Taalgedrag van leraar en leerling, via de zg. ‘kwartslag’ bestudeerd

taalgedrag van leraar en leerling via de zg kwartslag bestudeer d steven ten brinke in het laatste nummer van moer het konferentienummer stond een stuk van jacques peeters over de landelijke werkgroep moedertaalonderwijs en toch geen nederlands in dit stuk werd o a het volgende verteld de l w g moedertaal enz is tot nu toe nog geen open subvereniging maar betrekt zijn leden uit konferentiestromen hij overschrijdt de grenzen van het vak nederl an dse taal het doel van de lwg is de leden en andere onderwijsgevenden bewust te blijven maken van het grote belan g van de moedertaal in het onderwijsleerproces van welk vak dan ook op welk schooltype dan ook de lwg werkt vanuit tenminste twee invalshoeken taalgedrag en onderwijs de combinatie van beide invalshoeken heet in het lwg jargon de kwartslag van steven in dit artikel worden de laatste drie punten uitgewerkt en geillustreerd het is in de eerste plaats bedoeld als informatie niet als handleiding voor direct praktische toepas singen ik verwacht overigens wel dat er in de toekomst vanuit de lwg zulke op de praktijk toegespitste stukken zullen worden geproduceerd voor ik met mijn informatie aanvang deel ik nog mee dat in de lwg onderwijsgeven den uit alle schooltypen vertegenwoordigd zijn kleuter basis algemeen voortgezet en beroepsonderwijs een allround von groep dus die lwg konkrete situatie s de leden van de lwg zijn alleen maar geinteresseerd in konkrete lessituaties en kon krete tests en proefwerken er wordt dus niet over onderwijs in abstracto gepraat maar over onderwijs dat echt gebeurd is als materiaal worden gebruikt uitgetikte bandopnamen van lessen video opnamen reprodukties v an gegeven tests en van de resultaten daarvan lessen in gllr vakkan komen in a anmerking voor bestude ri ng zelf heb ik tot nu toe aardrijkskundelessen basisonderwijs en avo een reken en een kookles resp avo en lhno onder ogen gehad de kwartsla g de procedure die in de lwg bij het bestuderen van de lesgebeurens wordt gevolgd is even eenvoudig als effektief 1 men kijkt naar een bepaald aspekt van het taalgedrag van leraar en of leerlingen b v gebruikt de leraar vaktaal en zo ja hoe wat voor vragen stelt de leraar wat voor intonatie gebruikt hij 230 2 daarna interpreteert men de gevonden verschijnselen vanuit onderwijskundig ge zichtspunt voor een voorbeeld zie onder nog korter gezegd komt het er dus op neer dat twee kundes of disciplines toegepaste taalkunde en onderwijskunde na elkaar en in combinatie worden toegepast deze procedure heet de kwartslag van steven omdat ik toen ik hem op de von konferentie van 1973 toelichtte uitlegde dat het hier om twee verschillende invals hoeken ging en dit nog verder verduidelijkte door staande voor de groep een paar maa190 naar links te draaien voor de goede orde wat ik hier toegepaste taalkunde noem heet ook wel taalbe heersing taalgedragskunde sociolinguistiek een voorbeeld een kookles 3e klas lhno een lwg subgroep besluit deze les te bekijken vanuit het oogpunt vaktaal ze stoot o a op het volgende fragment 231 lerares dus dat dierlijke eiwit dat lijkt het meest op ons lichaamseiwit en dat plantaardige eiwit niet nou heb ik ook wel eens verteld dat als je dus een plantaardig eiwit als hoofdmaaltijd eet wat m oe t je dan als aan vulling erbij eten je moet toch genoeg eiwit krijgen hoe doe je dat wie weet dat nog anja anja onverstaanbaar wat zeg je anja met dierlijk eiwit aanvullen dus met dierlijk eiwit aanvullen dus geef me dan eens een goed voorbeeld v an een menu met erw tensoep erin wat moeten we dan bijvoorbeeld voor toe geven wat kan ik dan voor toe geven anja vlees nee erwtensoep eet ik als hoofdge recht en geef ik d an een lapje vlees als toe andere leerling d rie in de p an ja want wat zit daarin idem melk ja want daar zit dus melk in en in melk zit eiwit he kijkend via invalshoek 1 taal in het bijzonder vaktaal constatee rt de groep de lerares ziet niet veel in het an twoord v an anja vlees ze gaat er in ieder geval niet op in en reageert onmiddellijk op de daarna komende goede reactie toch had ze wel op anja s poging moeten ingaan wan t die is zo gek nog niet voor anja is dierlijk kennelijk nog geen vakterm geworden bij dat woord ziet zij het beest zelf en als het om eten gaat een biefstuk of schnitzel voor zich voor de lerares heeft het woord uiteraard de ruimere vakbetekenis v an een dier afkomstig en het is daarmee ook van toepassing op voedingsmiddelen als boter kaas en melk via invalshoek 2 onderwijskunde wordt dit aspect van het leraarsgedrag nu als volgt geinterpreteerd deze interpretatie be ru st uiteraard niet alleen op dit ene fragmentje de lerares denkt primair v an uit het vak niet vanuit de leerling de groep stoot daarme e 232 op een van de meest markante leraarskwalen een kwaal die sommige leden op dat ogenblik ook verschrikt bij zichzelf signaleren met deze laatste toevoeging hoop ik duidelijk te maken dat de lwg niet uit zure kritikasters be staat die bij voorkeur fouten bij anderen a anwijzen de balken in het eigen oog worden naar vermogen gesignaleerd sommige lwg ers vinden ove ri gens dat voortaan alleen nog door leden gegeven lessen en proefwerken mogen worden bestu deerd een groep kan besluiten een les op meer d an een taalaspect te bezien en daarbij bij elk van die aspecten de kwartslag uit te voeren een tweede aspect dat t a v de kookles in het onderzoek werd betrokken was de intonatie van de lerares ook hier was de uitslag treu ri g er zijn leraren die in hun lessen op dezelfde toon praten als in het gewone leven anderen h an teren een speciale intonatie een leraarstoontje grote nadrukkelijkheid omroeperigheid en een neer buigende vriendelijkheid die wel gebruikt wordt tegenover men s en die niet helemaal goed wijs zijn de kooklerares bezigde dit toontje dat bij een bepaald sociaal beroep een toon hoort die ove rigens slechts door een deel van de beoefenaar s van dat beroep gehanteerd wordt is een bekend vers chijns el leden van de betreffende subgroep van de lwg noemden in dit verban d het poeslieve gemiauw v an sommige kleuterleidsters tegenover kleuters de infantiele vrolijkheid in de stem van sommige verpleegsters in bejaardentehuizen de kortaffe viri liteit in het stemgeluid v an bepaalde officieren aan de onderwijskundige interpretatie invalshoek 2 van een en ander kon de groep niet zeer veel tijd besteden er is ove rigens literatuur over d ri e interpretaties werden gesuggereerd 1 dit leraarstoontje komt voort uit een autoritaire houding het bekende c ri terium van het echtpaar tausch de onomkeerbaarheid van het leraarsgedrag is van toepas sing de leerlingen worden niet geacht op dezelfde m an ier tegen de lerares terug te praten als ze dat wel zouden proberen zou deze laatste hoogstwaarschijnlijk ernstig geschokt worden 2 het toontje geeft blijk v an vervreemding van de werkelijkheid de ler are s beleeft de lessituatie anders dan als een normale leefsituatie in de laats te han teert ze ongetwij feld een normale spreektoon via het signaleren van deze vervreemding kreeg de groep aansluiting met de bekende ideeen van i llich en de iets minder bekende ook minder utopische van von hentig hervorming v an de school alternatieven of maatschap pij revolutie de nederlandsche boekh andel 1973 3 de lerares gebruikt dit toontje omdat de leerlingen dit van haar verwachten als ze het niet zou doen verliest ze haar greep op de groep de toon wordt dus als het ware geinduceerd door de leerlingen deze interpretatie is niet in strijd met de twee eerder genoemde hij kan betekenen dat de leerlingen van de lerares verl an gen dat ze zich autoritair en ve rv reemd gedraag t3 misschien zijn alle drie interpretaties waar opwekkend zijn ze in ieder geval geen van alle 233 tot zover dit voorbeeld van hoe de kwartslag werkt het voorbeeld kan de indruk geven dat het bestuderen van de lessen en tests en het trekken van conclusies een vrij eenvoudige zaak is en op rolletjes verloopt zo is het echter niet de onderzoeken hebben altijd een onzeker tastend verloop bovendien moet men alvorens een les of test vanuit de toegepaste taalkunde te kunnen bekijken over enige basiskennis op dat laatste terrein beschikken omdat veel leden van de lwg niet uit de neerlandistische hoek komen kost het verwerven van deze basiskennis een zekere hoeveelheid tijd en moeite invalshoek 2 onderwijskunde biedt minder problemen omdat alle leden ten minste wel onderwijs geven bepaalde leden van de lwg zijn met de informatie in breng op de genoemde twee terreinen belast de kracht van de kwartsla g in de loop van een jaar is de kwartslag een tamelijk effektieve onderzoeksmanier gebleken dit komt natuurlijk in de eerste plaats omdat het taalgedrag van leraar en leerlingen een belangrijk onderdeel vormt van hun totale onderwijsgedrag verder is het een duidelijk voordeel dat de toegepaste taalkunde een in verhouding smal onderzoekingsgebied is en de onderwijskunde een breed dit laatste wordt duide lijk telkens als op invalshoek 2 wordt overgeschakeld dan komt meteen een hele stoet onderafdelingen v an de onderwijskunde binnen het gezichtsveld b v doelstellingen leer motivatieleer leerpsychologie ontwikkelingspsychologie toetskunde leerplan ontwikkeling lang niet alle van deze genoemde onderdelen zijn overigens in de lgw al aan bod gekomen het smalle terrein van de toegepaste taalkunde kan grondig worden bewerkt door een klein legertje specialisten zoals u kon zien aan het taalbeheersingsnummer van moer 1974 1 gebeurt dat op het ogenblik ook in nederland een prettig gevolg van deze geconcentreerde activiteiten is dat ze geregeld tamelijk doorwrochte produktjes op leveren die het mogelijk maken bij elk onderzoekje met een degelijk instrumentje in de hand v an start te gaan een tweede v o ordeel i s dat het relatief small e t errein d o or beginners althan s een beetje kan worden overzien en het aantal verschijnselen waarop men zal gaan letten al van tevoren is ingeperkt het gaat uiteindelijk echter om onderwijs en daarom zou het onverstandig zijn alleen maar door de koker of mooier gezegd via het referentiekader van de toegepaste taalkunde te blijven kijken zojuist gesignaleerde verschijnselen als van g c cii icc iui 2iu en schoolse ve rv reemding van de werkelijkheid zouden dan niet in het vizier komen en in ieder geval niet in een groter verb and kunnen worden geplaatst en daardoor verhel derd dat kan alleen via inschakeling v an de onderwijskunde wat hierboven gezegd is kan als volgt worden samengevat de toegepaste taalkunde fungeert als aangever de onderwijskunde fungeert al s afmak e r een paar andere ond e rzoek e n in het tweede berichtje in moe r zie het begin van dit stuk werden al genoemd 234 het ste llen van vragen hierbij is o a gelet op de verhouding tussen het aantal controlevragen en echte vragen dat zijn vragen waarop de leraar zelf het antwoord niet weet b v hoe vinden jullie dat we dit m oe ten aanpakken wie w il hierop reageren in een les interactie an alyse wat voor soort mededelingen en vragen wisselen leraar en leerlingen tijdens de les uit informatie mening aanwijzing toegespitste vraag ruime vraag acceptatie van ideeen verwerping van ideeen enz insiders zullen hierin het zg vics systeem herkennen theorie van de zg niet dwingende argumentatie op welke manier kun je iem an d overtuigen met argumenten terwijl dat toch niet een echt logisch overtuigen is enige onderwerpen die op konferenties werden aangepakt zijn functioneren correctietekens bij tests en proefwerken als communicatie de taal in schoolboeken hopelijk wordt er over het resultaat van deze naspeuringen in de nabije toekomst iets gepubliceerd leidt de kwartslag tot veranderingen via de kwartslag komen de vreselijkste dingen aan het licht het voorbeeld uit de kookles gaf daarvan slechts een proefje deze dingen zijn des te schokkender omdat ze voortkomen uit het bestuderen van lessen en tests van bepaald niet slechte leraren zo is naar mijn mening de kooklerares van daarnet geen slechte docente en ik heb dus bijna spijt haar zij het anoniem ten tonele te hebben gevoerd bovendien vormen steeds echte lessen en tests het uitgangspunt vooral dit echt ge beurd zijn vormt in het algemeen een belangrijke factor voor verande ri ngen dit is nogal logisch wat je met eigen ogen kunt zien maakt meer ind ru k dan watje via een ander verneemt toch durf ik nog niet veel stelligs te zeggen over de vraag of de kwartslag tot verande ri ngen leidt of niet er zijn positieve aanwijzingen er is b v het geval van de lerares aardrijkskunde die haar test bij een onderzoek volgens de geschetste m an ier door de mand zag vallen en die met behulp van de onderzoeksgroep onmiddellijk een nieuw type proefwerk ontwierp en daar ook mee ging experimenteren in haar lespraktijk maar het was haar proefwerk dat in haar bijzijn gekraakt werd en ik heb bij mezelf gemerkt dat ik enige malen tijdens de gesprekken beelden kreeg van eigen fouten die ik meteen besloot voortaan te vermijden ik heb ze voor zover ik weet ook vermeden maar misschien ben ik wel extreem bij de zaak betrokken een tegenindicatie werd echter kort geleden geleverd door een pessimistische deel neemster aan de konferentiestroom van de lwg zij wees erop dat toen ik de onder wijskundige conclusies uit zes verschillende kwartslagonderzoekjes op een flap samen vatte in de trefwoorden autoritaire houding e n vervreemding van de vraag 235 waarvoor dient onderwijs ook alweer hieraan toevoegend de school is niet dood zoals reimer zegt maar wel zwaar ziek een deel van het publiek hierbij prettig ontspannen toeluisterde hetgeen mij het verontrustende visioen gaf van een mijner gelderse oud ooms die zich op zondagochtend met welbehagen door de dominee placht te laten uitleggen welk een laagstaand zondaar hij wel was om daarna tevreden een smakelijk middagmaal te verorberen we moeten dus maar afwachten in ieder geval geloof ik dat werkelijke onderwijsver anderingen alleen maar kunnen voortkomen uit wroeten in wat werkelijk gebeurt en niet uit abstract praten over innovatie nog wat namen en jaartalle n de lwg is het produkt van drie opeenvolgende konferentiestromen in 1972 1973 en 1974 in die van 1972 werd de problematiek uitvoe rig verkend en losgepraat in 1973 waarin de lwg ontstond en 1974 vonden consolidaties plaats de naam moedertaalonderwijs en toch geen nederlands is gelijk aan de titel van het artikel van mijn hand in de eerste toen nog gestencilde moer 1969 veel ideeen en inspiratie putte de stroomleiding 1972 uit het werk van onze engelse vakbroeders in de national association for the teaching of english stroomleiders en informanten in de opeenvolgende konferentiestromen waren in alfa betische volgorde hans v an aalst kees van baalen helge bonset 3 x steven ten b ri nke 2 x dana constandse dineke duistermaat dinie van gemert 2 x truus van den heuvel 2 x gerard hubers tan kamer klaas koster jacques peeters 2 x els rekers arie sturm jan sturm 2 x hans verwey caroline van der wel kontaktpersoon voor de lwg is tan kamer pernambucolaan 7 overveen 023 253366 voor de vol ledigheid moet ik nog vermelden dat er in de lwg nog een d erd e discipline wordt toegepast nl de zg agogiek agologie genoem d als men de wetenschappelijke benadering bedoe lt zeer simpel gezegd tracht deze d iscipl ine hulp te bieden aan mensen d ie hun s ituatie ten goede trachten te veranderen voor de lwg is deze discipline van belang omd at leden d ie nieuwe i deeen hebben opgedaan meestal onmidde llijk met problemen te maken krijgen als ze d ie ideeen in hun school resp sectielvakgroep in de praktijk willen brengen over een mogelijke aanpak van deze problemen is theoretische informatie verstrekt verder is er door een aantal leden met de bedoelde aanpak geoefend in de vorm van socio drama s materiaal verschaft door jan sturm volgens informatie van j an sturm komt de lerares na lezing van d it stuk ze lf ook met een dergelijke verklaring ze meent dat dit toontje typisch was voor haar spreekged rag juist in de betreffende klas 236