Taalbeheersing op D’Witte Leli

taalbeheersing op d w itte lel i helge bonnet hans verweij d witte leli is een van de zeven lerarenopleidingen nieuwe stijl de voornaamste ken merken van deze opleidingen zijn tegelijk ook de voornaamste problemen het twee vakkensysteem en de gecombineerde tweede en derdegraadsbevoegdheid naast neder lands hebben onze studenten dus altijd nog een ander vak taalbeheersing komt op twee plaatsen in onze opleiding voor binnen nederlands naast letterkunde en taal kunde en buiten nederlands als extra vak voor studenten met een vakkencombinatie zonder nederlands bijvoorbeeld geschiedenis en engels wij maken geen principieel onderscheid tussen taalbeheersing voor neerlandici en taalbeheersing voor niet neerlandici in de praktijk bestaan er wel verschillen in het kleine aantal uren dat haar ter beschikking staat kan onze taalbeheerser bij geschiedenis natuurlijk niet evenveel doen als wij bij nederlands zij beperkt zich daarom tot zinvolle grepen uit het vak gebied afhankelijk van geobserveerde tekorten en wensen of suggesties van de historici hetzelfde geldt voor onze nieuwe taalbeheerser voor aardrijkskunde in dit artikel willen wij aangeven hoe wij ons vakgebied omschrijven en waarom wij een duidelijke afbakening van het vak voorstaan daarna willen wij bij wijze van voorbeeld twee blokken cursussen schetsen 1 onze omschrijving van het vakgebie d taalbeheersing is het vak dat zich bezighoudt met theorie en praktijk van de vier taalvaardigheden spreken schrijven lezen en luisteren primair gezien in het kader van informatieoverdracht van eenveren grootendorst 1973 taalbeheersing tracht de verbale informatieoverdracht tussen mensen te verbeteren het is dus een normatief vak we zien taalbeheersing allereerst als belangrijk onderdeel van het moedertaal onderwijs maar daarnaast leeft vooral binnen de v o n het besef dat ook andere leraren aandacht moeten hebben voor de verbale aspecten van hun onderwijs het gebruik van vaktaal bijvoorbeeld kan funest zijn voor een goede informatieover dracht en kan een moeizaam op gang gekomen leerproces bij de leerlingen in de kiem smoren zie sturen en bonset 1973 enkele termen uit onze definitie van het vak taalbeheersing willen wij hieronder toelichten allereerst theorie taalbeheersing is nog geen wetenschap met een eigen theorievorming we moeten bij verschillende vakgebieden te rade gaan om onze kennis over verbale informatieoverdracht te vergroten verbale informatieoverdracht kunnen we geslaagd noemen wanneer de spreker of schrijver zijn taal adequaat gebruikt voor het verstrekken van mededelingen en de hoorder of lezer die mededeling adequaat uit het taalgebruik begrijpt en kan evalueren het begrip adequaatheid kunnen we splitsen in 18 1 begrijpelijkheid of co mmunicatieve adequaatheid heeft de spreker of schrijver de informatie die hij wil overbrengen zodanig in zijn uiting ve rvat dat de medede li ng over kan komen bij de hoorder is de hoorder in staat de medede ling in zich op te nemen 2 kwa li teit als de taaluiting redene ringen bevat zijn deze dan geldig is het aange voerde bewijsmate riaal juist niet eenzijdig en in principe controleerbaar 3 sociale adequaatheid is het taalgebruik zelf goed gekozen gezien de situatie het pub li ek het onderwerp en het doel van de spreker of schrijver is de lezer of luisteraar in staat taalgebruik op dit aspect te beoordelen argumentatieleer of informele logica is voor ons een belangrijke bron om meer te weten te komen over het al dan niet geldig zijn van redene ri ngen taalkunde in het bijzonder het jonge vak socio li nguistiek kan ons informatie geven over het taalgebruik dat men hantee rt in een bepaalde situatie veel nut hebben we ook van de bestudering van pub li katies op het gebied van de pragmatiek van de linguistiek hierin wordt taalgebruik bestudeerd als vorm v an menselijk handelen wunder li ch 1972 bij de term taalvaardigheden willen we vooral het voo rv oegsel taal nog eens extra benadrukken het begrip informatie willen we zeker niet h anteren in de ruime zin van van peursen 1968 p 10 zodat het ook betrekking heeft op een elekt rische stroom die via een telefoonkabel loopt taalbeheersing moet zich naar onze mening beperken tot de problemen v an talige informatieoverdracht ook nonverbaal gedrag valt noch als studie noch als trainingsobject binnen ons vak tenzij de bestudering e rvan nood zakelijk is voor de interpretatie v an het taalgebruik het woord primair in de definitie geeft aan dat de studie van en oefening in adequaat informatief taalgebruik de hoogste prioriteit heeft en dat anders oort ige aktiviteiten zo bedreven moeten worden dat ze hie rt oe een bijdrage leveren taalbeheersing hebben we een normatief vak genoemd dat leve rt vaak problemen op het zoeken naar een expli ciete en goede norm voor adequaat taalgebruik is lang niet altijd even eenvoudig hoe beoordelen we bijv o orbeeld de begrijpelijkheid van een door ons geschreven tekst als de doelgroep niet direct aanwezig is en hoe beoordelen we een bewust vaktaalgebruikende leraar die dit motiveert door te ste llen dat de leerlingen ook de taal van zijn vak moeten leren hanteren we willen wel duidelijk ste llen dat onze norm niet het correcte nederlands is het corre ctheidsaspect stellen we in dienst van het communicatieve aspect v an taalgebruik tenslotte de praktijk taalbeheersing is voor ons een onderwijsvak de kennis en vaardigheden die onze studenten verwe rven moeten nuttig zijn voor hun latere beroepspraktijk ook moeten de studenten voorbereid worden op het geven van onder wijs in diezelfde vaardigheden bij het selecteren van onderwerpen binnen het kader van onze vakomschrijving gaan we hie rvan uit voor een overzichtelijke inde ling van de blokken taalbeheersingaken we hier gebruik van een driede li ng die geschikt is geble ken om taalbeheersingsactiviteiten op diverse lerarenopleidingen te beschrijven de informatieve sector de expressieve sector en de psychologische sector de informatieve sector het gaat hier om de praktische oefening in de taalvaardigheden spreken schrijven lezen en luisteren waarbij het verstrekken of verwerven van infor matie doel is en om theoretische kennis ter ondersteuning van deze vaardigheidstrai 19 hingen dit jaar zijn hieraan de volgende blokken gewijd lezen begrijpend lezen kritisch lezen schoolboekanalyse discussietechniek sociale vaardigheid in samen werking met onderwijskunde creatief en zakelijk schrijven sociolinguistiek i onder werp taalgebruik in de klas sociolinguistiek ii onderwerp standaardtaal versus niet standaardtaal de beide blokken sociolinguistiek worden gegeven in samen werking met taalkunde ten onrechte zit het oefenen van informatieve monologen op dit moment niet in het programma wat het onderdeel luisteren betreft zijn wij met lammers 1972 van mening dat het voorbarig is luistervaardigheid als apart onderwijs doel te introduceren de expressieve sector allereerst uit het voorgaande valt op te maken dat volgens ons alleen verbale expressie voor nadere beschouwing in aanmerking komt onder verbale expressie verstaan wij de zo spontaan en gevarieerd mogelijke produktie van taal uitingen die tenminste aanvaardbaar zijn voor de spreker of schrijver zelf om twee redenen is oefening hierin en studie hiervan ook voor de informatieve sector van belang 1 oefening in talige expressie vergroot de lust en de behoefte tot actieve taalproduk tie met name bij de schrijfvaardigheid is dit van belang zie dijkstra 1970 p 496 497 wie niet schrijft of wil schrijven komt aan het vraagstuk van al dan niet adequate schriftelijke informatieoverdracht uiteraard helemaal niet toe 2 hoe meer variatiemogelijkheden iemand oefent des te meer mogelijkheden hij in beginsel verwerft om taalgebruik te produceren dat geschikt is voor het doel dat hij zich heeft gesteld strikte voorwaarde hiervoor is natuurlijk wel dat factoren als publiek en situatie ook daadwerkelijk worden geintroduceerd en dat taaluitingen die tenminste aanvaardbaar zijn voor de spreker of schrijver zelf leiden tot taal uitingen die ook adequaat zijn voor hoorders of lezers hiermee is onze visie op taalexpressieve activiteiten binnen taalbeheersing meteen gegeven het is een didactisch hulpmiddel bij de oefening in en bestudering van infor matief taalgebruik een en ander wordt uitgewerkt in de blokken creatief denken theoretische en praktische voorbereiding op creatief schrijven en creatief en zakelijk schrijven ook drama kan hierbij genoemd worden voorzover deze werkvorm gebruikt wordt om taalvaardigheidsdoelen na te streven de psycholosociale sector omdat spreken schrijven lezen en luisteren vormen van menselijk gedrag zijn die je soms niet los kunt zien van andere vormen van menselijk gedrag moet de taalbeheerser zich wel eens begeven op het gebied van de sociale wetenschappen dit is binnen onze visie volstrekt legitiem als hij zijn excursies kan relateren aan de verbetering van verbale informatieoverdracht dit geldt voor de bestu dering van sociologische of psychologische literatuur maar evenzeer voor sociale vaar digheids of sensitivity trainingen als hiermee psychologische en sociale doelen wor den nagestreefd om derzelver wille dan vallen ze beslist buiten het vakgebied van de taalbeheerser en vaak ook buiten zijn competentie een blok dat zich duidelijk ook op gedragswetenschappelijk terrein beweegt is het eerstejaarsblok discussietechniek sociale vaardigheid traditioneel inzoverre bij ons jonge vak al van traditie kan worden gesproken behoort discussietechniek ook tot het terrein van de taalbeheerser deze beperkte zich dan wel meestal tot discussieprocesse n 20 in taakgerichte groepen en tot de verbale spreken luisteren en organisato rische taakverdeling agenda opste ll en enz aspecten hie rvan de laatste beperkingen bleken in de praktijk minder zinvol taal aspecten en groeps aspecten kunnen bij een discus sieproces niet los van elkaar bekeken worden discussietechniek zou dus het best gegeven kunnen worden door een taalbeheerser en een sociaalpsycholoog of agoog samen deze oplossing is inderdaad gekozen het blok discussietechniek sociale vaar digheid is een gezamenlijke onderneming van taalbeheersing en onderwijskunde doel is het bestuderen van verschijnselen in taakgerichte groepen in het bijzonder onder wijsleergroepen aan de orde komen onderwerpen als interaktie en communicatie groepsdoel en individueel doel motivatie leiderschap en procedure 2 waarom een afbakening van het vak onder de naam taalbeheersing worden op dit moment op de experimentele leraren opleidingen de meest uiteenlopende activiteiten bedreven varierend van ademhalings oefeningen tot zinsontleding het vak is uitermate onduidelijk wij zu llen proberen wat mogelijke oorzaken daarvoor a an te geven 1 het verschijnsel v an dimensiecluste ri ng rondom het moedertaalonderwijs op de scholen in the many aspects of mother tongue teaching bespreekt steven ten brinke onder andere het verschijnsel dat a ll e dimensies die an dere vakken laten liggen het sociale het persoonlijke het creatieve het motorische worden toe geschoven naar of aangetrokken door de moede rt aalonderwijzer die zijn taak zo uitgebreid ziet of zelf uitbreidt met zaken als bewegingsexpressie films maken tv programma s analyseren sociale vaardigheidstrainingen enz men vindt een en ander duidelijk weerspiegeld in de stroomonderwerpen van v o n congressen van de afgelopen drie jaar en in het programma van de bijscho ling nederlands voor mavo en lbo docenten wanneer deze zaken onder het moedert aalonderwijs komen te ressorteren heeft dat rechtstreeks zijn weerslag op taalbeheersing aan een lerarenopleiding dat zich immers in dienst stelt van dit moede rtaalonderwijs 2 hetzelfde verschijnsel op het niveau van de lerarenopleidingen ook hier zien we alom de neiging om zaken als groepsvorming bewegingsexpressie enz onder taal beheersing te brengen 3 het feit dat het vak taalbeheersing op twee verschillende plaatsen in de organisatie van een lerarenopleiding kan voorkomen namelijk binnen en buiten het vak neder l an ds de neerlandici kunnen zich bij het samenstellen van hun programma oriente ren op het rappo rt studieprogramma s voor de akten van bekwaamheid nederlands degenen die taalbeheersing geven aan niet neerlandici kunnen zich baseren op het c o l o v rapport over de onderwijskundige vorming van toekomstige leraren het lijkt een kwestie van louter toeval dat op sommige instituten de activiteiten van deze twee soo rt en taalbeheersers op elkaar aansluiten 4 het feit dat taalbeheersing op wetenschappelijk niveau nog geen algemeen aanvaar de st ru ctuur en object van be stude ri ng heeft 5 het uitgangspunt binnen de experimentele lerarenopleidingen om te denken vanuit doelstellingen die de lerarenopleidingen met toekomstige leraren wil rea li seren in plaats van te denken vanuit vakken met dit uitgangspunt zijn wij het eens maar wij vinden het geen argument om tegen een afbakening van het vak te zijn 21 6 de hele mens theorie die een niet onaanzienlijk deel van de taalbeheersers op lerarenopleidingen aanhangt taalgedrag is slechts een invalspoort en aanknopings punt voor de opleider om zich met het hele gedrag van de student of aansta an de docent bezig te houden zoal al duidelijk is gebleken zijn wij voor een omschrijving en afbakening van het vak taalbeheersing op lerarenopleidingen over de noodzaak en wijze van afgrenzing wordt niettemin in onze subsectie taalbeheersing nog volop gediscussieerd de nood zaak e rvan willen we weergeven in de vorm van commentaar op de hierboven genoem de punten ad 1 2 wij zijn van mening dat niet ieder beroep van andere vakken of vakdocenten op taalbeheersing en moedertaalonderwijs en al evenmin ieder beroep van moedertaal onderwijs op taalbeheersing hoeft te worden ingewilligd wij zien geen enkele reden waarom de taalbeheerser of de moedertaalleraar in de functie van klusjesman zou moeten opdraaien voor de feilen van een onderwij s systeem dat sociale motorisc he en creatieve vaardigheden eerst loskoppelt van cognitieve en ze vervolgens naar de speel tuin verwijs t wil de taalbeh e erser of moederta alleraar niet in totale diens tbaarheid en ov e rwe rktheid verv allen dan zal hij criteria nodig hebben om na te gaan of iet s redelijkerwijs tot zijn gebied gerekend zou kunnen worden of kunnen gaan worden ad 4 taalbeheersing wordt op de lerarenopleidingen als onderdeel van het vak neder lands gegeven a an studenten nederlands het is van belang dat nederlands en dus ook taalbeheersing op wetenschappelijk niveau wordt bedreven wat onder meer inhoudt dat ook wij pogingen onde rn emen het geheel van activiteiten en objecten van taal beheers ing in een zinvol verband te brenge n ad 3 5 6 wij staan achter de c o l o v ideeen dat er ook een taak li gt voor taal beheersing bij de studenten niet neerlandici en dat deze taak ve rvuld moet worden via een systeem van wederzijdse begeleiding dus zoveel mogelijk geintegreerd in de an dere vakken zonder een voor iedereen eensluidend vast programma zie c o l o v rap port par 1 8 3 ook zijn we van mening dat taalgedrag in verband gebracht moet worden met het hele gedrag van de student maar de conclusie dat een omschrijving en afgrenzing van het vak daarom overbodig en ongewenst zou zijn is onjuist omschrij ving en afgrenzing is strikt noodzakelijk om de volgende vragen beargumenteerd te kunnen beantwoorden bij wederzijdse begeleiding en gezamenlijk nastreven van opleidingsdoelen wie be waakt er welk aspect en waarom ofwel wat kan het best door een taalbeheerser gedaan worden en wat door een an der moet de taalbeheerser zijn competentie op een bepaald gebied ga an vergroten of kan hij beter de hulpvan anderen inroepen welke prioriteiten stelt de taalbeheerser gezien de beperkte studenten en docen tentijd ons inziens valt zelfs de paradox te formuleren dat duidelijke omschrijving en afgren zi ng van het vak zal leiden tot succesvo ll er overschrijding van de vakgrenzen en dus geenszins tot vakidiotisme het optrekken van vakmuren enz het zal docenten van andere vakken op de lerarenopleidingen duidelijk worden wat taalbeheersing is wat een taalbeheerser kan welke raakvlakken dat heeft met hun vak en wat zij kunnen en 22 wat ze van een taalbeheerser mogen verwachten en wat niet de huidige situatie dat de andere vaksecties de taalbeheerser of wantrouwend buitensluiten omdat het hun geheel onduidelijk is of deze vreemde vogel iets in zijn mars heeft en wat of hem binnensleu ren als de klusjesman die alle karweitjes moet opknappen waarin de sectie ten onrechte zichzelf niet bekwaamt kan dan wellicht worden omgezet in een zinvolle interdiscipli naire samenwerking 3 twee blokken taalbeheersin g in het laatste deel van dit art ikel w il len we iets meer verte ll en over twee blokken die in het kader van het vak taalbeheersing worden gegeven een blok is een se ri e werk groepuren gewijd aan een bepaald onderwerp na het eerste jaar is er een tot nu toe helaas beperkte mogelijkheid tot het kiezen van blokken zodat de student zijn eigen studieprogramma kan samenste llen eerst komt sociolinguistiek 1 aan de orde daarna c eatief en zakelijk schrijven de twee blokken socio linguis tiek vallen onder de verantwoordelijkheid van taal beheersing en taalkunde beide blokken worden voorbereid door de schrijvers van dit a rtikel in samenwerking met de taalkundige wim van calcar het onderwerp van het eerste blok taalgebruik in de klas maakt het eigenlijk tot een blok dat niet a ll een bestemd zou moeten zijn voor neerlandici door praktische omstandigheden wordt het tot nu toe wel a ll een aan neerlandici gegeven deelnemers aan het v o n congres 1973 zouden als ze de werkbijeenkomsten zouden bijwonen veel bekende elementen aan treffen het blok is opgezet volgens de ideeen en met ve e l mate ri aal van de stroom moede rt aalonderwijs en toch geen nederlands net als bij deze stroom is het object van bestudering de rol v an de taal in het leer en instructieproces in eers te ins tantie moet het waa rnemen worden getraind waar kan ik op letten als ik luister naar een les of een onderwijsleergesprek dan zal er een waardeoordeel moeten worden uitgespro ken hoe beoordeel ik het taalgedrag v an deze leraar dat waardeoordeel moet berus ten op exp liciete en gemotiveerde criteria er bestaan geen vaste en onveranderlijke normen voor goed taalgebruik in de klas de imp liciete normen die de leraar hanteert voor zijn eigen taalgedrag hebben sterk te maken met zijn lesdoel en in laatste instan tie met zijn onderwijsopvattingen een leraar die veel kennis wil overdragen zal lang aan het woord zijn en weinig open vragen stellen in de derde fase moet de student normen kunnen formuleren voor zijn eigen taalgedrag in de micro onderwijss ituatie tenslotte moet hij de vaardigheid krijgen om aan de normen die hij voor zichzelf stelt te beantwoorden het blok start met twee inleidende theoretische uren waarin gepraat wordt over de vakgebieden taalkunde taalbeheersing en socio linguistiek ook aan de hand van een serie krantenknipsels over all erlei taalproblemen en waa ri n de bestudeerde literatuur wordt besproken o a dik en kooij 1972 hoofdstuk 3 sturm en bonset 1973 in de andere bijeenkomsten werkt de groep voornamelijk met b an dopnamen van lessen telkens staat een bepaald aspect centraal de derde en de vierde zitting besteden we aan het ste ll en van vragen welke soorten vragen zijn er en hoe is de relatie lesdoel vraaggedrag in de vijfde en de zesde zitting pakken we het probleem vaktaal op school bij de kop literatuur hubers 1973 vragen hierbij zijn wat is vaktaal 23 waarom gebruikt men vaktaal wat is het gevaar van vaktaal han teren in de klas moeten onze leerlingen ook de taal van ieder vak leren gebruiken wat nemen we onszelf voor in de zevende en achtste zitting bespreken we een catego ri e systeem om de verbale interactie in de kla s vast te leggen li teratuur peeters z j bij ieder onder werp proberen we met de groep enkele productieve oefeningen te bedenken de laatste twee zittingen worden be steed aan pers oonlijke en algemene evaluatie de studenten noteren hun opmerkingen naar a an leiding van een bandopname van een les werken hun notities uit en bespreken die met elkaar het praktische nut van deze colleges moet vooral blijken als de studenten voor het eerst de school in gaan om te ho spiteren het tweede blok waa rv an wij doelstellingen en verloop willen schetsen is creatief en zakelijk schrijven de samenstellers van dit blok zijn helge bonset en hans van dam de koppeli ng v an c reatief aan z akelijk s chrijven werd al eerder in dit a rt ikel t o ege licht creatief schrijven zien wij als didactisch hulpmiddel om schrijfangst te overwinnen en om plezier te krijgen in het schrijven zelf in deze fase is beoorde ling uit den boze de schrijver moet zelf tevreden zijn met zijn product hij moet schrijven wat hij leuk vindt om schrijven leuk te gaan vinden we gaan hierbij van de vooronderste ll ing uit dat het schrijfproces op dezelfde wijze verloopt bij expressief creatief en zakelijk doelgericht schrijven in beide gevallen is het schrijfproces een creatief proces waaraan dezelfde activiteiten zijn te onderscheiden de beginfase bij beide is bijvoorbeeld het waa rn emen en produceren v an feiten oftewel het verzamelen van mate ri aal de fase van het creatieve schrijven wordt verlaten als de factor pub li ek wordt geintroduceerd aan een tekst die door een aantal personen gelezen moet kunnen worden kun je hoge eisen stellen dit geldt voor fictionele zowel als voor zakelijke teksten door de bestudering en bespreking van een aantal art ikelen moet de student in dit blok inzicht krijgen in het verlo o p van het schrijfproces daarnaa s t wordt veel aandacht besteed aan het vergroten van de eigen vaardigheid in het creatief en zakelijk schrijven met zijn creatieve produkten moet de student tenminste zelf tevreden zijn of ze tevens geschikt vinden voor een klein publiek de zakelijke teksten moeten voldoen aan een aantal criteria er moet een logische opbouw in zitten ze moeten geschikt zijn voor het lezerspub li ek goed gedocumenteerd zijn en in p ri ncipe verifieerbaar een derde doel naast theo ri e en vaardigheid ligt op het gebied van de ve rt aling naar de schoolpraktijk de studenten moeten methoden opdoen ontwikkelen en kunnen hanteren om leer lingen fictionele en zakelijke teksten te leren schrijven verder moeten ze gedachten ontwikkelen over de problematiek van de bespreking van fictionele teksten van leer lingen en een normensysteem voor de be oorde li ng van zakelijke teksten ontwikkelen en leren toepassen na twee uren inleiding beeldvorming en pei li ng van de beginsituatie staat acht bijeen komsten lang het creatieve schrijven centraal theoretische handleiding vormen vooral de artikelen van dijkstra 1972 de hierin genoemde fasen van het creatieve proces informatie verzamelen tran sformatie manipulatie en evaluatie komen achtereen volgens aan de orde bij het verzamelen van taalmateriaal wordt gebruik gemaakt van methoden als brainstorm taalspelletjes inte rv iews en obse rvatie van de studenten wordt ook gevraagd zelf taalspelletjes te verzinnen en uit te voeren om in de evaluatie 24 fase de creatieve producten bespreekbaar te maken passen we de techniek van de semantic differentials toe het systeem van bipolaire schalen waarbij iedere tekst gescoord moet worden op een zevenpuntsschaal tussen woordparen als rustig onrustig bedrieglijk eerlijk behaaglijk onbehaaglijk zie lubbers 1972 p 477 in de tiende zitting bespreekt de groep enkele verhalen op door de groep zelf relevant geachte criteria en wordt een plenaire discussie gehouden over de vertaling van dit gedeelte naar de schoolpraktijk de elfde tot en met achttiende zitting komen theorie en praktijk van het zakelijk schrijven aan de beurt de studenten hebben hierbij de keus tussen het volgen van een individueel of een groepsprogramma op grond van de bestudeerde literatuur door hans van dam verzameld en van commentaar en inleidingen voorzien in de syllabus kreatief en zakelijk schrijven worden criteria opgesteld waaraan zakelijke teksten moe ten voldoen om de factor publiek daadwerkelijk te introduceren schrijven de studen ten teksten bestemd voor eerstejaars studenten van de leli die deze voorzien van commentaar weer teruggeven veel aandacht wordt besteed aan het maken van notulen van de werkbijeenkomsten en aan het verzorgen van het evaluatierapport dat in de laatste twee zittingen aan de orde komt in het individuele programma worden dezelfde opdrachten nabesproken met de docent de beschrijving van deze blokken moest noodzakelijk kort zijn hopelijk bereiken we met dit artikel ons doel het krijgen van reacties op onze ideeen en ons programma van leraren die werken in het onderwijsveld waar wij voor proberen op te leiden literatuur brinks j s ten the many aspects of mo ther tongue teaching versch ijnt waarschijnlijk binnenkort bij longmans da m ha ns v a n 1973 syllabus kreatief en zakelijk schrijven i nterne publicatie d witte l eli dijk st r a paul a g 1970 s pe len met de p en 1 ii iii in levende talen 266 p 226 231 270 p 493 500 271 p 596 604 dik s c en j g kooij 1972 begin se le n van de algem ene taa lwe t e nsc hap 2e druk utrecht enz het spectrum 1972 aula 44 8 eeme r en f h v an en r groo ten d o r st 1973 objec t en doelstelling v an taa lbeheersing interne publikatie i nstituut voor neerlandistiek afdeling t aalbeheersing universiteit van a dam 1973 hubers gerar d 1973 vaktaal op schoo l pap er voo r het v o n congres 1 973 amsterdam 1973 lam me r s h enk 1972 luister en d octoraalscriptie i nstituut voor neerlandistiek afdel ing t aalbe h eer sing amster dam lubbers georg j 1972 semantische schale n ten d ienste van het poezie literatuur onderwijs in levende talen 292 nov 1972 p 466 479 p eete r s jacques z j syllabu s interaktie analyse t b v bijscholing m av o lbo docenten peursen c a van e a 1968 informatie utrech t enz h et spectrum 1968 aula 356 sturm jan en helge bonse t 1973 laat ze maa r praten de ro l van de taal in de onderwijs leersituatie paper voor het v o n congres 1973 kapelle z b 1973 wun de rlic h di ete r hrsg 1 972 linguistische pragmarik fran kfurt a m athen um 1972 25