Taaldrukken en onderwijs in eigen taal en cultuur

ganisation of writing processes in l w gregg frederice van faasse n e r steinberg eds cognitive procesces in writing hi llsdale n j lawrence erlbaum 1 98o theun meestringa hoogeveen m m verkampen de regen boogschool een case study naar de ontwikke ling van een schrijfdidactiek nijmegen kun z taaldrukken en hoogeveen m m verkampen schrijfonder wijs in praktijk doctoraalscriptie kun en onderwijs in eigen taal schede s lo 1 9 85 lentz l j sturm h van tuijl schrijfonderwijs en cultuur onder het mes enschede slo 1 986 national assessment of educational progress write rewrite an assessment of revision skilis se lected results from the second national assessment of wri ting u s government printing office 1977 het politieke draagvlak voor onderwijs in eigen taal en e ric document no e d196043 cultuur wordt brede r onlangs stelde wallage staatsse nold e w revising in c h frederiksen cretaris van onderwis en wetenschappen zich achte r j f dominic writing the nature development een concept beleidsnotitie over onde rwijs in eigen taal and teaching of written communication v01 2 van zijn voorganger mevr ginjaa r maas op de be hillsdale n j lawrence erlbaum 19 8 1 leidsnotitie is ook door minderhedenorganisaties zoals pettigrew j r a shaw a d van nostrand het ncb en vakorganisaties als de abop positief collaborative analysis of writing instru ction ge reageerd in zo n notitie wordt allee n een kader ge in research in the teaching of english 1 9 81 i i5 4 schetst en niet ingegaan op praktische v ragen hoe ziet p 32 9 341 dat onderwijs er uit en hoe kan bevorderd worden dat scardamalia m c bereiter the development het bijdraagt aan de tweetalige ontwikkeling van of evaluative diagnostic and remedial capabil allochtone leerlingen in dit artikel bespreken frede ities in children s composing in m martlew rice va n faasse n van de taaldrukwerkp laats in am ed the psychology of written language chices ste rdam en theun meestringa van het instituut voo r ter john wiley sons 1983 leerplanontwikkeling slo in enschede het belang scardamalia m c bereiter research on van taaldrukken voor het onderwijs in eigen taal en written compositiod in m c wittrock ed cu lt uur third handbonk of research on teaching new york macmillan 1986 sunflower c l w crawford how frequently inleiding are elementary students writing 1985 er ic do cument no e v2 7289 5 leerlingen die thuis een andere taal geleerd sunflower c crawford l w what instruc hebben dan nederlands leren naast hun eerste tional support do elementary students receive for taal nederlands gebruiken buiten en binnen writing 1986 e a i c document no e n27396 2 de school taalonderwijs op school heeft als weldorp h goed onderwijs wat is dat voorstudie doel de kinderen vaardiger te maken in het ge periodieke peiling van het onderwijsniveau den bruiken van taal dit geldt voor onderwijs in haag svo 19 85 nederlands maar ook voor osrc fries en an weterings a c e m aarnoutse c a j de dere talen daarvoor moeten de leerlingen ook praktijk van het onderwijs in begrijpend lezen iets over de taal leren om die goed te kunnen in pedagogische studien t986 1 63 p 3 8 7 400 gebruiken dit valt onder taalbeschouwing en zwarts m red balans van het taalonderwijs aan het grammatica en is maar een deel van het taal einde van de basisschool arnhem cito te verschij onderwijs nen taalonderwijs bestaat daarnaast voor een belangrijk deel uit woordenschatverwerving je moet de woorden eerst geleerd hebben wil je ze kunnen gebruiken of je moet je behelpe d 52 mo e r 1990 2 met omschrijvi ngen me t handen en voeten of kunnen afstemmen daartoe zij n met een be eigen gemaakte nieuwe woorden veel woord en p aa lde pr ocedure een flink aanta l leerkrach ten leren de kinderen buiten sch ool en b ij he t va k o plei ders mate riaalontwikkelaars en o nder taal maar ook bij de andere vakken geb r u ik en zoekers bevraagd litjens salverda 1989 de leerlinge n taa l en leren ze nie uwe begripp e n d aaruit k omt hetze l fd e b eeld naar voren als juist daar lij kt het mi s te gaan voor te veel l eer hierb oven is gesc he t st voor het opstellen van lin gen voo r wie h et neder l ands een tweede taal een l eerlijn is oo k gekeken naar onderzoe ksge is nad at ze door nederlands te leren de eerste gevens die aanwijzingen geven over de i nrich barriere genomen hebben lijken gevorderde ting van het taa londerwijs een van de bronnen tweede taalleerders te struikelen bij de volgen van het onderzoek is het rap po rt tweede taalver de het is niet genoeg dat ze nederl and s in de we rving bij kleu ters d amhuis 1988 d amh uis dagelijkse omgang goed behee rsen ze moeten h eeft ond erzocht in hoeverre er d aadwer kelijk ook zogenoemde schoolse taalvaardigheden of inte ractie met d e tweede taalleer d ers pl aats cognitief academische taal vaardigh eden ont vindt tij dens een aantal typen activiteiten vrij wikk el en die vormen van iets abstracter taal k ringgesprek onderw ijslee r ges p rek ges prek gebruik komen met name aan de orde bij zaak jes tussen l eerlingen on derling in een g roepje vak ken in de bovenb ouw van h et basisonder groepje met leerkracht en d e ap ar te nt2 les wijs en in het voortgezet on d erwijs i n het een van haar constateri ngen is dat d e nt2 les legio p roject van de slo zij n ond er andere en het groepje m et leerkrach t gereke nd p er kwar lesmet hoden voor zaakvakke n geana l yseerd en tier van ieder type activiteit de meest waar zijn lessen geobserveerd om een beter zicht te devolle activiteit voor za verwerving is z owel krijgen op de eise n d ie er aan het ned erlan ds h et taalaanb od de pro dukt ie al s de feedb ack van de l eerl ingen gestel d worden bij de zaak zijn in deze onderwijssituatie het meest gu n vak ken blij kt so m s nau welijk s gerefer eer d te stig het werken in een groepje is waardevol worden aan ree ds opgedane kennis en er varin omdat leer lingen gericht taalaanb od krijgen gen d aarbij wor d en soms terloop s metaforen en ruimschoots de gel egenhei d krijgen om gebruikt zoals de loop e n de monding van de op eigen initiatief te sp reken litjens sal rivier en dat maakt de lesse n voo r leerlingen verda 1989 deel 2 p 6 de cursivering is van met ee n a ndere taalachtergrond moeil ij ker te ons vo l gen en d us te onth ouden b ovendien wo r vooral als er echt en direct met elkaar gep raat den h ogere eise n gesteld aan p ro duktieve taal wordt le ren de kind eren taal en dat vindt meer vaardighe den van de lee rlingen word t bij in kleine groepjes p la ats dan in grote nu wordt voor b eeld gevraag d samenvattingen te ma ken er in het ond erwijs heel veel gepraat met name en korte tek s t e n te schrijven die het niveau van door de leerkracht litje ns consta teert d an ook d e metho den nederlands te b ove n gaan lit dat d e leerkracht met name in k ring en onder jens te verschijnen wijs l eergesprekk en de mogelijkhed en moet terwijl in het basison d erwijs een k lasseleer uitbuiten om de ontwikkeling van de co m k racht die zijn leerli ngen goed kent en direct plexere taalfuncties of manieren va n taal ge begel eid t al te veel schade weet te voorkome n brui k b ij niet nederlan dstalige leerlingen te lijke n veel leerlingen bij de barriere van het stimuleren e igens salverda 1989 deel 3 p 16 voortgezet onder wijs h el emaal plat te gaan en 17 o m we lke cognitief acad e misc he ma sommigen l ukt h et zelfs niet de hindernis te ne nieren van taal gebrui k zou h et d an kunnen men ze worden uitvaller en sluiten het onder gaan wijs zonder diploma af taalfuncties leerlijn een systematisch overzic h t va n manie ren van een van de doel en d ie het lscio project zich taalgeb ruik is gemaakt door ver hullen 1987 ges te ld ha d was een glob al e leerlij n voor het voor haar onderzoek naar taalgebruiksfuncties ne d erlands als tweede taal nt2 vast te stellen in het n e derland s van anderstalige en neder om activiteiten voor intercultureel ond er wij s landstalige kin deren i n h et kleutero nderwijs oerc en onderwijsvoorrang beter op elkaar te d aar kunn en we gebruik van make n h aar des 1990 2 moer 53 criptieve en analytische hoofdcategorieen be lende taalfuncties aan de orde dienen te komen vatte n manieren van taalgebruik die d e ande rs h et is ju i st een van de waardevolle asp ecte n va n talige kleu ters in h aar onderzoe k minder de global e leerlijn dat het de mogelij kh eid gebruiken dan de nederlandstalige kleuters b i edt va n afstemming t usse n oetc en nt2 e n ten aanzien van de descriptieve catego rieen gel dt n z t onderwijs volge n s o ns is taaldrukke n ee n dat de anderstalige kleuters meer minimale goede mogelijkheid o m m et de mee r adequate antwoo rd el geven en vaker benoemed be vormen te werken en zo deze as p ecten van ta al noemen i s de eenvou digst e descriptieve taal gebruik aan de orde te laten komen we z ullen fu nctie he t gaat dan o m commentaar geven in dit artikel p roberen na te gaan of dit klopt in constateren of om het identificeren van iets in het volgende leggen we ui t wat taaldrukken is ee n hi er en nu situatie de an dere descr ip tieve en hoe een sch ool h et oetc daarbij betrokken taalfuncties zijn informered het beschrijven heeft van iets dat niet geobserveerd kan word en uit het geh e uge n specificered nadere details taaldrukken en oetc op de bron geven van i ets el aborered uitwei den over iets we maken in dit artikel gebruik van ervaringen verh ulle n o nd ersch eidt negen analytische t aal o p de b ron de b ron is een r k bas isschool functies het gaa t d an o nder andere o m h ande met een hoog percen tage ongeveer 8 0 bui lingen al s h e t aangeve n van ee n tij ds relatie tenland se leerli ngen de leerli ngen e n hun se quentier ed eerst di t e n later dat associe leerkrachten hebben d e beschikking over een ren ver gelij ken bij voo rb eeld van heden en mooi re d elij k nieuw gebo uw johan sp i ttel er verleden eac p licered door het for muleren van e n zijn team zij n doo rdrongen van h et centrale bedoelingen of van het functioneren van be bela ng d at aan de taalverwerving en ont wik paald e zaken arg umenter en of redenen geven keling gehecht moet word e n in de jarenlange conclud e red op g r o nd van argumenten of contacte n met d e taaldrukwer kplaats amster door het hoofdidee te destilleren en het genera d am hebb e n alle leerk rachten geleerd met taal lisered doo r algemene principes te formuleren wer k vormen d ruk werkvormen en druktech of logisch van p remissen naar conclusies te nie ken te werken de medewer ker s van de reden eren taaldrukwer kplaa ts geven op de sch ool nog steed s ond ersteu ning de leerkra chte n krijgen d e m oeilijkheidsgraad n eemt in deze o psom om de beurt gelegenheid hun vaardigheid weer mi ng toe en h et gaat steeds meer om manieren op te hal en en te verbeter e n door een t ijd l ang van taal gebruik d i e in de dagelijk se omgang een da g deel in d e week sa men te werken met de mi nder gebruikelijk zij n b ovendien zijn de taaldru k kers taald ru kkers zijn b eter in staat eerst genoemde functies min of mee r voor precies ui t het kind te t rekk en wat erin zit waardelijk voor l aatstge noe mde je moet kun geeft joh an als verk l aring voor de b etrokk en nen infor meren en eventueel s p ecificeren ela heid van de schoo l bij taa ldrukken b oreren vergelijk en e n se quent ieren om te het schoolwerkp lan is ook o p geb ouwd rond kunnen a rgumentere n conclu d ere n of te gene taal d e lee rk rachten hebben eers t gekeke n wat raliseren d e stap van alled aags naar schools ze met taal willen gaan doen en wat ze d aarvan taal gebruik vereist d a t lee rli ngen veel praten en bij de an d ere l eer gebieden in ko nden p assen i n veel met taal b ezig zijn en gesti muleerd worden rekenen zit immers d e helft van d e tij d ta al i n t ot h et gebruik van an dere taalfuncties dan aardrijk skunde geschied enis biologie zit alle b enoemen en het geven va n mini male antwoor maal taa l ga d an oo k iets zi nnigs d oen geef d en lee rlingen dienen zich te oefenen in het een opdracht die met taal te maken heeft en niet b ew us t gebruiken van ta al d e v raag doet zich een d omme overschrijfopdrac ht o m er nu voo r hoe dit event ueel aange p akt zou kunnen voor te zorge n d at de manier waar o p d e kin d e wor den want het is ken nelij k niet van zelf ren turk s en a rab isch leren meer overeenk o mt sprekend dat de mogelijkh eden uitgebuit wor met hoe ze ned erland s leren wordt op de b ro n d en somm ige we rkvormen zijn daartoe meer besloten dat beide etc lee rk rachten op gen o adequ a at dan ande r e zowel bij h et ond erwij s in men wo rd en in d e cyclus van onde rsteuning h et ne derland s als b ij oetc z ullen de ve rsch il door me d ewe rkers van de taal drukwerkpl aats 54 moer 19 90 2 op zo n m anier is d e verwachti ng leren z ij vee l amsterdam vertelt wat ze daar geda an heb be n meer van d e werkwij ze van de schoo l dan door om een aan tal turkse kindere n in de taaldruk te praten en te ve rga deren tot dan toe was we rkpl aa ts o p gang te helpen oetc te geisol eerd op sch ool vee l leerkrachten hadden niet h et idee dat ze wisten wat er i n die e n daarna kwamen d e k in deren bij ons op kamertjes geb e urde dit b eteke nt d at vera van vallen d was d a t ze veel mi nder over de brug popta en frederice van f aassen van d e taal kwame n dan de ki nderen d ie al vaker bij ons drukwerkplaats een d agd eel per week zullen ko men taaldr ukken je zag wel aan hu n kopj es samenwe rken met lutfi gul eg d e tur kse dat ze wat had den maar ze kwamen er ni et m ee meester e n rhi mou marso c hou nga de ma dan d oen we ee n st apje te rug we gaan bij voor r o kkaanse juffrouw vera d oet h e t drukken en b eeld tekeni ngen maken over verkeer s borden frederice doet h et taalwer k met l u tfi en rh i weet j e een b ord waarop staa t d at j e iets niet mou o p di ns dagm i ddag werkt fred erice met ma g d at weten ze wel te ken maar een s iets de k in d ere n op vrij d ag is vera o p schoo l dan wa t niet mag thu is of op school dan wor dt er kunnen de tek ste n van d insd ag bij haar gedrukt een aantal teke ningen gemaakt en je kies t daar worden in dit artik el zullen we gebrui k maken een uit o m over te vertellen d at werkt dan ge van lesbeschrijvingen van frederice zij is de makkelij ker d an zo in de kring al s iederee n op ik figuu r in die b eschrijvingen je zit te wachten je b ent al een tijdje b ezig je werkt ernaar toe om dat verhaal t e kunnen ver taaldrukken in de praktijk tellen op zo n m anier hebbe n we een aantal ke ren gewerkt beginnend vanuit een beel d waar hoe het taaldrukken in de praktijk gaat beschrij je wat ove r verte lt o p een gegeven mo ment is ve n we a an de hand van een aa ntal bel angrijk e h e t vertrouwen er d an wel de an dere kindere n pri ncipes p akken mijn verhaal nie t a of reageren niet van belang is een veilig klimaat om je te durven n eg atief da t is ee n van de regels bij taaldruk ui t en ken je ma g wel o p elkaar reagere n maar alleen het proces kan i n vier st app en beschreven wor op basis van h e rk ennen en als je iets wilt in den brengen vanuit jezel f niet iets afd oen aan he t aa nleiding b ij voorbeeld voorl ezen uit een verhaal van een ander dat is verboden prentenboek exp ansie eigen ervari ngen genere ren en valide de vier stappen voor het i llu streren van de ren m ondeli nge taalprod uktie onderschei d en stappen volgen we een l es met schrijven en te k ene n het o m zette n van de er turkse k inderen uit groep 6 meester lu tfi juf varingen in een teks t reke ni ng hou den me t d e frouw ria en frederice ze zi tten o m prakti l ezer sche redenen op ee n di ns dagmiddag i n het han drukk e n ben a dr ukt h et belang en d e waarde d enarbeidlokaal b uiten is de lu cht bla uw zegt van de geschreven tekst f rederice of is ie wi t blauw zeggen de k inde waardering voor d e taal van de ki nderen ren dan vertelt frederice het verhaal van de beer in de boot dit prentenboek is in het turks en veilig klimaat bij het taaldrukken gaat i n het ned erlands o p school taaldrukkers wer h et erom dat de leerli ngen leren te zeggen wat ken heel vaak met en vanuit p re ntenb oek en ze willen zeggen waardoor ze weerbaarde r omdat het een hulpmidd el kan zij n om kinde wor d en h et is d e b edoeli ng dat ze leren vertel re n over hun eigen ervaringen te late n praten en len m ondeli ng en schriftelijk wat ze op h un sc hr ijven de b elangrijk ste s pelregel daarbij h a rt h ebben soms is dat moei lij k omdat je het voor taal drukkers is dat je het verhaal na het nie t gewe nd be nt omdat je je nie t vertrouwd voorlezen niet n og eens d un netjes over h oeft te voelt in het groepj e o md a t j e ni et weet wat je d oen i n schrifte n en op tekenblaa djes h et staat wel of niet mag zeggen taaldrukken omvat allemaal al prachtig in het boe k dus waar om een h eel divers aan tal taalwerkvormen en druk zo u je dat opnieuw gaan schrijven of tekenen werkvormen waarmee o p veel verschillend e bellensen lent z 1987 p 16 niveaus gewerkt k an wo rd en roos hooge doorn een taaldr uks ter van de werkschuit ui t 1990 2 moer 55 stap a aa n leiding de bee r in de boot be gin t met de dan word je hand warm e n ineen s veel te hee t vraag of d e lu cht wit of blauw is nadat i k h e t dan m oet j e je hand g auw wegtrekken verhaal verteld heb leest lutfi het begin van het stap a m ees ter lutfi leest in he t turks voor verha al in h e t turks b uiten is het nog s teeds hoe de twee beren elka ar aardig vind en s tap b moo i weer ik vertel dat de moeder van een vriendinnetj e van mij mijn kamers thuis aan het schilderen is stap b expansie ik vertel da t ik la atst een blauwe ik denk dat ze dat doet omdat ze mij aardig lucht z ag met losse wolken eri n en di e wolk en vindt ik vraag reyhan of er iemand is d ie haar waren h eel do nke r dan wil melat iets vertel aardig vindt en waaraan merk je dat reyhan len vrij dagmorgen kwa m ze het huis uit om vertelt hoe haar moeder een speldje kocht voor naar school te ga an z e zag d e lucht d e lu cht rey han vo or in haar ha ar rey han draa gt het was roze helemaal roze toen ze op school s p el dje he t is wit en zit boven o p haar hoofd g ekome n was keek ze uit het raam e n de lu cht was nog steeds een beetje roze melat straalt stap c schrijven en tekenen d an p akken de k i nde h elemaal ter wijl ze het vertelt he t is al sof we re n p en en papier en ond erleggertjes en gaan allemaal even de roze lucht van m elat hebben schrijven z e sc hrijven in het turks ufuk g ezie n schrijft over de uitl aatgasse n als de au to s tart ik vertel dat als he t regent d at ik dan een gele habibe over he t oranj e regenp ak van ha ar va muts opzet mijn benen wor den nat en mijn der melat ove r de r oze luch t o p vrijdagm o r b roek maar mij n h oofd niet d e gele muts heet gen reyhan over h et haar sp e ldje dat ze van een zuidwester de kinderen kenne n he t woord haar moeder kreeg en sudya over d e stoo m ui t niet ze weten wel wat een oliejas is juffrou w de p an als h aar moeder kookt meester l utfi ria le gt precies uit hoe ee n zuidwester in elk aar help t bij het sc h rijven ria en ik h ebb e n eve n zi t van a chteren lo opt hij lang doo r zo dat het tij d om t e gen elk a ar te zeggen hoe goed hab ib e wat er niet in je nek loo pt habibe zegt dat h aa r vertelle n ka n h oe j amm er het is dat s evi nc zie k vader een regen p ak heeft de vader van habibe is hoe m ooi de roze lucht van mela t was d e houdt van fietse n hij h a d ee n r acefiets daar ki nderen trekken zic h daar niets van a an ze om h eeft hij ook ee n o ra nje rege np ak voo r als schrijve n gewoon en luis t er en naar l utfi het is he t rege nt maar de fiet s is gestolen ne t als d e rustig en gezelli g fiets van meester lutfi zeggen de kinderen wie klaar i s teke nt over wa t h ij gesc hreven m eester lutfi heeft alwee r een n ieuwe fiets h e t h eeft al s i ederee n kl aar is met schr ij ven mak en oranje re genpak van d e vader van h ab ib e hangt ze een rondje waarin de kind ere n in h et neder nu in de kast l ands vertellen wat ze in het turks hebben g e stap a mees ter lutfi l eest verder voo r in het schreven sudya h eeft g eschreven over de stoom turks d e st oo mb oot komt era a n en de beer van de ketel en de pan in haar tekst is er nog bij komt hel emaal in d e s toom te zitten stap b bui gekomen dat als ha ar hand zo war m geword en te n komt er een s traaljage r over hij laat een wi t is d a t het p ijn d oet dan gaat ze naar de ko ude te s treep a chter i n de lucht h abib e zegt het kraan ufuk heeft ook nog geschreven dat de vliegtui g mag wel uit kijken straks l aat h ij het au to bij h et sta rte n lawaai maak t habibe schrijft regenen z e prat en over de w i tte streep in de dat haar vader het regenp ak niet meer ka n d ra lu c ht ove r witte s too m over waterdamp ufuk gen omdat zijn fiets g estole n is habibe schrijft vertelt da t ze thuis een auto hebb en ik heb geen mooi en l o gi sc h z e ziet er s treng uit met een a uto zeg ik ufuk zegt dat ze bij haar thuis alle bril op en een hoofddoek stijf om gekn oopt maal ee n auto hebb en en al s de auto b ij ha ar thuis wegrij dt dan zie je van achteren rook aan stap d drukken op vrijdagmiddag gaande kin de ond erkant ria en ik b esluiten dat h et uit d eren me t d e teks ten naar vera o m die in een laatg assen zijn d aar heeft ufuk nog nooit van klein e oplage te drukke n d e ge drukte tek sten gehoord sudy a vertelt over stoom b ij haar wor den gebu ndeld e n verspreid net als de n e thu is in de keuke n a ls ha ar moeder aan het ko d er la ndse bun deltjes krijgen d eze arab ische en ken is en je h aalt een dek se l van de pan dan zie turk se teksten een plaats in de klas van de kin je s t oom als je j e hand er boven houdt da n deren bij de andere boeke n en wo rd en ze op ge kriebelt h et roept habib e s udya gaat verder nomen in de schoo lb iblioth eek de taaldruk 56 mo e r 1990 2 sabah kalkti9imda annem masa ya bir ekmek koymu u sabah ayaga kaltigim da bakdm ki bir tabagin iqine koymuptu igine baktim ki salam var mi salami rok severim 1 bsolunmus ekmek klsuk ten yemi tim ercz l werkplaa ts in ams terdam krij g t oo k een exem vrage n p laar zodat andere ki nderen ze daar kunne n lezen so m s n emen de leerlingen een exe mplaar we zien d at in de klei ne groepjes bij he t ta al mee naar huis drukken bij oetc op verschillende mome nten met elkaar gecommuniceerd wordt er worden waardering voor de eigen taal b ij de ervaringen en betekenissen u itgewisseld het o peenvolge nde st appe n wo rd t de ervarin g leidt tot een grote taalp roduktie mon deling en steeds preciezer verwoord en komen er meer schriftelijk bovenstaande beschrijving roept d etai l s naar b ove n d eze kinderen zij n vlot in twee vragen op h et ned erland s e n vlo t in het turks m aar n iet hoe vanzelfsprekend is dit echt en direct met in h e t vert alen s oms weten ze opeens een turks e lkaar praten woord niet meer het woord ketel bij voor i s het een goe de voorbereiding o p het school se b eeld b ij sudya d an overl eggen de kind eren taalgebruik even e n d an ko mt h et woord van alle kanten voor ee n antwoord op de eerste vraag hebb en ze zijn wel weer vlo t in het t o lken wan t dan we een voorbeeld van een onderwijsleer gesprek hoeven ze niet letterlijk te vertalen in het turks me t kleu ter s he t voorbeel d is niet al werkende leren lutfi en rhimou hoe taal specifiek voor turks of oetc het had ook een d rukken werkt e n wat de wa ard e ervan is en andere les kun nen zijn frederice leert de waar de van het etc kennen voor een antwoord o p d e twee de vraag zullen langzame rh and is het verkennen van woo rden we een aantal voorbeelden geven van taaldruk in twee talen vast ond erdeel gewo rden van h et ken met tur kse leerlingen bin nen oetc waar vertellen dan v raagt frederice steeds wat is uit blijkt in hoeverre daar aan schoolse taalvaar d at i n het turks arabisch dat doet ze om na te digh eden gewerkt wordt gaan of ze wete n wat verteld wordt d an komen er gesprekj es over woord en over taal over hoe een onderwijsleergesprek het arabisch het turks en het nederlands in elkaar zitten bij voorbee ld b ij het verhaal over i n het kader van een onderzoeks tage naar uil van lobel die bobbels ziet o p zijn bed woordenschatverwerving heeft van veen 19 88 zouden ze wel weten wat bobbels zijn dan opnamen gemaakt en getranscribeerd van een vindt er een ges prek pla ats van rhi mou met de paar turk se etc l essen waar we hie r gebruik kinderen en dan vinden ze uit dat een bobbel in van kun nen maken al s voorbeeld zou oo k een d e weg heet en een b obbel op d e arm is een andere lessituatie ge kozen kunn en word en dan lijkt het arabisc h veel rij ker dan het ned er omdat de wijze van interact ie die hierin naar lan ds dan zie je de kinderen glunderen het voren ko mt n iet bepa ald unie k is voo r het verhe lderen van co ncepten in twee talen ka n een oetc maar o mda t we in dit artikel in gaan op belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van de d e mogelijke waarde van het t a al drukke n voo r woordenschat leveren h et oetc hebb e n we het in de bijlage op geno men fragment gekozen d riemaal p er week komt de turkse juf op deze school een h alf uur met d e turkse kleuter s werke n er is vooraf 1990 2 moer 57 gaand aan het fragm e nt een verha altj e ove r een de l eer lin g is volledig van slag lij kt he t op zij n p oes voor g el ezen me dedeling zijn bel eve nis wordt nie t doo rge in dit fragment is voorna melij k de l eerkracht g aan er moet d oorgeg aan worde n m et de les ja aan h et woo r d z e n eemt twee derd e van d e 69 e n wat i s er da n nog mee r bzg ur h eeft moei t aaluiti n gen in haar eentje voo r h aar r e kening lijkheden m et de o m schakeling e n je ziet h et t e rwijl twee kind eren ruim de hel ft van de an hem denken waar wil de juffrouw nu naar toe dere uitin gen verwoor den of verb eeld e n d e welk antwoord wil ze horen en die neus dat ki nderen ant woord en voornamelij k o p v ra gen bedoelde ze dus niet maar wat dan wel m aar nemen t wee keer het ini tiatief tot een als we letten op het taalgebruik in het in de beurt murat ko mt met het konijn 3r als de b ij lage op gen o men fragment d an wordt de leerk racht even aa rzelt en zgiir b rengt he t leerli ngen gevraagd te benoemen h et b eco m branden van de katteogen in 58 de vrage n mentarieren constateren en identificeren van va n d e leerkracht zijn te k arak teriseren als vra observaties in de hier en nu situatie van daar gen naar de bek e nd e weg ee n typisch schoo l uit wordt het geheu gen van d e leerlingen zo nu se activi tei t voor ne derl andse kinderen lijkt e n dan op de proef ges teld doo r kennisv r agen het zo te zijn dat leerli ngen uit lagere soci al e welke die ren leven n og meer in huis h oud en milieus thuis veel minder op dit type activiteit p oezen van muizen leven konij nen ook i n hui s voorbereid worden dan leerlingen uit hogere hoeveel oge n heeft hij zien de ogen veel of juist sociale milieus ook h et concurreren om ee n h eel wei nig o pdat moment moeten de leerlin beurt te krijgen lijken ki nderen uit hogere mi gen speci ficeren en elaborered een na d ere sp e lieu s vaker thuis te l ere n huls 1982 p 122 en cifica t ie geven of ingaa n op h et voora fg aande 332 h oe zou d at zijn in turkse gezinnen da t levert hier niet direct veel taalgebru ik op zgu r d oet een p oging te info rm ere n iets te welke taalfunc ties b esc hrij ven vanuit zij n gehe uge n ma ar d a t is een subjectief gegeven van de p oes en d aar om het gesp rekje dat vo l gt o p de interruptie van krijgt hij wein ig aan d acht d e leerkracht wi l de ozgu r is illustratief voo r de commu nicatie i n objectieve kenme rken be handelen sn o rharen zulke on der wij s leerges prekk e n d e l eerkracht en felle og e n zijn kenmer kend voor p oezen heeft daarin als doe l voo r zichzelf vast ges teld b epaalde kennis te beh andele n en eigen erva mensen die me t taald rukken b ezig zijn bena ringen va n kinderen moge n daarbij wel geui t dru kken juist de subject ieve be te keni ssen van worden maar ze mogen er niet toe leiden d at wat er gezeg d en g eschreven wordt bij h et taal van het onderwerp afgedwaal d wordt het frag dr ukken staat de uiting van het k ind voorop ment gaa t al s volgt een kat kan goed zien i n h et heeft d us and e re d oelen d a n een onderwij s het donker en op de vraag wat nog meer zie leergesp re k als hierboven kunne n we nu m is b ijlage p 62 nr s7 e v ant woordt zgizr sc h ien ie t s meer zeggen over de waarde ervan voor d e taalver werving branden zo bij een ve rgelijking van h et b ovenstaande ja zegeven licht he fr agmen t van h et on d erw ijslee rgesp rek met de mijn moeder was ee n keertje b ang ogen poe lesbeschr ijvi ng eerd er in dit artikel valt op dat zen br and den die kinderen veel meer vertellen z e zijn ui tvoe ja ozgiir ga door laat plaa tje zien wat is e r nog r ig aan het woo rd vertellen iets of over iets dat meer ze weten of meegemaakt hebben benoemed is eh nauwelij k s aan de o rde de lee rlingen informe wat is er nog meer ren vooral waarb ij ze m oeten speci fi ceren en e h eh z n neus elab oreren ze n emen het initiatief zoal s hab i ja z n neus en verder be en dat wordt geh ono ree rd nu zij n d ie kin deren ouder maa r he t gaat ook op bij k leuters wat zit e r o nder z n neus z wat zit e r o nder z n neus 58 moer 1990 2 taaldrukken met kleuters al s wat ze in de krin g zei d en maar meestal gaan ze er diepe r op in op d e bron is ook me t kl euters gewerkt b ij yasmine zegt tegen m ij over het water van de o e z c ter illustr atie een uitstapje naar zo n les zee dat he t wel warm was maar ook ee n b eetje na een ronde waarb ij h et b oek swimmy van koud het stran d was van zand en van s tee n leo lionni de aanl eiding was to t pr a ten zitten grote s tenen van die blokk e n rotsblo kken de kl e uters i n het ha nden arb ei dl o kaal te tekenen co ncludeer ik yasmine vertelt lu tfi d at haar stap c lutfi en ik ga an van de een naar de an der broer er was en haar moeder z e sp eelde bij de de kinderen ve rtellen wa t ze tekenen en wij zee met water z e had ook sp eel goe d bij zich schrijven wa t ze zeggen o p h et blaadje van de suhey la met haar l ange haren is een apar t ge tek e ning he t schrijven b ij een tekening is een val z e vertel t aan lutfi en aan mij h etzelfd e d e van de taa l werkvormen die in het handb oe k be kleine h ond in hui s hui l t en blaft buiten i s ee n schreven zijn in de krin g l a ten we dan niet grote hond daar blijft het bij ik geloof niet dat te uitgebrei d vertellen het p recieze verhaal ze echt volgt waar het over g aat en toch h eeft ze komt in de tekenin g en in het gesprekje daarna wel ie ts te melde n het benoemen van losse woorden boom sabn kan goed tek enen h ij tekent zo duide schaap koe door de kind eren van wat ze gete lij k wat hij be d oelt hij vertelt mij over zwem kend hebben is leuk voo r de kind eren en heeft men met zijn hoofd naa r achter en en ee n toe kij ook een functie het schrijven b ij d e teken ing kende badmees ter te gen lutfi zegt hij in he t zoals wij dat gebruiken h eeft een andere functie tu rks ik zwom op m ij n rug in he t water ik zou d e vragen die we stellen moeten daa ro m zorg naar de andere kant zwemmen de leraar zou vuldig gekoze n word en als aan bas gevraag d nog iets vertelle n e n zo ging he t o nder het te zou zijn wat heb je gete kend zou hij gean t kenen wordt sabn preciezer over de badmeest er woo rd hebb en een rui mteschip bij de vraag e n zic hzelf bij l utfi gaat hij d aaro p n o g verde r wat geb eurde er kan h ij zij n h e le verhaal door kwij t d e vragen moeten o pen zijn en iets ui t d eniz tekent een woester zwembad dan sabn lokken ove r d e belevenis die ach ter de tekenin g druppels druipen uit de zwembroek e r is een schuil gaa t bellense n le ntz 1 9 87 p 31 e v duikplank en e r zoeft ie mand door de lucht hij tekent niet p recies zich zel f maar mee r tegen lutfi sp reken de kleu ters in deze l es h et zwemb a dl eve n o ver zichzelf zeg t hij teg en turks tegen m ij vertellen ze in he t ned erlan ds m ij dat hij me t h et water gaa t beuken da t kan so m s zegge n de kinde re n ong eveer hetzelfde ik me goed voors tellen b ij lutfi pra at hij over 1990 2 moer 59 in he t water vallen een k in d d at in het water het er niet om d at de k inderen probere n al ge is en een badmeester die naar hen k ij kt mene principes te formuleren waa rbij ze lo me t het te kenen zijn de kinderen doorgegaan gisch redene rend een con clusie tre kken ze o p wa t ze te vertellen hadd en in de krin g ze schrijven geen essays maar p roza en poezie d at zien nog dui d elijker wat ze meegemaakt h eb betekent wel d at de kinderen moete n analyse b en en praten e r over in h et nederlands en in het r en ze moeten nadenken over wat voo r h en het tu rk s d e l iefdevolle aa nd acht van l utfi h oudt belangrij kst was of waar ze wel of niet iets over de kind eren goed op gang willen vertellen ze ler en b ij voorbee ld h eel ex pl iciet te sequentieren en daar vervolgens s c hoolse taalvaardighed en een keuze uit te maken dit vin dt bij voorbee l d plaats bij een door taaldrukkers geliefkoosde we komen n og eve n terug op de vraag op welke taa lwer kvorm de lij stjes een lijstje is een ree ks wijze a bstractere manieren van t aal gebruik bij trefwoorden onder el kaar die in b etrekkelij k het taal drukk en aa n bod komen we hebb en al korte tijd bij de schrijver opkomen naar aa nlei laten zien dat daarbij van de beschrijvende func ding van een precieze vraag e en lijstje ma ties van taa l het be noeme n een ondergesch ikte ken is binnen een be p aald kad er je gedac hten de positie inneemt het gaat vooral om het infor vrije loop laten gaan en ze ongecensureerd no meren het ela b oreren en het specificered d e teren lijstjes ma ken is materiaal verzamelen kinderen vertellen over wat ze we t en en mee waaruit l ater gekozen wordt om over door te maken ze moeten daar meer over vertellen an schrijven een lijstje maken is bed enktijd de rs is het niet duidelijk voor de l uisteraars en k rijgen en even met rust ge laten worden lezers ze wer ken het verder uit a l s ze te kenen en een lijst met ideeen is de oplossing voor de ik schrijven en daar weer over vertellen weet niets zie kte die veel kinderen en volwas senen zeggen te hebben bellensen lentz b ij h et taaldru kke n komen ook de analytische 1987 p 37 39 functies van taal aan bod met name is het soms van bel ang dat ze a angeven hoe een of meer b e frederice vindt het werken met lijsten bij oetc paalde gebeurtenissen in de tijd verlopen zij n heel goed gaan omda t ze dan com pl eet van de sequentieren of vergelijken van hoe het ballast af is dat ze in een turkse of marokkaan vroeger en nu is bij de beschrijving van de les se groep zit i edereen is gelijk allemaal heb ben met de beer in de boot en bij de les naar aanlei ding ze een dag gehad en zij is net zoveel waar d als de van swi mmy komt duidelijk naar voren dat de kinderen meester l ut fi en j u ffrouw rhimou k inderen uitgedaagd worden te associeren ook al s p reekt ze geen turks en maro kkaans n aar aanleidi ng van een deeltje van de prenteri het gevol g is wel dat er allemaal verhal en ko b oek en mogen de kinderen hun eigen gedach men over bij voorbeel d de am sterdamse voor ten verwoorden een blauwe lucht doet den ken de uren maar d at is ook reeel is de stoep in d e aan de roze luch t van afgelopen vrij dag de buurt niet net zo belangrij k voor d e kinderen als stoom van de stoomboot doet den ken aan de het schuurtje in turkije waar erol op zit te witte roo klijn achter aan een straalvliegtuig wachten op brieven uit n ederland f rederice van d e grote vis die andere vissen opeet komen heeft een lichte voorkeur voor de a msterdamse de kind eren op hun angst voor grote honden voord eur want bij het dak van het schuurtje waarvoor ze maken dat ze wegkomen en van komt er gelijk zo n heimweesfeer in de gr oep daa r op hun angs t voor aanstormende auto s het is net of de kinderen dan iets aan h et cultive waarvoor ze sne l de weg moeten oversteken ren zijn met dagboekl ijstjes l ukt het te voorko men dat er zo n nostalgische saus over d e te ksten andere ingewikk elder manieren van taalge heen gegoten wordt bruik komen veel minder aan de orde de ki n deren hoeven b ij voo rbeeld niet aan te geven co nclusi e waarvoor of waarom de dingen zo zijn a l s ze zeggen d a t ze zijn z e worden niet gev raagd te we kunnen conclu deren dat het taald ru kken argumenteren of op g rond van argu menten to t ook zijn be p erkingen heeft d e moeilijker taal een concl usie te komen b ij taald rukken gaat functies komen niet explicie t aan bod d e leer 60 moer 1990 2 noten en literatuur t k ig y z legio staat voor leerp lanontwikkelin g voor rt etnische groep en intercultureel o nder wijs en onderwijsvoorrang een an dere activiteit van 1 dit p roject dat in augu stus 1989 afli e p b etrof taaldrukk en en oetc 2 z ie voor een uitgebreid over zich t bellensen lentz 1987 3 in een ander artike l van faassen meest r i ngs 1989 geven we weer in hoeverre deze activitei t he t oe z c o p de school uit het iso l ement h aalt 4 t ij dens h et ee rste jaar is j uffro uw r ia sloep er bij om ervoor te zorgen d at het gee n aangele genheid blijft tussen vera f red erice en lu tfi en h et h ele tea m verslag te doen lut fi kan n et als f reder ice de teamve rgaderingen niet bijwo ik 7q fg 2 l imq 1 o r cie ne n hij geeft ook op een and ere sch ool les en ria is zijn contactp ersoon r ia is nog nie t lang wtaav v iel v d2 4tct gele den op sch ool ko men werken zod at he t a voor haar tevens een scholi ng in het ta aldruk ke n is lingen hoeven niet te zeggen waarvoor en waar damhuis r tweede taalve rwerving bij kleuters om de dingen zo zijn ze hoeven geen conclusies amsterdam sco 1 988 te trekken of te argumenteren we kunnen ook bellensen p l len tz re d taaldrukken verde r concluderen dat taal drukk en leerlingen ui tno da n zeggen e n schrijven een handboek b aarn digt tot de moeilijkere descriptieve taalfuncties bek a di d act 1987 informeren el aboreren en specificeren en tot faassen f van t meestri ngs taaldrukke n de basale anal ytische t aal functies sequentieren haalt onderwijs in eigen taal en cultuur uit iso vergelijk en en associere n taaldru kken leidt tot lement i n trends december 1989 p 29 31 een grote taa lproduktie mondeling en sch rifte h uls e taalgebrui k in het gezin e n sociale onge lijk en in vergelij king met eelt wille keurig on lijk hei d nijmegen 1982 dissertatie kun derwijsleergesp rek valt het verschil op al deze l itjens p sch rifte lijk formul eren in taal e n p unten in het voord ee l van taaldruk ken uit zaakvakk enonderwijs in basis e n voortgezet bovendien spreekt taald rukken vooral aan o p ond erwij s in l verhoeven red etn isc he m in betekenis d at is de manier va n informati e uit de rh eden en geletterdheid s wets en zeitlinger te wisselen door te taal drukken l eren de kinde verschijnen ren dat h et goe d is elkaar heel gewone dingen te litjens p iet salver d a b etske pl aatsb e p ali n g en vertellen daarbij goed te luisteren en op te let karakterise r ing van het t aalonderw ijs ned er ten wat h et vertelde voor de verteller b e t e ken t l ands in meertalige ond e rwijssituaties derd e en z e leren serieus te nemen wat er verteld wordt voorlaatste versie 3 dln en sch ede s lo 1989 ook al lijkt het banaal er kan veel emotie ac hter veen k m van onderwijs in eigen taal en cul zitten h et kan h eel zinvol zijn z e leren niet o p tuur in de onderb o uw van de basissc hool elkaars verhalen af te dingen of te katten oo k de woorde nschato ntwi kkeling verslag st age al l ij kt een verhaal h un onwaarschijnlijk voor utrec ht ruu ensc h ede slo 1988 de ander kan het wel heel waar zijn of een ver ver h ullen m taalgeb ru iksfuncties va n andersta borgen betekenis h ebb e n ligen en nede rlan dse kin dere n in het k le u tero nderwijs en d at is een vaardighei d die in dit artikel ni et amsterdam s c o 1987 s c o rapp ort nr 13 4 centraal staat maar die in het kader van intercul tu ree l onderwijs of het leren van verdraag zaamheid zeker niet nu t teloos is 1990 2 moer oi bigage 39 ik evet murat ya ay abilirl er ja murat ze kunnen er leven protocol vaneen etc les naar van veen 1988 40 lk ce unku ogretme niz site anlatti degil mi want ju llie juffrou w h eeft j ullie dat verteld he llc bu hikayenin iginde hayvamn adi neydi 41 lln bevestigend mm mm wat is de naam van het dier i n dit verhaal 42 ik tav anlar d a evde ya arlar ko n ijnen leven ook lk kim b iliyor wie weet het in huis 3 h ben ik 4 3 ik baai insanla r tav a nlan seve rler so mmige 4 ik evet ja mensen h o uden va n k o nijn en s h b ilmiyorum ik weet het niet 4 4 lk laat ee n pl aatje zien bu resimde kedinin 6 lk laa t pla atje zien neydi bu wat is dit neyi ni goriiyo rsunuz siz welke dingen zien ju llie h kedi een poes va n depoes op dit p laatje ik kedi rengi nasildi een poes wat is zijn 45 ik kim bang anlatab ilir wie kan m ij dat vertel kleur len 9 h antwoo rdt in h et ned e rlands zwart 46 mu bi geeft me t z n hand een s nor aa n lk io ik kara zwart ziet h et niet ii lk ya da siyah ofte wel zwart 47 z b en ik 12 lk kara ya d a siyah zwart ofwel zwart in het 48 ik zgiir turks twee verschillende woorden 49 z g ziini i z n ogen 13 ik s iyah b ir kedi wardi er was een zwarte poes so ik bevestigend goziinii z n oge n 14 lk kedi bir evcil hayvan i degil mi de poes si ik kaf tane giszii var hoeveel ogen heeft hij is ee n huisdier h e 52 ll iki tane twee is ik b adska hangi evcil hayvanlar va r welke 53 ik bevestigend iki tane twee hu isdieren zijn er n og meer 5 4 ik kedinin g zii iyi mi go riir dok a z nu g riir j zie n de ogen van een poes goed veel of j u ut heel wei 19 ik evde ba ska h angi h ayvanlar ya ayabi lir n ig l er welke andere dieren kunnen i n hu is leven 55 ll d ok az go r ur ze zien heel we in ig 20 ik kim biliyor wie weet h et 56 ik ashnda dok i yi g6riir k e dini n ze zien ju ist 21 ll eyler dingen heelgoed de kat z n ogen 22 ik vra gend evet ja 57 ik karanhkta bile gorebilir badka neyi j1hij 23 murat muisler ned me t turk se uitgang kan zelfs in het do nke r zien wat nog meer 2 4 lk fareler mu izen 58 z onderbreekt ik agta agta g ozde yaru yo r 25 mu fare muis boyle knijpt ogen samen met du im en wijs 26 ik fareler mu izen vin ger branden zo 2 7 ik ke diler fareler severl er mi houden katten 59 ik evet i ilc sauyor d egil mi ja ze geven licht van muizen he 28 mu yemek istiyo r kedi hij wil hen eten de 6o z annem b ir here kork mu tu g z ler kedi poes l er ya ruyormu tu mijn m oeder was een keertje 2 9 ik kedi onlan yemek istiyor de poes wil bang ogenpoezen brandden hen eten 61 ik evet o zgir devam et ja zgur ga door 30 ik peki fareler 11 goed muizen 62 lk laat plaatje zien b adka ne var wat is er nog 31 mu onderbreekt ik en begint me t neder meer l ands woo rd konijm d e yemek isti yor hij 63 z eh wil ook konijnen eten 6 4 ik badka neyi var wat is e r nog m eer 32 ik konij n ne tiirkgesi kon ijn in het turks 65 0z e h eh burnu eh eh z n neus 33 ik geeft eers te le ttergreep tav ko 66 lk burnu var ba dk a z n neus en verder 34 lln v ullen woo rd aan dan pijn 67 ik burnunun alunda ne var wat zit er onder z n 35 lk tav an tav anlar de evde ya ar lar nu neus mete kon ijn leven ko n ijn e n ook in huis mete 68 ik burnunun altinda ne var wat zit er onder z n 36 lk ya arlar nu leven ze in h u is ne us 37 lln beves rigend eh eh mm mm 69 z 38 mu ya ar ze leven er 62 moer i ggo i