Taalbeheersing aan de Universiteit van Amsterdam

taalbeheersing aan de universiteit van amsterda m f h van eenveren r grootendorst inleiding aan de universiteit van amsterdam is het vak taalbeheersing ondergebracht bij de studierichting neerlandistiek taalbeheersing vormt een aparte afde ling met een staf van twaalf wetenschappelijke medewerkers en in de nabije toekomst een lector taalbeheersing is een verplicht onderdeel van de opleiding tot het kandidaatsexamen nederlandse taal en le tt erkunde aan dit onderdeel besteden de studenten tenminste drie trimesters na het kandidaatsexamen bestaat de mogelijkheid taalbeheersing te kiezen al s afstudeerri chting sind s 1969 wo rdt do o r een toenemend a antal studenten van deze mogelijkheid gebruik gemaakt met dit artikel beogen wij enige informatie te verschaffen over de doelstelling van het wetenschappelijk onderzoek in taalbeheersing over het aandeel van het vak taal beheersing in de opleiding tot neerlandicus en zij het beknopt over het belang van dit onderzoek en deze opleiding voor de beroepspraktijk in het middelbaar onderwijs wij gaan er daarbij vanuit dat onderzoek en opleiding weliswaar nauw met elkaar verbonden zijn maar dat hun doelstellingen niet identiek zijn taalbeheersing wordt sinds 1950 aan de universiteit van amsterdam gedoceerd tot januari 1973 was g stuive ling hoogleraar toch wordt het vaak een vak in ontwik keling genoemd in elk geval is het een vak dat momenteel nogal verschillend wordt opgevat in dit artikel brengen wij onze opvatting naar voren wij doen dit door een korte omschrijving te geven van het onderzoeksobject en van de onderzoeksdoelstel ling ook over het universitaire studieprogramma bestaan verschillen van mening die zijn niet alleen terug te voeren op verschillende uitgangspunten met betrekking tot wat het vak moet zijn maar stoelen ook op verschil in inzicht over wat er van een universitaire opleiding verwacht mag worden wij baseren ons in dit art ikel op de vigerende studie programma s 1 object en doelstelling van wet e nschapp e lijk onderzoek mensen kunnen elkaar op de hoogte ste l len van hun kennis hun opvattingen hun emoties hun wensen enzovoort doordat zij kunnen spreken en luisteren schrijven en lezen natuurlijk kunnen zij ook met een ander doel spreken en luisteren taalgebruik kan ze lfs verschil lende functies tegelijkertijd vervullen zo kan een gesprek bijvoor beeld zowel dienen om informatie over te dragen als om uit te laten komen dat de dee l nemers goede vrienden zijn het heeft dan behalve een informatieve ook een sociale functie taal b eheersing is geinteresseerd in spreken schrijven l uisteren en lezen als middelen om informatie over te dragen deze overdracht ve rloopt lang niet a ltij d optimaal iedere taalgebruiker weet uit eigen ervaring hoe moeilijk het kan zijn iets over een bepaald onderwerp aan een bepaald publiek in een bepaalde situatie in begrijpelijke taal mee te delen taalbeheersing wil analyseren waardoor de moeilijkheden ontstaan en wil nagaan hoe ze opgelost kunnen worden de moeilijkheden die zich bij de informatie overdracht kunnen voordoen vormen dus het centrale probleem van taalbeheersing dit impliceert een uiterst omvangrijk terrein van onderzoek waaruit een keuze gemaakt moet worden deze keuze is in zekere zin voorlopig de grenzen van wat taalbeheersing kan onderzoeken zijn op dit moment nog niet definitief vast te stellen wel is duidelijk dat veel problemen alleen door middel van een interdisciplinaire aanpak opgelost kunnen worden het object en de doelstelling van taalbeheersing kunnen als volgt geformuleerd wor den het object is de verbale overdracht van informatie het doel is ten eerste de factoren te onderzoeken die hierop van invloed zijn en ten tweede methoden te ontwikkelen die leiden tot verbetering met informatie overdracht bedoelen wij het proces waardoor als het slaagt een hoor der de kennis verwerft waarvan een spreker wilde dat hij die zou verwerven deze kennis heeft betrekking op de aard van de taalhandeling en op de inhoud van de taaluiting de hoorder moet weten of het om een bewering een advies een vraag gaat en wat de spreker beweert adviseert vraagt het specifieke aandeel van taalbeheersing in de studie van informatie overdracht richt zich op de verbale overdracht van informatie dat wil overigens niet zeggen dat andere aspecten en vormen van informatie overdracht minder belangrijk zouden zijn zij wor den ook als zodanig herkend en bestudeerd in met name de sociologie en de sociale psychologie taalbeheersing richt zich op de verbale informatie overdracht en laat de stadia die aan de overdracht voorafgaan zoals het ontstaan van de wil tot informatie overdracht en de effecten van de overdracht zoals gewijzigd gedrag bij de hoorder buiten be schouwing taalbeheersing vraagt zich bij het onderzoek naar informatie overdracht twee dingen af in de eerste plaats begrijpt de hoorder wat de spreker bedoelt en in de tweede plaats accepteert hij wat de spreker zegt het onderzoek concentreert zich op ken merken van de boodschapsvorm zinslengte inbeddingen woordkeus tekstcompositie die het begrijpen en accepteren van de informatie beinvloeden het is niet alleen gericht op het beschrijven van factoren maar ook op het vinden van methoden die tot verbetering kunnen leiden het streven naar verbetering impliceert dat taalbeheersing een normatieve wetenschap is de norm die taalbeheersing met betrekking tot begrijpen hanteert om de informa tie overdracht optimaal te noemen is dat de formulering zo duidelijk moet zijn dat deze de hoorder in staat stelt om te begrijpen wat de spreker bedoelt met betrekking tot accepteren noemt taalbeheersing de informatie overdracht optimaal als de hoorder accepteert op grond van een goede argumentatie van de spreker 2 het aandeel in de opleiding tot neerlandicu s het algemene doel van de universitaire opleiding tot neerlandicus is het afleveren van wetenschappelijk en didactisch geschoolde neerlandici dit betekent dat studenten enerzijds tot onderzoeker moeten worden opgeleid en anderzijds tot leraar beide aspecten komen in het door taalbeheersing verzorgde pars van de opleiding aan bod de opleiding is als volgt opgezet 2 gedurende de eerste fase van hun studie werken de studenten een basispakket af ongeveer een vierde van de totale voor dit programma beschikbare tijd twee jaar wordt aan taalbeheersing besteed het taalbeheersings aandeel is opgesplitst in twee onderdelen het eerste onderdeel duurt twee trimesters twee college uren per week aan de hand van een syllabus en van gastcolleges van docenten taalbeheersing wordt een inleiding in het vak gegeven het onderzoeksobject en de onderzoeksdoelstelling worden bespro ken evenals de relatie met andere vakken tevens worden de voornaamste voor taal beheersing relevante wetenschapsmethodologische aspecten behandeld daarnaast wor den met behulp van praktische aanwijzingen en door oefening de elementaire taal beheersingsvaardigheden onderwezen deze zijn discussieren en vergaderen technische verzorging van rapporten notuleren samenvatten excerperen leesverslagen maken redeneren leesbaar schrijven lezen in het eerste onderdeel van het basispakket ligt de nadruk op het vergroten van de vaardigheden van de studenten in het tweede onderdeel ligt de nadruk op het kennis nemen van de theoretische achtergrond van de vaardigheden het tweede onderdeel duurt een trimester vier college uren per week behandeld worden onder andere de factoren die de begrijpelijkheid sociale adequaatheid en de kwaliteit van taalgebruik constitueren tevens worden de doelstelling van taalbeheer sing op de middelbare school en de plaats van taalbeheersing binnen het vak neder lands besproken ter integratie van de in het eerste onderdeel van het basispakket apart geoefende vaardigheden en als voorbereiding op de volgende studiefase wordt ook aandacht besteed aan het leren schrijven van een nota studenten die het taalbeheersings aandeel van het basispakket hebben afgewerkt houden zich voor hun kandidaatsexamen nog een trimester verplicht met taalbeheer sing bezig dat gebeurt in werkgroepverband als zij dat willen kunnen zij daarna nog aan meerdere voor hun kandidaatsexamen maximaal vier van zulke werkgroepen deelnemen in het tweede onderdeel van de eerste studiefase gaat het vooral om het kennisnemen van de theorie over taalbeheersingsvaardigheden in de volgende studiefase ligt de nadruk op het in aanraking komen met theorievormend onderzoek de docenten bie den een onderzoek aan of verrichten onderzoek met de studenten waarbij de studen ten leren mee te werken aan een onderzoek en aan het rapporteren hierover onderwerp en doelstelling van zo n werkgroep worden vastgesteld in een overleg van studenten en begeleidende docenten onderwerpen die recentelijk aan de orde kwamen zijn evaluerende tekstanalyse regels voor adequaat taalgebruik het opstel op de middelbare school communicatieleer creatief schrijven overdracht van complexe begrippen varieteiten van taalgebruik relatie standaardtaal nonstandaardtaal woord moeilijkheid gebruik van audiovisuele middelen bij het onderwijs in taalbeheersing op de middelbare school 3 het b e lang voor de beroepspraktijk in het middelbaar ond e rwij s taalbeheersing is een vak dat naar onze mening nauw betrokken moet zijn op de beroepspraktijk in het middelbaar onderwijs 3 het moet de aanstaande leraar neder lands steun verlenen bij het vervullen van zijn onderwijstaak deze steun kan bestaan uit het verrichten van onderzoek uit het geven van onderwijs en uit het verlenen van andere diensten het belang van het wetenschappelijk onderzoek in taalbeheersing valt af te lezen uit de formulering van het onderzoeksobject en de onderzoeksdoelstelling de problemen van de verbale informatie overdracht die taalbeheersing onderzoekt staan ook in het moedertaalonderwijs centraal de normatieve benadering komt overeen met die van het onderwijs realisering van de onderzoeksdoelstelling van taalbeheersing betekent een deel van het theoretisch fundament verschaffen waarop cursussen kunnen steu nen het eerste deel van de onderzoeksdoelstelling heeft betrekking op het apparaat dat de leraar nodig heeft om problemen waarmee hij geconfronteerd wordt te analyse ren het tweede deel op verbeteringsmogelijkheden en deze mogelijkheden kunnen vooral een toepassing vinden in het onderwijs het onderwijs in taalbeheersing kan een steun zijn voor het middelbaar onderwijs door een verantwoorde bijdrage te leveren aan de opleiding van leraren nederlands deze bijdrage lijkt ons te bestaan uit het afleveren van leraren met goed ontwikkelde taal beheersingsvaardigheden die op de hoogte zijn van de stand van wetenschap in de theorievorming over deze vaardigheden en die in staat zijn deze kennis toe te passen bij het hanteren van schoolboeken en ander lesmateriaal en bij het samenstellen van lessen de speciale relatie van taalbeheersing met de onderwijspraktijk betekent niet dat taalbeheersing de didactiek van het moedertaalonderwijs is in de eerste plaats niet omdat taalbeheersing zich niet met specifiek vakdidactische problemen bezighoudt in de tweede plaats niet omdat binnen het moedertaalonderwijs ook andere problemen bestaan dan de typische taalbeheersingsproblemen de praktische voorbereiding van studenten op hun latere onderwijspraktijk vereist daarom een intensieve samenwerking tussen taalbeheersing en een vakdidacticus of een pedagoog bij deze voorbereiding moet immers aangegeven worden wanneer bijvoorbeeld een bepaalde methode geintro duceerd kan worden voor welke leeftijdsgroep voor welk schooltype enzovoort en op welke wijze deze het best kan worden aangeboden met behulp van schoolboeken of via video met of zonder plaatjes enzovoort noten 1 een uitgebreider om s chrijving geven wij in object en doelstelling van taalbeheersing amster dam 25 september 1973 interne publikatie ins tituut voor neerla ndistiek afdeling taalbeheer sing universiteit van am s terdam deze pub likatie verschijnt in de loop van 1974 als ar ti kel in spekta tor tijds chrift voor neerlandi s tiek 2 een meer uitgewerkt overzi cht van hoe het studieprogramma van taalbeheersing naar onze mening opgebouwd zou moeten zijn geven wij in de doelstellingen van de universitaire oplei ding taalbeheersing dit artikel ver s chijnt begin 1974 als interne publikatie van het instituut voor neerlandistiek afde ling taalbeheersing univer s iteit van am s terdam 3 dit uitgangspunt is eerder en nadrukkelijker naar voren gebracht in het rapport van de com missie taalbeheersing van de faculteit der letteren 1973 amsterdam ongepubliceerd