en rolpatronen we proberen dergelijke sub zig is en wordt de leerlingen gevraagd zo n pro thema s over de verschillende jaren te verdelen al bleemschets verder uit te werken bijvoorbeeld in naar gelang de interesse van onze leerlingen de vorm van een fantasieverhaal een hoorspel een toneelstukje etc een dergelijke nadere uit de leeftijdsfase gorredijk werking levert een aantal aspecten op die aan een we proberen in de dagelijkse gesprekken tussen thema te onderscheiden zijn en biedt daarmee de jaargroepen en mentor een beeld te krijgen van leerlingen de mogelijkheid een aspect te kiezen wat er in een bepaalde periode sterk leeft in de en verder uit te werken groep zo heeft de ervaring geleerd dat onze kin bij het hierboven genoemde voorbeeld uit heyt deren van 12 13 jaar nauwelijks geinteresseerd huysen leverde een inventarisatie van aspecten zijn in de werkloosheidsproblematiek kernthe voor de drie leerjaren door leerkrachten het vol ma wel niet uitoefenen van een beroep maar gende op wel boos kunnen worden over de wijze waarop z e 1 ontwikkelingsproblematiek 2 kernenergie atoombewapening historische ontwikkeling informatie begrippen gevolgen kolonialisme drijfveren en motieven van voor en tegenstanders verdeling van macht angst voor totale vernietiging hoe te hanteren economische situatie voedselsituatie verdeling van mach t arm en rijk standpunt rol gedrag met betrekking tot dit aspect verwestering van de eigen cultuu r eigen standpunt rol gedrag ten opzichte van ontwikkelingsproblematiek 3 zin onzin van oorlog 4 politieke situatie in o m naar aanleiding van actuele oorlog nederland europa etc histori e informatie over plaats van het land in europa de verdeling van macht werel d misbruik van wapens bewapenin g hoe worden we bestuurd waarom zo oplossen voor nadelen welke rol functie van buitenparlementaire acties keuze maak jij machtsstructuu r hoe houd jij je gelijk in stand hoe stel je politieke gevangenen onderdrukking amnesty je hachje veilig international de keuze voor een bepaald aspect in hun vakantiebaantje behandeld worden kern in een bepaalde situatie thema wel niet uitoefenen van een beroep b ij de drie genoemde scholen spelen de volgende criteria een rol bij de uiteindelijke keuze voor de beginsituatie van de leerlingen h eythuy sub thema s aspecten van kernthema s in een sen bepaalde periode we geven hierbij ook de over i n onze regio worden we heel vaak geconfron wegingen van de scholen bij de criteria teerd met stereotype rolpatronen we vinden het onze taak om in allerlei thema s het automatisme de schooldoelstellingen groningen van bepaalde rolverdelingen aan de orde te stel in de schooldoelstellingen staat dat het sociaal len n iet in een veroordelende zin maar wel op kunnen functioneren van leerlingen een belang een wijze waarin dat automatisme aan de kaak rijke plaats in onze school dient in te nemen we gesteld wordt 17 de beginsituatie van de leerlingen gorre vorm in thematisch onderwijs een rol kunnen dijk spelen een verslag schrijven een interview hou aspecten als drug en alcoholgebruik als onder den een discussie leiden een brief schrijven een deel van een kernthema omgaan met jezelf spe fictionele niet fictionele tekst lezen etc len bij ons op 12 13 jarige leeftijd nauwelijks een taalactiviteiten waarin de reflectie op taal een ro i belangrijke plaats inneemt waarom gebruikt de schrijver deze uitdrukking de mogelijkheid toi concreet hande n binnen op welke wijze wordt er in deze tekst met taal een thema heythuysen gemanipuleerd je kunt binnen een kernthema als het functio hoe wordt de werkelijkheid voorgesteld welke neren als wereldbuiger heel afstandelijk allerlei taalmiddelen worden gebruikt vanuit welk aspecten behandelen rond wereldvoedselproble perspectief is het verhaal geschreve n matiek arm rijk in de derde wereld maar je hoe kan ik met dit doel voor ogen het beste kunt ook die aspecten nemen waarbinnen het die brief schrijven dat verslag make n mogelijk is voor leerlingen ook echt iets te kun etc nen veranderen aan als onrechtvaardig ervaren za voor de beantwoording van de vraag welke taal ken bijvoorbeeld in het kader van dit kernthema activiteiten nu een rol spelen in thematisch taal een bepaalde adoptie actie voor een project in onderwijs wordt opnieuw onderscheid gemaakt een derde wereld dorp voeren in een aantal keuzemomenten waar de vakgroep zich voor geplaatst ziet de aanwezigheid van achtergrondmateriaal gorred ijk groningen heythuysen opvattingen over de rol van taalkenni s dit is een heel praktisch criterium maar geen en vaardigheden in de ontwikkeling van thema s onbelangrijk soms komt er achtergrondmateriaal vanuit de praktijk in de drie scholen is de opvat naar boven dat echt op het niveau van de leerlin ting in de wmm gegroeid dat er twee elementen gen geschreven is d aar is ontzettende behoefte van belang zijn voor het taalaanbod in thematisch aan als je thematisch gaat werken heb je een taalonderwijs maal dat geschikte materiaal dan zoek je niet a het gebruik van bepaalde werkvormen en ma meer verder naar aspecten subthema s die je terialen geeft aanwijzingen voor noodzakelijke ook nog zou kunnen uitzoeken je bent al blij taalkennis en vaardigheden dat je iets geschikts gevonden hebt b er zijn bestaande opvattingen over wat zinvol le taalkennis en vaardigheden zijn voor leerlin heeft de vakgroep bovenstaande keuzemomenten gen tussen de 12 en 15 16 jaar afgewerkt dan zal er een duidelijk beeld zijn legt een vakgroep sterk het accent op a dan spe ontstaan waar een bepaalde lessenserie over zal len die kennis en vaardigheden een ondergeschik gaan maar dat is niet voldoende we willen dat te rol en zit het belang van thematisch taalonder leerlingen ook iets van en over taal leren we heb wijs vooral in de verkenning en doordenking van ben het tenslotte niet voor niets over thematisch belangrijk geachte thematieken taalo nderwijs gaat het zwaartepunt veel meer in de richting van b dan zijn taalkennis en vaardigheden erg be taal k enni s e n taal va a rd i ghed e n langrijk en is een bepaalde thematiek de verpak in th e ma ti sch taa lond e rwij s king het middel om de vaardigheid te leren be heersen om tot een omschrijving van de rol van taalon beide opvattingen zijn in de praktijk van thema derwijs te komen neem ik de hiervoor gegeven tisch taalonderwijs terug te vinden definitie van thematisch taalonderwijs tot uit gangspunt taalkennis en taalvaardigheden zijn keuze voor een bepaald taalaanbo d middelen om meer greep te krijgen op wat er zich uit het geheel van mogelijke taalkennis en vaar in de maatschappij afspeelt daarbij wordt de vol digheden zal een vakgroep een keuze moeten ma gende onderscheiding gemaakt in die taalkennis ken tot op dit moment zijn er in middenschool en vaardigheden onderwi js door de overheid nog geen eisen van taalactiviteiten die als werkvorm verwerkings deugdelijkheid met betrekking tot vakkennis ge 18 steld waarvan concrete taalactiviteiten af te lei samenvattin g den zijn dat betekent dat scholen onderling verschillen in uitgangspunt was wat meer systematiek en sa hun taalaanbod toch zijn er met enige voorzich menhang te brengen in de thema s die we de leer tigheid wel een aantal gemeenschappelijke ken lingen in de verschillende leerjaren aanbieden merken te noemen die een rol spelen bij de sa ik zet hieronder een aantal punten nog eens op menstelling van een lijst van taalactiviteiten een rijtje algemene doelstellingen voor het taalonder in hele grote lijnen leggen we met de omschrij wijs geven globaal de richting van de taalactivitei ving van de kernthema s als vakgroep vast ten aan als voorbeeld neem ik de formulering waar leerlingen zich mee bezig gaan houden van de vakgroep in heythuysen in de loop der jaren vullen we als het ware die ons belangrijkste doel is de communicatieve kernthema s nader in het eerste jaar dit as vaardigheden van leerlingen te vergroten dat wil pect het tweede jaar dat etc zeggen ze moeten hun gedachten onder woorden zo n nadere invulling kan samen met de leer kunnen brengen we besteden dus vooral aan lingen plaatsvinden maar kan ook vooraf door dacht aan de docenten geschieden scholingsconcepten mondelinge taalvaardigheden de identiteit van een school algemene school om goed te kunnen communiceren moet je doelstellingen worden heel concreet vertaald een onderscheid kunnen maken tussen feiten in keuze van kernthema s en de daarbij beho en meningen ook de uitbreiding van de woor rende subthema s denschat zal een rol spelen door keuze criteria vast te leggen vermijden analyse van een projectmatige wijze van wer we het ad hoc karakter dat vaak ten grondslag ken in de groepen om zodoende een duidelijk ligt aan themakeuze beeld te krijgen van wat er van leerlingen aan be vakdoelstellingen worden niet alleen geformu heersing van bepaalde verwerkingsvormen ver leerd in algemene termen maar worden ook langd wordt uitgedrukt in concrete taalactiviteiten analyse van zogenaamde maatschappelijke si taalactiviteiten worden op een zo functioneel tuaties levert een beeld op van taalactiviteiten die mogelijke wijze aan de thematieken gekop noodzakelijk zijn om in onze maatschappij als peld mondig burger te kunnen functioneren bijvoor een lijst van taalactiviteiten fungeert als plan beeld ningsinstrument wat hebben we gehad en invullen van formuliere n wat nog niet schrijven van een goede sollicitatiebrie f het leren omgaan met informatiesystemen tenslotte bijvoorbeeld door het stellen van vragen etc als voorbeeld van de wijze waarop taalactivitei inschatting van interesses bij leerlingen voor ten in een thema ingepast zijn laat ik een klein bepaalde vaardigheden gedeelte van een lessenserie zien die ontwikkeld constatering van hiaten in de taalkennis en is door de school in heythuysen vaardigheden bij leerlingen levert aanwijzingen op het betreft hier een thema rond roldoorbreking voor noodzakelijk geachte taalactiviteiten getiteld de zesde klas over jongenswerk en meisjeswerk de functie van een lijst van vaardigheden die op de complete lessenserie is opgenomen in over grond van bovengenoemde criteria ontstaat is thema s gesproken tweeledig het is een checklist en een geheugensteun voor de docenten bij het ontwikkelen van the ma s wat hebben we gehad en wat niet wat kan ingepast worden in dit thema wat in een ander t evens is het een informatiebron voor leerlin gen ouders collega s waaruit blijkt wat een vak groep als belangrijke vakkennis en vaardigheden aanmerkt 19 3 oe taa l ook dl taal o c dat daa05 l 2lr ne prek aan lijkt v n m ra n a1 a lf7k m h h ea pr wr i rt rtl n fu l nt w wnnw mn 11 cenken dat bepaald take n r ij d rt i n mr of do or n of hoor vrou b ocht oa bup i r fjn m w a n t d gme ln in dit t n t d i t umu4 yv mt gaa lu gaan v dur dieper op in o h goor a op a pa tii wq koel b op xtin ier e kmi dat opo 5 noh aw 11 x ven clrv p n eia norneslmlenn tij mn wn 0 ul v orh aan woede alp vrowveaw h ntmen mzowert k aoug n v rvol cm kl uq pr k ovat d w 1 q m vr ym i ha kont l nu ebt dit so 1a d y t lijn a gwo l q n n q proel n d l hierbij kunnen on e tun operocm schrijf h m hoe wn ml i a p otia optl a cht 8 vi e ll gs d s r o wn t sm bsj i e iutstyn ore a lvrvur v rvmv p l w wnt vmgen nxwa oet w km vwo p fwiw op iii311iiqo wao m n 4 iyw 6 jongenstaal en ic i staei n dir gm l u bekijken w of ar prib 1 vin jenq n l ul n notmr hieronder rwr a ko l l van het kl a q pnk l jo t aal s bagl nnen t dan paar rollen pol n d nt a ve1 q m 8lcu tl sn j mn1 ult aa py l45 p s iwra m pm l ru r wnj out j e n m v v l m w j net n hier aai 1 m j mn ml w l md t bif heeft a ya dar j tw w t m j hl t wt 9b a t 11 1 i n c haak n sol t in 0 q np ya 1 lan pwg rr l m lln t o n g i g in wn un an k l ws ll di w r t l j o r c l et wi r q i t ooa tne roe ni rnaa t atew ai jij ie a