Taalbeschouwing in de basisschool

rudy beernink hans van wessel taalbeschouwing basisonderwijs in de basisschool taalbeschouwing krijgt langzamerhand een plaats in het taalonderwijs in de ba sisschool er zijn taalmethoden die onder het kopje taalbeschouwing lesjes opnemen er zijn ideeenboeken met lessuggesties toch blijkt in gesprekken met leerkrachten en ook met schoolbegeleiders dat het begrip taalbeschouwing voor velen nog een vrij vaag begrip is vaak wordt het alleen maar geassocieerd met het tegenovergestelde van grammati ca wat het zoal kan inhouden en waaram je taalbeschouwing zou kunnen in voeren is vaak nog onduidelijk in deze bijdrage geven rudy beernink en hans van wessel aan wat taalbe schouwing kan zijn wat de bedoelingen van dat onderdeel kunnen zijn en hoe teams het kunnen invoeren in hun onderwijs dat laatste werken ze uit in ze ven praktische stappen rudy beernink werkt bij de slo in het project taal vaardigheid in de basisschool hans van wessel is schoolbegeleider in arnhem wat is taalbeschouwing ken bezint zich op taalbruik en situatie taalbeschouwing is dus niets nieuws ook niet iedere taalgebruiker is op z n ti jd taalbeschou in het onderwijs en het is niet ingewikkeld wer iedereen doet wel eens u itspraken over als je spellingsonderwijs geeft of grammatica taal over vormkwesties beteken i ssen gebru i k lessen of als je in de kring zegt zulke woor van taa l in bepaa l de situati es de vader die te den mag je op school niet gebruiken dan is gen zi j n zoon zegt jonge je mot niet zegge taal het object waarover gepraat wordt hij heb maar hij heef doet een uit mensen zijn dus van nature taalbeschouwers spraak over vormen het kind dat zich af ze nemen nu en dan afstand van taalgebruik vraagt waarom een schoolbord bord heet dat gebeurt in het leven van alledag en in het terwijl het he l emaal niet l ij kt op een onderwijs etens bord beschouwt taal op een betekenis als zulke beschouwingen in het taal onderwijs kwest i e en wie zi ch afvraagt of hij in een een plaats krijgen kun je spreken van taalbe br i ef aan een vage kennis u of jij zal gebru i schouwing in het onderwijs in de volgende 71 paragraaf g even w e aan waarom je taal b e taalbeschouwing geeft plezier in taal schou win g in het onder w ijs zou k unnen plaat taalbeschouwing leidt kinderen in in de sen en in de laatste paragraaf g even we aan taalcultuur hoe je taalbeschouwing praktisch kunt invoe de taal die we nu spreken is ontstaan van ren uit een traditie allerlei ontwikkelingen en factoren hebben daarop invloed gehad dat waarom taalbeschouwing geldt voor het taalgebruik in het dagelijks leven voor de literatuur voor toneel door taalbeschouwing is niet moeilijk en ingewik taalbeschouwing kunnen we bevorderen keld het is zelfs niet nieuw zie de volgende dat kinderen vertrouwd raken met die cul paragraaf toch is het niet vanzelfsprekend tuur eraan kunnen deelnemen dat scholen er enthousiast voor worden en er taalbeschouwing komt de taalvaardigheid systematisch aandacht aan zullen besteden ten goede ze willen ook weten waarom ze taalbeschou als je met kinderen nadenkt en praat over wing zouden geven met andere woorden ze gevoerde kringgesprekken over hun schrijf willen weten welke doelstellingen ze daarmee produkten over leesteksten dan zal dat lei kunnen nastreven den tot een bewuster aanpak nu is een van de lastigste en vervelendste dis er zijn ongetwijfeld meer doelformuleringen cussies die je in het onderwijs kunt voeren mogelijk de hier genoemde doelen overlappen een discussie over doelstellingen die is vaak elkaar natuurlijk ook gedeeltelijk wat deze lang weinig concreet en levert zelden bruik doelen in ieder geval gemeen hebben is dat bare resultaten op ze van taalgebruik taalonderwijs willen maken we willen dan ook geen doelstellingendiscus dat is volgens ons de belangrijkste reden voor sie oproepen we geven een aantal mogelijke taalbeschouwing er wordt vaak gezegd en ge bedoelingen die ons de moeite waard lijken en schreven dat je kinderen leert praten schrijven die we voor een groot deel aan andere publi en lezen door hen te laten praten schrijven katies ontlenen lezen daarvoor moeten dan taalgebruikssitua taalbeschouwing is zinvol voor het aanle ties gecreeerd worden en dat zou dan vol ren van vreemde talen doende zijn we menen echter dat je niet al we halen hiermee niet de oude stelling van leen moet laten doen maar ook moet laten re stal die grammatica onderwijs in dienst flecteren op wat ze doen of gedaan hebben van het vreemde talenonderwijs wil stellen de hierboven genoemde doelstellingen zijn vrij we bedoelen het volgende als je met kin algemeen overkoepelend als het om lessen deren allerlei aspecten van de eigen taal be in de klas gaat moeten ze veel concreter zijn schouwt dus niet alleen grammaticale een leerkracht die met spreekwoorden bezig dan bevorder je daarmee een houding die wil gaan moet als doel voor ogen hebben taal tot object maakt het leren van vreem aanleren van spreekwoorden spreekwoorden de talen veronderstelt zo n houding het is verklaren en niet inzicht in figuurlijk taalge niet onze bedoeling kinderen die grammati bruik zo n algemene doelstelling mag er wel cale kennis aan te bieden die ze in het aan toegevoegd worden maar moet niet voor voortgezet onderwijs bij vreemde talen no op staan pas als je heel concrete bedoelingen dig hebben maar door regelmatig te pra hebt kun je nagaan of je iets bereikt in het ten over bijvoorbeeld dialecten talen in on schoolwerkplan kun je natuurlijk niet zulke ze klas turks spaans over eigenschap heel concrete doelen opnemen dan kunnen de pen van reclameteksten raken kinderen er algemenere doelen beter vermeld worden aan gewend taal als object te zien maar die zijn pas waardevol als ze gevuld taalbeschouwing leidt tot inzicht en kunnen worden met de hiervoor aangeduide tolerantie concrete bedoelingen door aandacht te besteden aan verschillen tussen in ons land gesproken talen ook taalbeschouwing n iet s nieuws dialecten en de daarmee samenhangende sociale verschillen kun je begrip en toleran een van de aardigste kanten van taalbeschou tie bevorderen intercultureel onderwijs is w i ng i s dat schoolteams er niet mee hoeven grotendeels taalbeschouwing te beg i nnen ze doen het name li jk al wel i s 72 waar vaak eenzijdig niet altijd consequent en o o k buiten taa l als roost e rva k w ordt aan taal bewust maar toch in deze paragraaf geven beschou w in g g ed aan t ij d ens we reldorien tat ie we enkele voorbee l den zomaar een greep en b ij project werk b ijvoor b eeld w e geven veel scholen geven taa londerwij s met een van daarv a n en k ele voor beelden de n i euwere methoden zoals taalkabaal taal actief taal totaal en jouw taal mijn taal ze voorbeeld 1 beva tt en oefeningen voor grammatica zinsont maandagmorgen kringgesprek dagopening lenie leding en woordbenoeming ook wel genoemd 6 ve rtelt dat ze in het weekend b ij haar overgroot spelen met woorden en met zinnen gram moeder i s geweest d ie had een nieuwe j apon ge mati ca is een manier van k ijken naar taal het kocht wat is dat vraagt een van de ki nde ren de j uf en lenie leggen u i t dat dat een jurk i s waarom is dus een vorm van taalbeschouwing maar zeggen ze dan n iet jurk wi l er een weten er ont wel een eenzijdige alleen gericht op de struc staat nu een ko rt i ntermezzo waari n gesproken tuur op de vorm van taal wordt over het volgende oudere mensen gebru iken de meeste scholen doen echter meer ook als we l eens een woord dat jonge mensen en kinde ren ze een methode gebru i ken methoden beva tten n i et meer geb r uiken b i jvoorbeeld het woo r d j apon vaak ook oefeningen en suggesties voor het dat jurk betekent andere woorden zij n woud voor uitbreiden van de woordenschat oefeningen bos r ijwie l voor fiets rijwielpad fietspad met synon i emen spreekwoorden u itdrukkin h ierna gaat het gesprek weer gewoon doo r en ver te llen ook andere k i nderen over het weekend gen gezegden samenstell i ngen oefeningen in d i t fragment komen de volgende taa l b e schou voor meervoudsvormen a ls een leerkracht wingsaspecten aan de orde het beg r ip synon i em zulke oefeningen n i et alleen laat maken maar je hebt soms meer woorden voor een versch ijnsel er ook over praat over de herkomst de waar het woord synoniem is niet gebru i kt het fe it dat de het gebruik dan doet d i e l eerkracht aan taa l aan verander i ng onderhevig i s taal verandert taalbeschouw i ng zo kan een i nvu ll esje over steeds taa l behoo rt bij een bepaalde groep in dit verkleinwoorden alleen gemaakt worden met geva l een g roep ouderen al die verraderlijke pje kje tje achtervoeg sels maar er kan ook gepraat worden over ge voorbeeld 2 voelswaarde kle i neren manneke woorden een m i ddengroep 9 10 ja rigen is t ijdens wereld o r ientatie bez ig met een project over w in kels daar d i e alleen als verkleinwoorden voorkomen bij komt ook het aspect recl ame aan de orde de dubbeltje ijsje leerli ngen verzamelen folders adve rtenti es zegeltjes in de methoden taal actief en taalkabaal ko en aanb i ed i ngen daarbij wordt ook ge l et op wat er men l esjes voor onder de noemer taalbe in de advert ent ies aan teksten staat teksten wor schouwing soms bewust vaak onbewust den verzameld en nader bekeken voorbeelden van bovend i en verschillen de hoeveel heid en de teksten zijn blij met bier uit b li k vakma n schap i s aard van taalbeschouw i ngsactiviteiten van me meesterschap fiat de b lij de rijders heerlij k hel der thode tot methode zo komen i n taalkabaal hei neken drie vormen van taalbeschouw i ng voor be aan de teksten valt op ze zi j n ko rt geven we i nig inhoude lij ke i nformat i e suggere r en veel en li ggen schouwing van taa l structuur beschouwing pre tti g i n het gehoor door rijm de l ee r l in gen van taalgebru i k taalbeschouwi ng tijdens ande bes lu iten nu om ook zelf teksten te maken re taallessen themagesprekken elementen taalbesc houw i ngsaspe c ten i n dit voo r beeld zijn het van begr i jpend lezen van schrij ven kritisch bekij ken van teksten k ij ken naar de informa taalbeschouwing is n i et gebonden aan een ti e ki jken naar de functi e van de tekst e n le tt en op van de genoemde of andere taalmethoden de u iter lijke vormen zoals het r ij m sommige scho l en gebru i ken geen methode maar andere bronnen en materialen en ook voorbeel d 3 di e sc holen hebben moge lij kheden om aan een kleutergroep werkt aan het thema dieren op de boe rde rij en ige kleuters vert ellen over de d ieren d ie taal beschouwing te doen praten over begrip ze thuis op de boerderij hebben ze gebruiken de pen als woord klank l ett er over de bete woorden pogge en bolle niet al l e kleu ters kennen kenis van zinnen en woorden over genres als deze woorden de l ei d ster gaat erop in en laat de sprookjes en fabels het zijn allemaal voorbeel kinderen u i t l eggen wat d i e woorden betekenen ze den van taalbeschouwing tijdens taal l essen of vraagt of e r nog meer van d i e woorden z i jn d ie de lees l essen en al zu l ke activ ite i ten komen ook kinderen d i e i n het dorp gebor en z ijn of i n de buu rt bij het onderwijs aan de jongste groepen al gebru i ken en die de anderen niet kennen er komen voor vgl beernink van wessel 1983 nog wat woorden aan bod en de c onc l usi e is dat e r 73 i n de achterhoek soms andere woorden gebru i kt ga eens na w at de ta a l m etho d e d ie je ge worden dan e l ders daarna gaan de kleuters verde r brui kt aan leersto f voor g rammatica aan met het thema di eren i n d it voorbeel d kwamen aan biedt w el k e be grippen vinden de auteurs de o r de s ynon iemen pogge varken d i a l ecten en van die methode noodzakelijk b espree k verstaanbaarheid daarna of je zelf die begrippen on d er w erp bepaling tel woord enzovoort oo k noodza voorbee ld 4 de leerli ngen van groep 7 hebben een tekst ge l ezen kelijk vindt kan die hoeveelheid w orden over de kolon i satie van ameri ka blanke p i on iers en beperkt w el ke kennis vin d je minimaal i nd i anen hebben elkaar bevochten en met elkaar nood za k elijk z ijn er a fspra ken met scholen gesproken b ij d ie laatste passage s s p raken de ind i a voor voortgezet onder wijs gemaakt over de nen zoa ls dat in jeugdboeken vaak voorkomt i n on omvang van grammaticale kennis vo l komen ongrammati c al e z i nnen mij he bben bla n k e so l daten gezien ee n p a ar k inde r en vragen z ich stap 2 inventariseren van taalbeschouwings af of d i e weergave wel eerl ij k i s de leerkracht activiteiten grij pt deze opmerkingen aan om een gesprek je te grammatica is slechts een manier van taalbe houden ove r krom taal gebruik over stereotypen i n schouwing je r i cht j e op vormen en structu ki nderboeken over de houd i ng die vel e n hebben ten o pzichte van krompraters ook i n ons l and ter ren je kunt echter op drie man i eren naar taal l oop s komt ook de naamgev ing b ij ind i anen aan de kijken o rd e sn ell e pijl en het v ersch il m et onze naamge betekenis v i ng jan jansen bijvoorbeeld synoniemen gevoelswaarde van woorden waar kan i k m n handen wassen uit deze vier voorbeelden is denken we dui waar is jullie plee soo rt en teksten sprook delijk geworden dat taalbeschouwing al in het je reclametekst symboolgebruik verkeers onderwijs voorkomt ook al noemen leerkrach borden morsetekens geheimtaal betekenis ten dergelijke activiteiten niet zo het zal ech verandering beel dspraak ter wel vaak zo zijn dat zulke activiteiten wat voorbeelden van lessen bijvoeglijke naam eenzijdig gericht zijn tegelijk is het ook lastig woorden in een tekst veranderen zodat je een het hele veld van mogelijke taalbeschouwings andere sfeer krijgt soo rten verkeersborden bij activiteiten te overzien in de laatste paragraaf elkaar zetten en verband leggen met zinnen willen we aangeven hoe scholen ervaring met gebi edend verbiedend aanwijzend gehe i m taalbeschouwing kunnen opdoen hoe ze in codes bedenken en ontraadselen ongewone dat geheel structuur kunnen aanbrengen hoe beeldspraak in poez i e verzamelen en bespre ze daarmee accenten kunnen verleggen hoe ken ze grammatica kunnen saneren s ituat ie bi jvoorbeeld soms gebruik j e dia lect soms taalbeschouwing in de onderw ijsprakt ijk standaardtaal je kunt met taal i nformeren ove rtuigen amuseren je past je woordgebruik we willen in deze paragraaf een aantal sug aan bij je luisteraar gesties geven voor teams die greep willen krij voorbeelden van lessen de tal en van culturele gen op taalbeschouwing ze kunnen deze sug minderheden hoe worden ze gewaardeerd gesties afwerken als een soort verande wanneer spreken zulke groepen hun e i gen ringsplan of enkele ervan uitwerken die zij taal neder l andse dialecten vaktalen func voor hun situatie het meest van toepassing ti es en eigenschappen van reclameteksten vinden welke taal en beelde l ementen maken die teksten pakkend misleiding stap 1 nadenken over grammatica onderwijs vorm structuur kies v i er of v ijf oefeningen uit de taa l me bijvoorbeeld spellingsysteem grammatica re thode en maak die zelf eens we denken gels voor uitspraak aan lesj es als verdeel deze zinnen in zins voorbeelden van lessen spelen met l e tt ercom delen onderstreep onderwerp en gezeg bi naties scrabble om zoveel mogelijk mede de zoek de b i jvoeglijke naamwoorden klinkers in een woord na elkaar te krijgen z i n op nen verko rten welke informatie gaat verlo bespreek als team wat je hebt gedaan en ren naar aanleiding van kranteber i chten pra wat daarvan de zin is ten over voorstellen voor spe llingvereenvoudi 74 ging uitspraakverschillen dialecten anderstali uit verstrek ken van d e op d rac ht stimuleren gen bespreken om t e g aan sch rijven en a ls de schrijfpro d uk ga eens na op welke gebieden je methode t en a f zijn bes p re k en van st ijl en spe lling f o u taalbeschouwingsmogelijkheden biedt ten je kunt echter met kin d e ren o p veel meer bedenk zelf eens taalbeschouwingsiesjes as p ecten reflec teren dan alleen op stij l en s p el voor ieder van de terreinen ling d at k an d oor met k in d eren vragen te zet alle gegevens van beide voorgaande bes p re k en als opdrachten bij elkaar en maak afspraken voor w at voor m ensen is d eze tek st be over wat je in ieder jaar zou kunnen doen doeld wat weet je van d ie mensen ken je zulke mensen in je om g eving den k je dat stap 3 uitvoeren in de klas zij de ze te k st leu k vinden b eg rijpen je hebt bij stap 2 een aantal lesjes ontwor wat heeft d e schrijver ons w illen vertellen pen voer enkele daarvan in je klas uit je vin d je dat hij g elijk heeft waarom kunt ook lesjes geven die door anderen be w et niet dacht zijn door je collega s of door auteurs de k las heeft een brief g eschreven en k rijgt van ideeenboeken bijvoorbeeld p dekkers antwoord per brie f h e b ben w e nu ant werkplan taal 3 taalbeschouwing malmberg w oord gekreg en o p w at w e vroegen wil s hertogenbosch nijmeegse werkgroep taal den we ei genlij k no g meer w eten h oe didactiek taaldidactiek aan de basis wolters komt het dat we nu nog niet alles te w e noordhoff groningen katernen taalvaardig ten zijn g ekomen heid in de basisschool slo enschede d it verhaal heeft een g rie zeli g e sf eer beschrijf de gegeven lessen geef elkaar een door w elke w oord en komt dat kopie van je beschrijving bespreek die samen wat is het belan g rijkste in d it verhaal de ze brief jou w verslag k un je dat ma kkelij k stap 4 incidenteel en geplan d zien w aardoor k omt dat p ast het verhaal als je erop gespitst bent kun je allerlei voor bij d e titel zou jij een betere titel k unnen vallen in de klas aangrijpen als begin van een be d enken lesje taalbeschouwing de voorbeelden 1 3 en heeft het verhaal versla g een leuk be 4 uit de derde paragraaf laten dat zien gin slot z ou je een beter be g in slot kunnen probeer zelf eens zo n voorval in je klas te bedenken signaleren en uit te werken in een gesprek is deze te k st makk elijk te lezen w aar d oor je maak een verslag bespreek je ervarin komt dat zou je hem ma kk elijker k unnen gen lezen als de interpunctie de lengte van de je kunt een incidentele taalbeschouwings zinnen de woorden de spelling het hand activiteit laten volgen door een geplande schrift verbeterd werden pro b eer d ie te k st bijvoorbeeld de leerkracht uit voorbeeld 4 eens te verbeteren indianentaal zou de volgende dag door die vragen kunnen gespre kjes over zelf ge kunnen gaan op vooroordelen en stereoty schreven teksten inleiden maar ook gesprek pen in verband met vreemde talen hij jes over leeste k sten leer k rachten in d e onder heeft van tevoren teksten uit kinderboeken bouw kunnen uitgaan van bijvoorbeeld een verzameld die duidelijk zo n clichebeeld ge prenten b oek of van een vertelling ven bovendien had hij thuis nog een video b ereid een schrij f les voor onderw erp intro band met het gesprek van turk kees van ductie instructie van de kinderen kooten en groenteman wim de bie waar b edenk bij de instructie vragen w aard oor je op de nederlandse groenteman een heel met de kinderen kunt praten over hun aan krom soort nederlands tegen de turk pak van het schrijfwerk bijvoor b eeld wat meent te moeten gebruiken die echter in w eet je al van d it onder werp schrijf d at in volmaakt boekentaal nederlands ant tref woorden op w at is d e be doelin g van woordt werk eens een incidentele taalbe je te kst w at moet er dan in ieder geval schouwingsles uit in een geplande be voor informatie in schrijf die bespreek je ervaringen voer de les uit lees de schrijfprodukten kopieer enkele teksten be d en k vragen stap 5 schrijven en taalbeschou wing w aarmee je die teksten kunt bes p re ken zie lessen schrijven of stellen bestaan vaak onder andere hierboven 75 m aa k va n de les en van de be s pr ek in g een noo t verslag bes p ree k el kaa rs e rva ring e n 1 in het i nvoeringsprogramma taalbeschouwings stap 6 lezen en taalbeschouwing onderwijs door r beerni nk u itgave aps amsterdam i s een veel u i tvoeriger i nvoe bij leesteksten kun je uitgaan van dezelfde rings lijn u i tgewerkt geinteresseerde teams kun soo rt en vragen als b i j schrijven andere moge nen daarover i nformatie krijgen bi j hun lijkheden zijn onderwijsbegelei dingsdienst leesteksten bekijken op rolpatronen op an dere stereotypen zoals bij stap 4 indianen krom praten l iteratuur leesteksten herschrijven voor een ander publiek b ijvoorbeeld een stukje uit een aclo m slo over onderwijs in taa lbeschouwing dagblad voor kinderen uit een lagere groep een handreiking voor onderwijsgevenden in de basis school enschede 198 1 in welke opzichten moet zo n tekst veran beern i nk r h van wessel taa l beschouw i ng op derd worden laat die teksten ook lezen de k l euterschoo l een eng gebied in de wereld aan kinderen uit de beoogde groep begrij van het jonge kind 5 1983 p 127 130 pen die hem bos d j r j oostdam voorstudie periodieke pei teksten over hetzelfde onderwerp ana lyse ling van het onderwijsni veau deel lll het onderwijs ren op verschi l len bijvoorbeeld teksten aanbod nederlands in de zesde klas amsterdam rondom het thema sinterklaas reclame 1985 sco rappo rt 67 1 teksten verhalen ri jmpjes en liedjes be dam e a van ge l daren r beern i nk wegwijzer in richtjes in de krant over vieringen er kan taa londerwijs taalbeschouwing enschede 1986 dekkers p werkplan taal 3 taalbeschouwing gepraat worden over rijm rijmloos bedoe s hert ogenbosch 198 1 l i ng publiek het spe l element doen a l sof lammers h l lentz h van tu i jl red taalbe sinterklaas bestaat het verwerken van be schouwing ter discussie enschede 1984 kende liedjes in reclameteksten n ijmeegse werkgroep taal didact iek taaldidactiek aan de bas is gron i ngen 1985 derde druk stap 7 afspraken make n wasdorp h het grammatica onderwijs een verge als teams door voorgaande stappen te volgen li jk i ng van onderzoeksresul taten met het aclo m wat ervaring met taalbeschouwing hebben op adv ies in levende talen 347 1979 p 924 94 5 gedaan zullen ze er op een zeker moment be hoefte aan hebben een aantal afspraken te maken die afspraken kunnen ze vastleggen in het schoolwerkplan het kan zijn dat ze dat nog wat voorbarig vinden en voorlopig alleen nog informeel een lijstje afspraken opstellen die afspraken kunnen dan betrekking hebben op de omvang van grammatica onderwijs stap 1 de onderwerpen voor taalbeschouwing en de verdeling over de groepen stap 2 de wijze waarop je met incidentele taalbe schouwing omgaat stap 4 mogelijkheden om taalbeschouwing toe te passen bij schrijven en lezen stappen 5 en 6 de bedoelingen die je hebt met taalbe schouwing zie de tweede paragraaf 76