Taalbewust vakonderwijs en CLIL: een gemeenschappelijk uitgangspunt.

43 taalbewust vakonderwijs en clil een gemeenschappelijk uitgangspunt lies strobbe voormalig onderwijsminister frank vandenbroucke besteedde in zijn talennota de lat hoog voor talen in iedere school goed voor de sterken sterk voor de zwakken vandenbroucke 2006 bijzondere aandacht aan strategieen voor het verbeteren van de schoolprestaties van taalzwakkere leerlingen via onder andere taalbewust vakonderwijs en het geven van extra aandacht aan schooltaal in zaakvakken bovendien startte hij in september 2007 een driejarig proeftuinproject op rond content and language integrated learning clil in negen secundaire aso en tso scholen 1 deze proeftuin had tot doel het leren van vreemde talen in het secundair onderwijs te stimuleren de huidige onderwijsminister pascal smet voorziet een vervolg aan deze focuspunten in zijn beleidsnota smet 2009 met onder andere de strategische doelstelling het leren van het nederlands en vreemde talen stimuleren om mee te doen in de geglobaliseerde samenleving n dit artikel gaan we ten eer terminologie ste na wat bedoeld wordt met taalbewust vakonderwijs en taalbewust vakonderwijs en content and clil ten tweede zoomen we in language integrated learning clil beho op het gemeenschappelijke uit ren beide tot inhoudsgerichte onderwijs gangspunt van deze onderwijsaan benaderingen die in de engelstalige vak pakken namelijk het nastreven van zowel literatuur worden aangeduid met de term vakinhoudelijke als talige doelstellingen en content based instruction cbi in taal de daaruit volgende noodzakelijke talige bewust vakonderwijs volgen leerlingen les ondersteuning hierbij toetsen we theoreti sen in de gangbare instructietaal van de sche concepten aan concreet lesmateriaal school dat wil zeggen de moedertaal van ten slotte reiken we aan de hand van een de meerderheid van de leerlingen vlaamse voorbeeld een aantal didactische strategieen scholen verstrekken met andere woorden aan die clil leerkrachten kunnen gebruiken taalbewust vakonderwijs in het nederlands om vakinhoudelijke en talige leerdoelen te in een clil aanpak volgen leerlingen zaak bereiken vaklessen in een tweede of vreemde taal 2 gemeenschappelijk aan beide cbi aanpak ken is dat de leerkracht een stimulerende en april 2011 nummer 4 40e jaargang 44 vooral veilige leeromgeving creeert hierbij taalbewust vakonderwijs biedt hij de leerlingen voldoende steun bij het verwerken van vakinhouden en het ver in hun handboek taalgericht vakonderwijs werven van vakspecifieke vaardigheden om onderscheiden hajer en meestringa 2004 een goed begrip van taalbewust vakonder vier vormen in de inhoudsgerichte benade wijs en clil te hebben gaan we eerst dieper ring deze vier benaderingen houden reke in op de invulling van deze onderwijsaan ning met drie aspecten namelijk inhoud pakken taal en leerstrategie de inhoudsgerichte benadering inhoudsgericht taalonderwijs inhoudsgericht taalonderwijs staat voor een theme based model waarin de taalleerkracht taalonderwijs aanbiedt aan de hand van inhouden van zaak vakken dit soort onderwijs gaat een stap verder dan het leren van taal aan de hand van thema s uit andere vakdomeinen niet enkel taalvaardigheids ontwikkeling maar ook het verwerven van kennis en vaardigheden rond het gekozen thema vormt een expliciet doel van de inhoudsgerichte taallessen geschakeld vak taalonderwijs geschakeld vak taalonderwijs impliceert een intense samenwerking tussen taal en vakleerkrachten waarbij ze samen steunlessen voorbereiden via onder andere het detecteren van taalvaardigheden die nodig zijn om vakin houden te verwerven en beheersen de taalleerkracht staat in voor het geven van de steunlessen die hetzij proactief hetzij reactief zijn daarin bereidt hij de leerlingen voor op reguliere zaakvaklessen door bijvoorbeeld voorkennis te activeren noodzakelijke woordenschat en taalstructuren aan te brengen de steunlessen kunnen eveneens gericht zijn op het verwerken van de leerin houden die reeds aan bod kwamen in de zaakvaklessen door bijvoorbeeld te focussen op de formulering van de opdrachten taalbewust vakonderwijs bij taalbewust vakonderwijs past de vakleerkracht zijn vaklessen aan door er rekening mee te houden dat zijn leerlingen naast leerders van het zaakvak ook taalverwervers zijn dat doet hij door aandacht te besteden aan onder andere taalstrategieen lees en luisterstrategieen en woordenschatverwer ving vele vlaamse scholen beogen deze vorm van onderwijs in hun talen beleid 40e jaargang nummer 4 april 2011 45 taalgericht vakonderwijs de meest ingrijpende vorm van inhoudsgerichte benaderingen is het taalge richt vakonderwijs deze onderwijsvorm vereist een intensieve samenwerking tussen taal en vakleerkrachten zij stellen lesvoorbereidingen op in team verband en passen de leerstof van een bepaald zaakvak aan op didactisch talig en of inhoudelijk vlak met als doel taalverwerving maximaal te stimule ren de taalgerichte vaklessen zelf worden door de vakleerkracht onderwezen bron hajer meestringa 2004 clil clil is een acroniem dat staat voor content and language integrated learning clil is een onderwijsvorm waarbij een beperkt aantal zaakvakken in een tweede of vreemde taal worden onderwezen met als doelstelling op een geintegreerde manier zaakvakken en talen te leren vlaamse leer lingen volgen bijvoorbeeld wiskundelessen in het frans of franse leerlingen volgen geschiedenislessen in het engels in de vakliteratuur en in de actualiteit rond dit thema worden vaak verschillende termen gebruikt om naar clil onderwijs te verwij bron mehisto e a 2008 zen zoals bijvoorbeeld meertalig onderwijs bilinguaal onderwijs content based instruc tion of enriched education niet engelstalige benamingen voor een clil aanpak leveren bovenstaande termen worden vaak inwissel nieuwe acroniemen op zoals het franse baar gebruikt maar in de realiteit gaat het emile enseignement de matieres par inte dikwijls niet om echte synoniemen zo dek gration d une langue etrangere het ken de termen een andere lading naar spaanse aicle aprendizaje integrado de gelang onder andere de gekozen taal en contenidos y lengua en het nederlandse vakken het onderwijsniveau en de leeftijd tto tweetalig onderwijs sinds de jaren van de leerlingen de grootte en intensiteit 90 maakt de term clil opgang als overkoe van het clil pakket de doelstellingen en pelende term om alle onderwijsvormen aan de daaruit voortvloeiende didactische te duiden waarbij een zaakvak in een andere methoden clil en immersie vormen een taal wordt onderwezen dan de gangbare voorbeeld van termen die vaak vergeleken instructietaal en zelfs gelijkgesteld worden maar in de april 2011 nummer 4 40e jaargang 46 realiteit toch een andere invulling krijgen een gemeenschappelijk deze onderwijsvormen zijn aan elkaar ver uitgangspunt want ze gaan allebei uit van zaakvakinhou den die een functionele context bieden voor uit het voorgaande blijkt dat verschillende het leren en gebruiken van vreemde talen termen partiele synoniemen zijn om een toch zijn er een aantal verschillen te noteren bepaalde onderwijsaanpak aan te duiden tussen deze onderwijsaanpakken waaron dat wil zeggen dat we diverse concrete uit der een verschil in de omvang van het les voeringswijzen onderscheiden in de onder senpakket in de vreemde taal en de status wijsaanpakken maar dat er ook veel gelijke van de gekozen instructietaal nissen zijn een van die gelijkenissen vinden we terug in twee aanpakken die in vlaamse waar immersieonderwijs impliceert dat leer secundaire scholen aan bod komen name lingen voor een groot deel van hun lessen lijk taalbewust vakonderwijs en clil het uit pakket in een vreemde taal worden onder gangspunt voor beide onderwijsvormen ligt wezen tot ongeveer 50 in partial in het nastreven van zowel vakinhoudelijke immersion en 100 in total immersion als talige doelstellingen volgen leerlingen in een clil traject een beperkter deel van hun lessenpakket in een vreemde taal bijvoorbeeld 15 van het les taalbewust vakonderwijs senpakket een duidelijke grens om een onderscheid te maken tussen clil en binnen de context van taalbewust vakonder immersie wat de omvang van het lessenpak wijs zijn talige doelstellingen slechts van ket in de vreemde taal betreft wordt in de secundair belang leerkrachten willen in de wetenschappelijke literatuur niet gegeven eerste plaats dat hun leerlingen vakinhou den en vaardigheden verwerven soms kan een aantal onderzoekers maakt een onder taal een grote belemmering voor deze ver scheid tussen clil en immersie op het vlak werving betekenen wanneer leerlingen van de gekozen instructietaal in hun visie bepaalde woorden uitdrukkingen of collo werken clil aanpakken steeds met vreemde caties 3 niet begrijpen zullen zij er niet in talen dat wil zeggen talen die geen slagen zich te verdiepen in de leerstof van omgangstalen zijn in de gemeenschap van de zaakvakken en zich die leerstof eigen te de taalleerders in immersieaanpakken daar maken bovendien kan zo n taalbarriere entegen is de instructietaal een tweede betekenen dat de leerlingen niet in staat zijn niet vreemde taal ierse scholen bijvoorbeeld om hun opgedane kennis en vaardigheden kunnen immersieonderwijs aanbieden in de te verwoorden daarom is het van belang inheemse gaelic taal dat leerkrachten aan taalbewust onderwijs doen waarbij talige ondersteuning zowel in navolging van de europese commissie op het receptieve als het productieve niveau hanteren we in dit artikel een ruime definitie het realiseren van vakinhoudelijke doelstel van clil waarbij de term overkoepelend lingen kan bevorderen gebruikt wordt om alle onderwijsvormen aan te duiden waarbij leerkrachten zaakvak niet enkel vakjargon de terminologie van ken onderwijzen in een andere taal dan de een specifiek vakgebied maar ook school gangbare instructietaal taal formele en abstracte woorden of laag frequente woorden en collocaties kunnen 40e jaargang nummer 4 april 2011 47 problemen vormen voor taalzwakkere leer erfenis van het verleden de wortels van de lingen in wat volgt geven we een voorbeeld westerse beschaving hoofdstuk 1 de om de beschreven problematiek verder te bakermat van de westerse beschaving en verduidelijken tekstfragment 1 komt uit handelt over de grieks romeinse oudheid een leerboek voor geschiedenisonderwijs deze leerinhouden komen in het vlaamse flashback van den berg e a 1998 voor onderwijs aan bod in het tweede jaar van de nederlandse leerlingen uit havo en vwo 4 eerste graad 5 het fragment maakt deel uit van de module tekstfragment 1 april 2011 nummer 4 40e jaargang 48 een talige analyse van het tekstfragment van uderzo en goscinny vinden we ook leert ons dat er heel wat moeilijke woorden moeilijke termen terug zoals deputatie uitdrukkingen en concepten aan bod komen voet aan wal zetten en barrevoets die problemen kunnen veroorzaken bij het verwerken van de leerstof door dertienjari gen de titel van het hoofdstuk bijvoorbeeld clil bevat al drie woorden uit het historisch vak jargon erfenis bakermat beschaving in clil zijn talige doelstellingen even belang ook het woord wortels wordt niet in zijn rijk en expliciet als vakinhoudelijke doelstel eerste letterlijke betekenis gebruikt maar lingen de leerkrachten onderwijzen een wel in de figuurlijke betekenis van oor zaakvak in een vreemde taal met het oog op sprong bron in het fragment zelf vinden het versterken van kennis en vaardigheden we nog vaktermen terug om bijvoorbeeld voor het zaakvak en het aanscherpen van de een geografische en politieke eenheid aan taalvaardigheid in de vreemde taal talige te duiden nationale staat stadstaat en aandacht binnen clil lessen vloeit met gehucht bovendien krijgen de leerlingen andere woorden voort vanuit de wens om ook de oudgriekse term polis en de bijho het taalvaardigheidsniveau van de leerlingen rende meervoudsvorm poleis als synoniem voor de vreemde taal op te krikken daar voor stadstaat mee naast geldt uiteraard ook het uitgangspunt van taalbewust vakonderwijs de vreemde naast vaktermen kunnen ook algemenere instructietaal kan een extra hinderpaal vor abstracte begrippen de verwerving van de men voor het verwerven van vakinhouden leerinhouden belemmeren de volgende ter en vaardigheden en voor het verwoorden men en collocaties vormen hier voorbeelden en delen van opgedane vakinhouden en van eenheid verdeeldheid verbindende vaardigheden factor beheer verwantschap erken ning onbeschaafd almachtig daarnaast in de context van deze problematiek ont bevat de tekst heel wat laagfrequente en stond coyles theorie rond het taaldrieluik formele begrippen en collocaties zoals de the language triptych coyle 2007 het godsdienstige gebruiken het heelal drieluik vormt een conceptuele representatie onderling iets gemeen hebben iemand van de relaties tussen vakinhoudelijke en gunstig stemmen en voorspoed afdwingen talige doelstellingen kennis en vaardig met een zekere regelmaat slechts niet heden de visuele voorstelling van coyles zozeer dat de leerlingen moeten boven taaldrieluik benadrukt de duale focus van dien ook een beroep doen op hun kennis clil lessen namelijk het leren van de van de wereld en meer bepaald hun kennis vreemde taal language learning en het van cultuur en literatuur om de verwijzingen gebruiken van die vreemde taal om naar ilias en odyssee van homerus en de vakinhoude lijke kennis en vaardigheden op griekse oppergod zeus te kunnen plaatsen te doen language using in het illustratiemateriaal uit de strip asterix 40e jaargang nummer 4 april 2011 49 language of learning clil linguistic progression language learning and language using language for learning language through learning bron coyle e a 2010 het taaldrieluik maakt een onderscheid tussen de verschillende types talige behoeften die clil met zich meebrengt talige behoeften bij clil language of learning de language of learning is de taal die verbonden is aan de basisconcepten en vaardigheden van een bepaald vakgebied vakjargon behoort hiertoe maar ook het concept verleden tijd voor een geschiedenisles bijvoorbeeld om dit concept uit te drukken moeten de leerlingen enige kennis hebben van verleden tijdsmarkeringen en tijdvormen in de gehanteerde vreemde taal bijvoorbeeld het gebruik van de past simple in het engels language for learning de language for learning is de taal die nodig is om het leerproces van de leerlingen te ondersteunen zo moeten leerlingen vaardig worden in het gebruik van de vreemde taal tijdens groepswerk het stellen van vragen het discussieren het formuleren van hun eigen mening het trekken van con clusies het aanbieden van deze noodzakelijke taalstructuren om het leer proces te ondersteunen is van primordiaal belang om kwaliteitsvol clil onderwijs te kunnen aanbieden april 2011 nummer 4 40e jaargang 50 language through learning de language through learning verwijst naar de taal die opduikt bij het verwer ken van leerinhouden wanneer leerlingen hun begrip van een nieuw concept verwoorden of wanneer ze fragmenten uit een leerboek parafraseren students need to communicate with the teacher one another or texts in order to access or apply new content in so doing the cognitive demand of tasks requires students to call upon their existing knowledge concepts skills and strate gies r esearch indicates that strengthening and making connections among concepts and knowledge increases learning and retention met 1998 geciteerd in coyle e a 2010 bron coyle e a 2010 als clil leerkracht is het belangrijk om de 2006 voor leerlingen van 16 tot en met 18 language of for en through learning van jaar tekstfragment 2 maakt een balans op bepaalde lesthema s en materiaal te identi van de gevolgen van de tweede wereldoor ficeren de geidentificeerde woordenschat log het leerboek behandelt een aantal vra en talige structuren vormen namelijk een gen pistes de travail waarvoor de leerlin uitgangspunt voor het aanbieden van de gen aan de hand van informatie uit nodige talige ondersteuning aan clil leer historische documenten antwoorden moe lingen om dit te illustreren maken we een ten zoeken aangezien deze leerinhouden talige analyse van een fragment uit een aan bod komen in het leerplan geschiedenis franstalig leerboek voor geschiedenisonder voor de derde graad6 zou een clil leer wijs histoire geschichte l europe et le kracht geschiedenis met instructietaal frans monde depuis 1945 geiss le quintrec kunnen gebruikmaken van dit leerboek tekstfragment 2 40e jaargang nummer 4 april 2011 51 april 2011 nummer 4 40e jaargang 52 om de leerlingen toe te laten effectief een de leercontext en de vereiste denkproces balans van de tweede wereldoorlog op te sen op die manier kunnen ze de zaakvakin stellen zal een leerkracht de leerinhouden houden interpreteren construeren en ver en het gebruikte lesmateriaal moeten analy werven om de vraag aan het begin van het seren op het vlak van linguistische vereisten tekstfragment quels dommages materiels welke talige aspecten moeten leerlingen al et moraux la guerre a t elle provoques te beheersen of verwerven om een goed beeld beantwoorden zullen de leerlingen bijvoor te krijgen van de gevolgen van de tweede beeld oorzaak gevolg relaties moeten kun wereldoorlog nen beschrijven in het frans hiervoor zullen ze over de nodige vakoverschrijdende woor ten eerste zullen de leerlingen vertrouwd denschat en taalstructuren moeten beschik moeten raken met de language of learning ken zoals par suite de en consequence daaronder vallen de a cause de avoir pour consequence vaktermen om een tijdsperiode aan te provoquer etre la cause de etre a duiden zoals la seconde guerre mondi l origine de etre la source de une conse ale l holocauste l ere atomique la quence inevitable fatale un effet un revolution industrielle l avant guerre resultat ook voor het vergelijken van foto s l apres guerre zoals gevraagd in de pistes de travail zal woordenschat in het semantische veld een clil leerkracht de nodige talige onder van de holocaust les camps de con steuning moeten voorzien deze ondersteu centration et d extermination les ning kan een clil leerkracht zelf aanbieden allies les nazis et nippons crime in de vorm van een schema een andere contre l humanite les tribunaux inter mogelijkheid is het ontlokken van deze nationaux de nuremberg et de tokyo woorden en taalstructuren aan de leerlingen l extermination systematique en het opstellen van een soortgelijk schema abstracte formele of laagfrequente aan de hand van een gezamenlijke brain woorden en collocaties zoals la capitu stormsessie lation la population civile provoquer dommages materiels et moraux des om tot een goede integratie en verwerving truction et reconstruction van vakinhoudelijke en talige aspecten te uitdrukkingswijzen voor het concept komen besteden clil leerkrachten speci verleden tijd in geschiedenislessen het fieke aandacht aan het verhogen van de tekstboekfragment is vrijwel uitsluitend interactie in de vreemde taal met en tussen in de tegenwoordige tijd geschreven leerlingen in die interactie verwerken de behalve de passage over het begin van leerlingen de leerinhouden onder andere het atomaire tijdperk in deze passage via het toepassen en parafraseren van opge worden de leerlingen geconfronteerd dane kennis en vaardigheden om dit te met de werkwoordsvervoegingen voor kunnen doen zullen de leerlingen een de verleden tijd imposait cherchaient beroep doen op language through learning en souhaitaient deze taal komt tijdens de les aan de opper vlakte en valt door de clil leerkracht niet te ten tweede moeten de leerlingen zich ook voorspellen een van de vragen uit de pistes de language for learning eigen maken ze de travail namelijk informez vous sur les moeten de taal leren die verbonden is aan eventuelles destructions et sur les travaux de 40e jaargang nummer 4 april 2011 53 voorbeeld van talige ondersteuning voor het beschrijven van foto s plaats in de foto au premier plan arriere plan la scene est dominee par au fond l angle le coin superieur gauche droit l angle le coin inferieur gauche droit vergelijkingen tussen foto s contrairement a par opposition a au contraire de a l oppose de plus que moins que autant que reconstruction qui ont eu lieu dans votre een clil leerkracht in de eerste plaats vak ville ou votre region puis comparez les pho inhoudelijke doelen vastlegt waaruit talige tos avant et apres la reconstruction que leerdoelen voortvloeien deze werkmethode pensez vous des transformations urbaines wordt door vele clil onderzoekers aangera batiments trace des rues vormt een goed den onder andere mehisto e a 2008 voorbeeld van een opdracht waarbij de leer coyle e a 2010 zo stellen coyle e a lingen taal zullen gebruiken die niet steeds 2010 het volgende it is the content op voorhand te bepalen is which initially guides the overall planning along the learning route this is to avoid limiting or reducing the content to match the linguistic level of the learners p 55 talige en vakinhoudelijke doelstellingen in clil met andere woorden de talige behoeften worden door de vakinhouden bepaald bij zoals aangegeven is het verhogen van de gevolg bevatten talige doelstellingen dat interactie in de vreemde taal rond een gene wat vereist is om de vakspecifieke leer bepaald vakonderwerp met en tussen leer inhouden te verwerken en verwerven als lingen een van de strategieen die clil leer voorbeeld nemen we een fragment over de krachten kunnen toepassen om talige en amerikaanse revolutie uit het leerboek vakspecifieke inhouden geintegreerd aan te spotlight on history materialien fur bilingu brengen en aan te leren een andere manier ale klassen wiesemes 1995 een clil leer om de duale focus van de clil lessen te boek voor duitse leerlingen die geschiede behouden is het vooropstellen en explicite nisonderwijs in het engels volgen ren van zowel vakinhoudelijke als talige tekstfragment 3 doelstellingen hierbij dient opgemerkt dat april 2011 nummer 4 40e jaargang 54 tekstfragment 3 40e jaargang nummer 4 april 2011 55 in dit lesmateriaal kunnen we diverse vakin specifieke talige doelstellingen houdelijke doelstellingen detecteren waarin de leerlingen kunnen het alledaagse ook talige doelstellingen verwerkt zitten leven van de kolonisten in amerika beschrijven vakinhoudelijke doelstellingennn de leerlingen zijn in staat om de proble matieken die gepaard gaan met de con algemene vakinhoudelijke doelstellingen frontatie tussen de oorspronkelijke de leerlingen kunnen verbanden leggen bewoners van amerika en de kolonisten tussen gebeurtenissen in het verleden te beschrijven en daarop volgende gebeurtenissen de de leerlingen kunnen oorzaken en hedendaagse situatie gevolgen van de relatie tussen beide de leerlingen kunnen historisch materi bevolkingsgroepen correct verwoorden aal beschrijven interpreteren en de leer lingen kunnen de juiste conclusies trek ken op basis van hun analyse talige ondersteuning specifieke vakinhoudelijke doelstellingen net zoals bij taalbewust vakonderwijs is de leerlingen kunnen de alledaagse het binnen clil onderwijs noodzakelijk om gebruiken en de bekommernissen van talige ondersteuning te voorzien om alle de kolonisten in amerika beschrijven leerdoelen te bereiken in leerboeken die de leerlingen kunnen de gekoloniseerde specifiek voor clil onderwijs zijn samenge gebieden op een kaart aanduiden steld is de talige ondersteuning voor leerlin de leerlingen kennen de problematie gen meestal al bijgevoegd om de opdrach ken die gepaard gaan met de confron ten bij het bronnenmateriaal in spotlight on tatie tussen de oorspronkelijke bewo history te kunnen maken krijgen de leerlin ners van amerika en de kolonisten gen bijvoorbeeld glossen met onder andere de leerlingen kennen de relatie tus vakspecifieke termen almanac epigram sen beide bevolkingsgroepen minder frequente woorden cloak plough de leerlingen kunnen de oorzaken man en archaisch of formeel taalgebruik en gevolgen van die relatie beschrij clog clout bij deze nieuwe woorden ven schat hoort een engelse omschrijving en eventueel een duitse vertaling om een snel talige doelstellingennn begrip te bevorderen en of misverstanden te vermijden to dare be brave enough to do algemene talige doelstellingen sth dangerous without fear etwas wagen de leerlingen kunnen prenten en grafie ken beschrijven hierbij gebruik makend verder voorzien de materiaalontwikkelaars van correcte taalstructuren en colloca ook de noodzakelijke taalstructuren om de ties leerprocessen te ondersteunen language de leerlingen kunnen observaties ver for learning bijvoorbeeld in het aanbieden woorden en conclusies beargumente van woordenschat voor het lokaliseren van ren voorwerpen en personen op schilderijen de leerlingen kunnen de tegenwoor source 7 dit staat in contrast met het dige en verleden tijd correct construe franse niet clil leerboek histoire geschichte ren en toepassen l europe et le monde depuis 1945 waar april 2011 nummer 4 40e jaargang 56 voor een soortgelijke opdracht geen talige lesmateriaal verrijken ondersteuning wordt voorzien een ander voorbeeld vormt het kader history skills het verrijken van lesmateriaal is een didacti met woordenschat om statistische gegevens sche strategie die clil leerkrachten vaak en de tendensen in bevolkingsdichtheid cor toepassen bij authentiek materiaal dit soort rect en nauwkeurig te beschrijven de leer materiaal moet vaak nog aangepast worden lingen worden expliciet aangemoedigd om aan het taalvaardigheids en kennisniveau deze ondersteuning te gebruiken in het van de leerlingen zodat het toegankelijk maken van de opdrachten use the phrases wordt het toegankelijk maken van het in speaking about statistics to describe theauthentiek materiaal kan op diverse gecom population trend between 1660 and 1780 bineerde manieren verlopen namelijk via source 9 het vereenvoudigen van materiaal of via het verrijken van de context leerkrachten kun nen de teksten die ze voor hun clil lessen visuele hulpmiddelen willen gebruiken aanpassen tot een haal baar niveau voor de leerlingen door bijvoor uiteraard speelt naast het voorzien van beeld complexe zinnen op te delen in enkel talige ondersteuning een goede keuze aan voudige zinnen irrelevante informatie weg didactische methoden een rol in het besten te laten een lange tekst kan men eventu digen en bereiken van de integratie van eel ook opdelen in kleinere onderdelen met vakinhoudelijke en talige leerdoelen het elk een eigen subtitel op die manier kan de history skills kader bevat met de af tekst een duidelijke structuur krijgen en hel beeldingen en een van de veel dere taal bevatten bij het vereenvoudigen gebruikte didactische strategieen uit clil van teksten dient men wel rekening te hou onderwijs namelijk verrijken van het lesma den met het feit dat leerlingen voldoende teriaal via het maximaal gebruikmaken van context moeten krijgen om de leerstof gron visuele hulpmiddelen zo is het clil leer dig te verwerken daarom moet een clil boek spotlight on history in vergelijking met leerkracht niet enkel de teksten vereenvou het franstalige niet clil leerboek histoire digen maar ook de context verrijken via geschichte l europe et le monde depuis bijvoorbeeld het inpassen van schema s 1945 een stuk minder tekstueel opgevat de mindmaps samenvattende teksten verkla leerlingen gebruiken weinig tekst maar veel ringen van woorden en concrete voorbeel visuele hulpmiddelen voor het opbouwen den of anekdotes van nieuwe kennis en vaardigheden het toevoegen van visuele hulpmiddelen zoals symbolen schilderijen en landkaarten bevor voorkennis activeren dert het begrip en het verwerken van de leerinhouden tijdens een clil les kan een concrete voorbeelden of anekdotes kunnen leerkracht daarnaast ook gebruikmaken van ook dienen als instap bij een nieuwe leerin zowel paralinguistische middelen zoals houd bij deze didactische methode acti gebaren en lichaamstaal als van linguisti veert een clil leerkracht de voorkennis die sche middelen zoals synoniemen antonie leerlingen over een bepaald thema bezitten men en bordschema s om de context van zij het vakinhoudelijke talige of alledaagse het materiaal te verruimen en op die manier voorkennis deze voorkennis vormt dan een extra ondersteuning te voorzien vertrouwde kapstok om nieuwe kennis en 40e jaargang nummer 4 april 2011 57 vaardigheden aan te hangen deze onder participatiegraad en een actieve verwerking steuningstechniek vinden we terug in het van de leerstof door elke individuele leerling lesmateriaal over de amerikaanse revolutie wordt geeist in opdracht 1 life in the colonies peilen de auteurs naar de voorkennis van de leerlin gen aan de hand van het visuele en tekstu leerstrategieen stimuleren ele bronnenmateriaal give a first impres sion of what sources 5 7 tell you about ten slotte detecteren we in spotlight on his everyday life in the colonies de leerlingen tory een aantal stimulansen tot het gebruik moeten omschrijven wat ze al weten over van leerstrategieen stimuleren van voorken het alledaagse leven van de kolonisten een nis zie boven systematisch doorlopen van korte spreekoefening aan het begin van een een schilderij from left to right and from clil les bij deze opdracht kan een clil leer the foreground to the background het for kracht ook meteen een indicatie geven van muleren van verwachtingen en het opbou de al aanwezige woordenschat met betrek wen van een verwachtingspatroon what king tot dit thema in de vijfde opdracht may the two men at the front be talking doen de materiaalontwikkelaars opnieuw about ervaringsgericht werken en eigen een beroep op de voorkennis van leerlingen voorbeelden bedenken what city or town compare the relationship between the early is about the same distance from your home settlers and the native americans as shown town verbanden zoeken tussen verschil in source 7 with what you know about their lende bronnen relate source 9 to sources later history 7 and 8 interactieve en cooperatieve werkvormen conclusie de andere opdrachten uit life in the colo nies ontlokken aan de hand van bronnen in dit artikel focusten we op twee onderwijs materiaal en gerichte deelopdrachten aanpakken taalbewust vakonderwijs en nieuwe informatie en inzichten de opdeling content and language integrated learning in kleinere deelopdrachten geeft de leerlin clil die beide aan bod komen in de hui gen de kans om het overzicht te bewaren en dige talenbeleidsnota voor het vlaamse vakinhoudelijke ondersteuning te genieten secundair onderwijs hierbij creeerden we de zeer concrete haalbare taken zetten vooreerst duidelijkheid in de terminologie bovendien aan tot het gebruik van interac die verwijst naar taalgerichte aanpakken tieve en cooperatieve werkvormen waarbij waarbij leerkrachten werken in de gangbare leerlingen aan duowerk kunnen doen dis instructietaal of in een vreemde taal daar cussies houden en presentaties van hun naast toonden we aan de hand van concreet resultaten kunnen verzorgen doordat leer lesmateriaal aan dat taalbewust vakonder lingen samen de leerinhouden kunnen ver wijs en clil een zelfde uitgangspunt delen werken en inoefenen helpt de clil leer in het nastreven van zowel vakinhoudelijke kracht aan het creeren van een veilige als talige doelstellingen om alle leerdoelen leeromgeving een andere mogelijkheid is te bereiken is een linguistische analyse van het aanbieden van de deelopdrachten via het lesmateriaal een noodzakelijke vereiste begeleid zelfstandig leren zodat een hoge april 2011 nummer 4 40e jaargang 58 ten slotte zoomden we in op de integratie ondersteuning voorzien cooperatief leren sti van vakinhoudelijke en talige leerdoelen muleren een veilige leeromgeving creeren in clil onderwijs een inter actie bevorderen voorkennis activeren goede talige ondersteu en leerstrategieen stimuleren hieruit blijkt het komt erop aan ning en een weloverwo dat clil lessen geen volledige nieuwe didac om als leerkracht gen keuze aan didacti tische methode vereisen ten eerste zijn er die een taal ge sche methoden speelt parallellen met strategieen uit taalbewust richte aanpak wil een cruciale rol in het vakonderwijs in het nederlands ten tweede hanteren voort bereiken van alle doel worden deze didactische methoden aanbe durend kritisch te stellingen daarom illus volen in goedgekeurde leerplannen voor het reflecteren over treerden we een aantal vlaamse secundair onderwijs voor zowel de zijn leerdoelen en vaak toegepaste didacti zaakvakken als de talen het komt erop aan didactische sche methoden in clil om als leerkracht die een taalgerichte aanpak methoden onderwijs die meteen zij het in de gangbare instructietaal of in ook de kwaliteitsvereis een vreemde taal wil hanteren voortdu ten voor goede clil lessen weergeven zoals rend kritisch te reflecteren over zijn leerdoe maximale visuele vakinhoudelijke en talige len en didactische methoden lies strobbe k u leuven taalkunde taal en onderwijs lies strobbe arts kuleuven be noten 1 promotor van het project is prof dr lies sercu van de k u leuven faculteit letteren 2 tweede taal taal die leeft in de gemeenschap vreemde taal taal die niet aanwezig is in de gemeenschap hierna wordt steeds de term vreemde taal gebruikt om zowel naar tweede als vreemde taal te verwijzen 3 een collocatie is een verbinding van twee of meer woorden die vaak samen voor komen 4 havo hoger algemeen voortgezet onderwijs vwo voorbereidend weten schappelijk onderwijs beide voor leerlingen van 12 tot 18 jaar 5 vgl bijvoorbeeld het leerplan voor geschiedenis 2009 37 op vvkso be 6 vgl bijvoorbeeld het leerplan voor geschiedenis 2001 006 op vvkso be 40e jaargang nummer 4 april 2011 59 bibliografie clil cascade network ccn ccn clil eu coyle d 2007 content and language integrated learning towards a connected research agenda for clil pedagogies the international journal of bilingual educa tion and bilingualism 10 5 p 543 562 coyle d hood p marsh d 2010 content and language integrated learning cambridge cambridge university press geiss p le quintrec g red 2006 histoire geschichte l europe et le monde depuis 1945 parijs nathan hajer m meestringa t 2004 taalgericht vakonderwijs bussum uitgeverij cou tinho mehisto p marsh d frigols m j 2008 uncovering clil content and language integrated learning in bilingual and multilingual education oxford macmillan publishers smet p 2009 onderwijs samen grenzen verleggen voor elk talent pascalsmet be visie onderwijs van den berg k e a red 1998 flashback leiden spruyt van mantgem en de does vandenbroucke f 2006 de lat hoog voor talen in iedere school goed voor de sterken sterk voor de zwakken ond vlaanderen be beleid wiesemes r red 1995 spotlight on history materialien fur bilinguale klassen berlijn cornelsen meer weten international clil research journal icrj eu europees platform internationaliseren in onderwijs europeesplatform nl platform taalgericht vakonderwijs taalgerichtvakonderwijs nl nederlandse taalunie taalunieversum org april 2011 nummer 4 40e jaargang 60 ach ter klaps dictee ja zei ik haar mijn zoon deed het ook goed in het eerste leerjaar zij is marokkaanse hier naar school geweest en gedreven bezig met het schoolwerk van haar kind dictee dat deden ze veel want dat was belangrijk om te doen met je kind het veel laten schrijven haar kind zou het goed doen op school niet zoals die andere kindjes en daarbij was dictees maken een sleutelbegrip ze zag ongetwijfeld aan mijn blik dat dat bij ons thuis niet gebeurde en met de stempel van luie moeder die geen dictees geeft op mijn voorhoofd en een licht schuldgevoel fietste ik weg tot ik mijn toverwoord vond altijd te laat zo gaat dat immers steeds functioneel hij schrijft wel degelijk de zoon een wens op de verjaardagskaart voor paul met de au van pauw een menubordje bij bezoek wijn en kaas netjes op de lijn het woord huiswerk voor papa die laat werkt en een rijtje sommen er onder in de avondgroep beter lezen en schrijven zitten anderstalige mannen die mekaar gemoedelijk met mijnheer de directeur aanspreken overdag vellen ze bomen en plukken tomaten en gebruiken ze namen van bomen en materialen die ik nauwelijks ken ze leggen straten aan en vloeken zo vlot als iedere vlaamse bouwvakker na jaren oefenen vullen ze zeer geconcentreerd letter na letter een strookje in bij dictee horen ze moeilijk het verschil tussen een e en i de doffe e laten ze vallen en melk wordt melek en hun zonen zitten in de lagere school en nooit nooit zullen ze die nog inhalen met lezen en schrijven hoeveel dictees ik ook geef renilde janssens centrum basiseducatie halle vilvoorde renilde janssens cbehalle vilvoorde be 40e jaargang nummer 4 april 2011