Taalmiddelen bieden sprekers houvast

marleen miedema begin de ce mber 1 99 5 he eft de stuurgroep profiel twee de fase h a ar advi e s e xamenpro theun meestringa gramma s xnvo en vwo aangebod e n aan de s taatsse cret a ris van het ministerie van oc w de l a atste stree ft ernaar da t het programma in 1 998 ingevo e rd wordt zod a t in zooo de eerste taalrniddelen bieden geslaagde studenten nie uw e s tijl van het havo komen e n een jaar lat er van het vernieuwde sprekers houvas t vwo voor do c ente n nederlands betekent dit ond er m ee r dat z e over ruim ee n j aar in d e bovenbouw va n he t voortgezet ond erwijs a an dac ht zu llen moet en b es ted e n aan mondelin ge ta alvaardigheid volge ns h e t advi es nede r bij het spreek en luis te ro nderwijs in h et voortgezet l a nd s vo or 199 5 worden l ee rlinge n daaro p onderwijs is het omga a n me t verschillen m oe ilijker in h e t schoolexame n ge t oe ts t waarbij de da n b ij de meer geijkte onde rd e le n van het vak wa ar sc hool k a n ki e ze n uit to e t s ing aan de hand van imm e rs vee l m eer ervaring m ee is opgedaa n nu er ee n voordra cht me t vragen n a of een di s m eer m eerta lige lee rli ngen doo rs tro m e n naar de cussie tweede fase van h et voo rtgezet o n derwijs nem en voor ve el do ce nt e n za l h et voor h et e er st ook daar de verschillen tusse n leerlingen toe een zijn dat ze spree k e n luist eronderwij s geve n docent sommige leerlinge n druk ken zich wat moei gelukkig i s er onlangs een didactie kbo ek v a n lijk uit bijvoorbeeld o mda t ze thuis geen nede r van gelderen oostd a m 1 994 ver sc he ne n lands spreke n dat blijfj e m e rke n e n da t blijft oo k over refe raa t deb at e n disc u ssie in d e bove n een handicap voo r ze je m e rkt lie t doo rdat ze vee l bouw van havo en vw o h e t bo ekj e gee ft m oe ilijker uit hun woo rde n k o m e n e n doo rdat ze e e n he ld e r e n b ea rgume nteerd overzicht van na a r woo rden zoe ken ze k er als ze sp o ntaan m oe con c re te doelen en daaruit afgel e ide less tof ten reageren in een disc u ss ie ze lere n de inleiding die logisc h e n overzic htelijk i s opgeschr eve n b ij ee n d iscuss ie en b ij spreekbeurten in h et alge laarv eld bol an d 1994 vinden h e t boek m een va ak uit hun h oofd mijn e rva ring is dat ze ee n a a nwins t di e z eke r in een beh o efte dan boos zijn als ze wat min der goed be o ordee ld voorzie t ook bonset 1994 i s t e s pre ken word en want ze h ebb e n e r dan in verh o uding toch over dit werk he t leve rt e en b elangrijke ver wa t m eer tijd in gestoken e n w illen daa r oo k op h elde ring e n op er ationaliserin g van go e d e b eoo rdeeld wo rden terw ij l ik toch probee r om het ideeen over spr ee k en luis te ronderwij s en sp o nta n e taalgebruik let spo ntan e spreke n te het brengt beweging in de impasse van het b evoord e le n onderwij s in mondeli nge v a ardigheden marleen mied ema tlieun mees tringa van het maa r in b eide b espre kingen wijzen de rec en ins tituut vo or l eerplan ontwikkeling slo bespre se nten erop dat van g elde re n en oos tdam in ken in dit artik e l rece nt ond e rzoek op liet ge bied hun boekje geen aandac ht b es t ed en aan moge van spreek e n luis te ro nd e rw ijs uit de ve rschille n lijke ve rschille n tu ssen leerli ngen e n dat z e tusse n lee rlingen co nc lud eren zij dat er oo k in de gee n pra ktisc he voors te llen do e n bijvoorb e eld b ovenbo uw van he t voo rtgezet onderwijs nog taal voor di fferenti ati e la arveld bol and c onc lu geleerd m oe t w o rde n de pos itie van m eertalige dere n dat het bo ek te weinig leerlingge ric ht leerlingen is da arbij inte ress an t uit de gesprekk e n i s lee rli ngen die bijvoorbe eld nog s t ee ds bezig m e t d ocente n en leerlingen in dit a rtik e l blijkt dat zijn h et nederlands te verw erven onde r ande a ll och to n e spre ke rs volgens hen ni et of nauwel ij ks re twee de taall eerders kunne n b ehoefte heb o nderdoen voo r aut ochto n e mi ed e ma meestringa ben a a n vo cabulaire of aan uitdrukkingen o f b e togen ec hter dat z ij de v ersc hill en bagatellisere n formulering e n die bij voorb e eld nodig kun in ie der geval z ijn de mindere sprek ers ge baat bij nen zijn in e e n referaat o nde rste uning hoe kun je d e leerlingen h e lpen be te r d eze s tellingname vraagt om onde rbouwing te pres teren op ie t ge bied van spre ken en luistere n is het ec ht zo dat le erlingen die doorge wat voo r aanwijzingen kun je leerlingen geve n drongen zijn tot d e bove nbouw van het havo en vwo nog aan het taalverwerve n zijn en 192 moer 1996 4 als dat zo is is het aanbie de n van ta a lmiddelen li1 maar denk je dat dat helpt dat je dat in dan een bruikbaar en effectief midd e l welke een keer in atheneum 6 invoert taalmiddelen zou j e da n moeten aanbie den en l12 nee niet ineens je moet het opbouwen ho e zou je dat eventueel kunnen doen in dit in a6 artikel wi llen we die onderbouwing leveren l13 je hebt het over facultatief les in de om daarmee do c ente n in havo en vw o eindexamenklassen dus ook voor mavo instrumenten te geven voor het onderwijs in en havo mondeli nge taalvaardigheid l14 amaar die gaan toch ook naar een meao pr obl ee m sc h e t s l13 die zijn nog geen ach ttien bijvoorbeeld l12 nee oke dat was omdat het over onze ervaringen h e bben l e erlingen in de klas ging maar de meesten gaan toch wel bovenbouw va n h et voortgezet onderwij s no g naar een meao ofzo daar is ook ge wel mo e it e m et d e taal of gaat h e t om ande re woon facultatief les zaken h et c itaat in de inle idin g wij st op lil amaar je moet het natuurlijk ook leren enige t a alprobl emen do centen zijn niet altijd want je kunt niet in een keer beginnen eve n tev reden ov er d e s pree kprestati es van met zelfstudie de meesten die zullen hun leerling en dit blijkt ond e r ande re uit zeggen ja zelfstudie hoe moet je dat veel nabe sprekingen va n disc uss i es bijvo o r aanpakken beeld nu lijkt het nog s teeds ee n b ee tj e al sof l14 je leert nu toch ook al uit boeken na we in r a mzes soc i e te it voor de l ee rlinge n school dat is toch ook zelfstudie h a dde n g e ze t en benede n e n in eens bedac hte n lil jamaar dan echt facultatief les dan ben va n goh late n we eens ove r de do ods tr af je echt op je eigen aangewezen prate n laar veld 1 995 a p 59 l12 maar m e t he t stukj e proto c ol hi e rn aast van ee n groepsdi scu ss i e op ee n sc hool in d en bosc h l ee n e 1 99 5 p 59 kunne n we late n zi e n wat t elli se re n ze hebb e n i ets mee r tijd nodig je je bij zo n discussi e moet voorst ellen en soms zijn alloc ht o n e l ee rlingen he el ve rlegen wat daa raan ontbreekt we kom en hi er l ate r ma a r er zijn o ok veel aut oc hto ne l ee rlin gen op t erug d e discussie gaat over d e invoering h ee l verlege n dus da t c omp en seert elk aar van fa c ultatieve l esse n in h e t vwo e n wordt wee r l eene 1 99 5 p 29 ta a lb eh ee rs ing van g evo e rd in decembe r in een eind ex ame nkl as twee de taallee rde r s spe elt geen we ze nlijke rol ath e neum in die zin dat z e daardoo r mind e r goe d pres te re n l a arveld 1 995 b p 29 d e stru c tur e rende ta a lmiddele n di e d ez e bo sse rs 1 99 5 heeft l ee rlingen g e vra a gd na ar van huis uit nederl a nd s talige leerlingen hun me ning over de moeilijkh eid va n dive r se g ebruike n h ebben we onder streept luiste taaltake n daarbij valt op d a t havo leerlingen raars naar zo n disc ussie en wellic ht o ok mo nd eling e taken vaak mo e ilijk vind e n vo oral leze rs van z o n proto col krijge n de indruk h et houde n v an ee n spre ekb eurt h e t meest dat iederee n maar wat roept d at de leerli ngen opva llende i s e cht er dat als j e de mening van voornamelijk s tatements aflegge n dat er ge en alloc htone en a utoc htone havo en vwo lijn in de disc u ssie zit e n da t d e leerlingen nie t l ee rlingen n a ast e lk aar ze t h e t vooral de va n ec ht op elkaar ingaan ma a r hun eigen ste ll ing hui s uit n ed erlandstalige l eerli nge n zijn die blijve n herhal e n komt dit h e t niveau v a n de d e mondelinge taaltak e n het mo eilijk s t vin societ e it te boven d e n b osser s verklaring hi e rvoor i s dat a ll o c h tone l ee rlingen d e n e iging h ebb e n zi c hzelf te verwachtingen over de verwachtingen oversc hatt e n bij m ee r alle daags e tak e n omdat ten aanzien van d e monde ling e pre staties van zij in hun buit en schoolse omgeving onde r twe e de taalle erder s l eve re n v e r schill ende on allochtonen hierop vaak b e te r dan g e middeld d erzoeke n interes sant e gegeve ns zo lijken sc ore n een uits praak van een jo ego s lavisc he docent en geneigd te zijn de v e r s chi llen tus sen l ee rling kan dit ill u streren autochtone en allochtone leerlingen t e baga vraag de nk je dat het op we lke manie r dan oo k 1996 4 mo e r 193 in jo uw nadee l is ge wees t dat ne derlands ni e t j e goed vond gaan maar zijn antwoord op de moede rtaal is vraag of hij als hij nederlands moet praten leerling nee ze ker niet wat ik b edoe l je woo nt wel eens moeite heeft met het vinden van hie r toch al vanafje vie rde en je spree kt t oc h beter woorden geeft een ander beeld ne de rlands dan je joegoslavisch spree kt ik bedoe l leerling af en toe zit ik echt een beetje met b ij mij is dat we l zo je z it nu toc h op li et vwo e n mijn handen te werken dan kom ik er niet echt uit dan b e n je toc h wee r wa t o nverstaa nb aa r dan je maar dan zit ik niet in iet kroatisch te denken of vrienden die bijvoorbeeld mavo doen dan is je zo maargewoon in liet nederlands moet ik er even wo ordenke nnis t oc h wat uitge breide r la a r ve ld opkomen een beetje nette woorden zeg maar 1995a p 97 laarveld 1995a p io2 onder zijn jo e go s l avisc he kam erade n s pringt de bevraagde docenten van bossers 1995 hij eruit ma a r zijn do cent i s minde r positi ef erkennen dat er op dit terrein problemen zijn over zijn pres taties bij zijn spreekbeurt e n a ls behalve aan figuurlijk taalgebruik ontbreekt di sc u ssi ele ider o p sc ho o l h ij heeft als c om het volgens hen bij hun allochtone leerlingen me nta ar dat d e verst aa nb aa rhe id zo nu en dan aan variatie in woordgebruik talige samen wat t e we ns en overliet d a t z at h em s oms in hang tussen uitingen en zijn er problemen bij de s preekvaa rdigh eid s om s in d e uits praak in het kernachtig formuleren en het geven van de arti c ul ati e maar deels o ok in d e mo e ilijk een mening bovendien wijzen zij erop dat h e id van de c it a ten di e hij ge bruikte laar leerlingen niet met elkaar van gedachten kun ve ld 1 99 5a p 66 nen wisselen maar in statements praten maar dat hij e n a nd er e tweede taallee rd e r s een te dit geldt volgens deze docenten ook voor hoge dunk h e bben van hun e ig en spree kpres autochtone leerlingen op hun school worden tati es ka n o ok worde n b eg repen m e t behulp dan echter de verschillen niet gebagatelli va n d e b eg rippen dag e lijkse t aalva ardighe id seerd en schoolse taalvaardigheid dagelijks e ta al vaardi gheid heb j e nodig in s itu aties met e en di scuss t e rx est n t i es of onderinstro direc te c ontext waarna ar ve rw ez e n kan wor m ende tweed e t aalleerd ers di e d e eerste fase d e n en als j e h e t h ebt ove r nie t a l t e c ompl exe van h et voo rt ge ze t o nd erwij s voor een z a ken t erwijl j e j e s c hoolse of aca d emisc h e b ela n g rijk dee l in n e de rl a nd h e bb en d o or taalvaardighe id a a nspreekt als er veel minder lopen in d e twee d e fase x nv o vw o tijd e n s c ontext aa nwe zig i s en d e z a ken co gnitief di scu ssi es daadwe rke lijk minde r pres teren d a n complexer zijn zo m oe t e n bij een sc hrij ftaa k hun van huis uit n e derla nds t alige klasge no ve el verbande n word e n gee xplicitee rd e n dit ten is onde rzo c ht do o r l aar veld 1995b zij vraa gt van de lee rlinge n ee n groot arse naal co ncludee rt op b asis va n a nalyse van proto aa n c ohesi eve midd e l e n zoals verbindings e n c ollen van spre ekb e urt en me t disc ussie dat ve rwij swoorden dit wordt doo r de m ees t e onde rin s trome rs ge midde ld minder bijdrage n le erlingen al s he el moe ilijk e rvaren taalg e l eve re n da n inoedertaalsprekers va n he t n e de r bruik op sc hool vr aagt dan ook vaak ee n lands van de d erti en de elne mende tweed e gro t ere cognitieve inspannin g mond elin g kom taallee rder s leve rd e n er drie ge en enkele bij je op sc hool een he el eind me t dagelijk se dr a ge e n twe e twee bijdr agen in totaal war e n t aalvaa rdigheid maar bij spreekt aken als het er slec hts twee twee de t a alleerde rs di e houden van e en dis cu ssi e of een re feraat mo e m eer bijdragen leve rd e n da n h et ge midd e lde ten l ee rlingen w el e en be ro ep do e n op acade in hun discussie uit de analyse bleek misc h e t aalvaardigh eid e n du s op een aca de echt er dat e r ook ti sprekers v an h e t neder misc h vocabul a ire er wordt dan immers vaak lands zijn di e in verhouding we inig bijdr agen ge sproken o ver ab strac te cogniti ef en e motio l eve rden laa rveld 1 99 5 b p io9 in ti e n n e el vaa k vee le i se nde ond e rwerpe n di e los procent va n de r3 7 bijdrag e n van de o nd e rin s taan van de direc te contex t strom e rs kwamen ee n of mee r g rammati c ale lee rli nge n ervaren dit ook wel dit blijkt foute n voor zoals de woordvolgorde i s ver bijvoorbeeld uit de uitsprak e n van e en kroa kee rd er ontbreekt e en werkwoord o f ver tische lee rling die b es t wel zenuwa chtig was wijswoord of di e zijn fout t erwijl moed er voor zijn referaat en het verde r allemaal wel taalspre k ers van het nederlands geen enkel e 194 moer 1996 4 grammatical e fout maakten de grammati c ale het lijkt in dit verband nuttig le erlingen in fouten hebben echter vrijwel g een invloed op i ed er ge val die woord en en vooral frasen aan de begrijpelijkheid van de bijdragen laa rveld t e bi e d en di e fre que nt voorkomen in inond e vindt ge en v erschill en tusse n t i e n z a s pre lin ge ta k e n a ls disc u ss ie e n r eferaat en di e d aa r kers van ned erlands in de vaa rdigheid hun so m s ze lfs spe c ifi ek voor zijn ve rh u lle n meningen en argumente n te fo rmuleren voor verhullen 1 994 p i i2 in ve el gevalle n zull e n zover ze di e uiten doen alle le e rlingen dat op de ti sprekers de woord en e n frase n w e l begrijp elijke wijze ook wat betreft de pas rec eptie f beheers en te rwijl h e t bij za l eerd e rs sendheid van d e bijdragen goede reacti e of ma a r de vraag is of zij wel voldoende m e t h et voortbouwin g op de vorige s pr eke r vindt zij mee r formel e n e de rland s in aanr akin g ge ko geen ver sc hillen men zijn in i ed er g ev a l word e n d e woo rden e n fras en blijk e n s d e c a se s tudies sl ec hts voo r spreekangst voor die relati eve terug e en z e er klein g ed e elte ac ti ef ge bruikt tijde ns houdendh eid van twe ede taa llee rders ge eft h e t houd en van e en refe ra a t of he t voe re n va n l aarveld twee verklarin ge n d e ene is dat een disc u ssie a an ee n g eva riee rd woo rd ge ho ewel de di sc u ssie d ee ln emers gein stru ee rd bruik kom en d e l ee rlinge n vaak nie t toe on s zijn ac tief dee l te n e me n zij da a rop in d eze v o o rs tel i s da n o ok om zulke co ns truc ti es aa n l ess en ni e t b eoo rdeeld word en in de a nd er e alle leerlin gen aan t e bi e d en in co mbin ati e door haar onde rzo chte kla s m et uits luit end me t de r ege ls die zij krij ge n voor disc u ss ie en nevenin s trome rs is dat wel het geval daa r of re fe raa t doen ook alle l ee rlingen actie f m ee buite n d e veilig e om g eving va n de klas i s d a t vo l ge n s h et nut van t aa l midd ele n het aan de do cent e van de ze klas voor de z e lee rlin bieden van pre fabricated language kan vol ge n ander s als z e zi c h in he t bijzijn va n gens nattinger en decarrico 1992 de druk mo e de rtaalspre ker s van he t ne d e rla nd s m oe op het werkgeheugen verlichten en de fluen te n uite n slaa t volge ns h aa r d e onz e k erh eid cy vergroten deze verlichting van het werk ove r de eige n t aalvaardi gh eid e n d e spr ee k geheugen komt volgens de schrijvers tot stand angst to e doordat er voor het produceren van vaste dat het soc i a le klimaa t in d e kl as h ee l structuren als bijvoorbeeld 7ioe dan ook bern bel a ngrijk is voo r h e t spreek e n lui s te ronde r grammaticale kennis benodigd is wij s da a rover zijn doce nte n het wel ee ns om dit te verduidelijken zullen we kort l ee rli nge n voe l e n zic h jui s t bij s preek vaa r ingaan op de taalverwervingstheorie van nat digh eid kwe tsb aar lee n e 1 99 5 p 29 h et tinger en decarrico 1992 zij gaan ervan uit p edago gi sch asp ec t is b e lan g rijk boland 1995 dat zowel eerste als tweede taalverwervers p 32 er mo et ee n go ed so ciaal klimaat zijn frequente zinnetjes of delen daarvan in laarveld 1 99 5a p 40 twee de taallee rd e rs zijn geheel leren alvorens ze deze met behulp hebben gezie n d e gra mma ti c al e foute n die ze van grammaticale kennis kunnen analyseren maken en di e hun n o rms t ellend e van huis in woorden en morfemen hierdoor kunnen uit ne de rl a nd s talige klasge noten ni e t m a ke n aalloerders vaak veel meer produceren dan op wel aanle iding w a t langer na t e d enken ove r basis van hun zuiver linguistische kennis ver wat z e zulle n g aa n z egge n e n daarvoor is in vacht kan worden deze zinnetjes of delen ee n di scu ssie vaak ni e t vee l tijd al s j e daa rbij daarvan die de schrijvers lexical phrases noe b ed enkt dat z e ook n o g wat lan ger n aa r h e t uien worden ongeanalyseerd als apart lemma juist e woord mo e te n zoeke n dan lijkt het ni e t opgeslagen in het geheugen in het lexicon t eve e l ge z egd dat hun onzekerh eid re mme nd ook als de taalloerder wel in staat is tot werkt op hun bijdrage aan de disc ussi e dit i s analyse blijven deze lemma s naast de nieuwe de twee d e verklaring van laarve ld l ee rling e n bestaan op een moment dat een spreker hebbe n vaak moeite met mondeli nge ac a de wordt gedwongen tot snelle produktie en dit mi sche taken omdat z e onzeker zijn ove r hun is bij referaat en discussie het geval dan zijn de taalvaa rdigheid of ze wel over d e jui s te t a al lexicale frasen tijrlu inners voor de spreker tij middele n b e schikke n dens de produktie ervan kan hij immers naden ken over het vervolg van de zin 1996 4 moe r 195 me t le xi ca le frase n kunne n l ee rlingen hun lands in d e tw ee de f ase van het vo als volgt gespr e ksbijdrag en bete r op ad equ a te wijz e onde rz oc ht pr esent eren zoals de eindterne he t fo rmule ert v o c ty 1 99 5 p 23 van gelde re n oo stda m onderzoeksactiviteiten 1 994 p 44 s pre ke n in dit verband over moeiteloo s vlot e n vlo e i e nd fo rmul e re n e n we hebben geprobeerd een overzicht te maken dat i s voo r vee l l ee rlinge n e n z e ker vo o r ve e l van taalmiddelen die te gebruiken zijn hij het twee de taalle e rd e r s ee n hoge eis w a araan zij houden van een referaat en het voeren van zo nd e r sp ec i al e taalmiddel en ni et kunn en vol een discussie dat is een langdurig zo niet d oen onmogelijk karwei taalgebruik is immers een creatief proces geen referaat of discussie is ander onderzoek d at fo rmul es kant gelijk sprekers verschillen en bovendien ver en klare pakke tje s ta al ee n rol s pe le n bij het andert de taal voortdurend de door ons t aalle re n en h e t t aal gebruiken s t aat wel vast gegenereerde lijst van mogelijk te gebruiken we ine rt 1 99 5 geeft ee n overzi cht van i n dit taalmiddelen kan dan ook worden aangevuld verb and re lev a nt onde rzoek zulke formules de tijd dwong ons het hierbij te laten de word e n door ee rs t e en twee de taallee rd ers keuze van taalmiddelen is betrekkelijk wille va n alle l eeftijd en ge bruikt om d e c ommuni keurig want ze is gebaseerd op een beperkt catie op ga n g t e h oud e n o m de eige n taalpro aantal bronnen die we deels in transcript dukti e te vergemakke lijke n e n om nog ni et vorm voorhanden hadden in aanvulling op ec ht eige n gem aa kte l as ti ge r zin scons t r u cties de leerlingprestaties in de eerder genoemde b e t er t e l e re n ke nn en d oor ze al s formules t e case studies hebben we gezocht naar voor g ebruike n beeldige referaten en discussies en hebben we er zijn a anwijzin ge n dat de t eerd er z elf twee bronnenboeken gebruikt sel ec teert w e lke se qu e nti es hij of zij k a n of wil een commissie vergadering van de groningse geb ruiken inte nsi eve drill kan e rto e le id en d at provinciale staten d e fo rmul es te p as e n t e onp as gebruikt wor een discussie radioprogramma van onze d e n vo o r een p os itieve bijdrage aa n h e t taal redactie gebruik lijkt het ve rde r no di g te zijn dat d e een uitzending van het radioprogramma wel p a kk e tj es nie t t e o mva n g rijk z ijn een cl a use ingelichte kringen ni e t o v e rsc hrijd en e n d a t h e t d e gebruike r een voorlichtingsbijeenkomst filmanalyse en min of m eer duidelij k i s in welke s itu a ti es h e t filmgeschiedenis aan de rug gebrui k ervan gepas t is het overzicht taalhandelingen in coumou e a er zijn ec ht er vol gen s we ine r t 1995 p 196 1987 n og wel ee n paa r theor eti sc he e n m e th o dol o de voorbeelden van signaalwoorden in g i sch e vrage n wa t wo rdt prec i es b e do e ld m e t geschreven en gesproken teksten in verhullen formule ac htige taal hoe pas t h et binn en d e verhullen 1994 ta a lve rwe rving s th eo rie wa t dit laat s t e b etreft s uggeree rtwe in e rt dat h e t mi sschi e n tijd wordt naas t d e case s tudies hebb en w e du s gezo cht o m d e tra dition ele sc h eiding tu sse n gea uto naar taalmiddele n di e ge bruikt worde n door mati see rd e n ge c ontro l ee rd t aalge bruik waar ervare n spre ke rs zij geve n immer s h e t nivea u bij taalke nnis en re gels eerst inges l epen moe aa n waar de l eerli nge n na a r toe mo ete n t en worde n voo rdat z e als vanz elf gegeneree rd we kunnen echter ni et alles klakkeloos over kunnen word e n doo r d e taa lge bruiker te v er ne me n soms zijn de gebruikt e ta a lmiddele n va nge n door een c ontinuum van formul e nam elijk erg situ a tiege bonden zo begint de a chti g e n c rea ti ef taalgebruik al vo ordat d e c onurussie verga dering met hie rbij op en ik de t a alre gel s gek e nd of b e h ee rst worden kan d e vergadering ee n formul ering die niet past bij taa lleerde r ze met va ste zinn etj es gebruike n discu ssie en re feraat o p sc hool soms zijn z e s luit da arm ee aan bij de ideee n va n nattin ta almidd e len zo g ewoon dat we ze niet in het ger d e c arri co welke zinn etjes al s t aalmid overzi c ht h ebben opgenomen bijvoorb ee ld d el e n bij discuss ie en referaat gebruikt kunnen en en sommige taalmidde l e n komen ve el worden hebben we voor d e le sse n neder voor maar zijn niet mooi een voorbe el d 196 mo e r 1996 4 hiervan is het aansluiten bij een vorige spr eker redzaamheid zijn genoemd specifieke taal door midd e l van ik be doel of ja maar we handeling e n voorrefera a t en dis cussi e hebben hebben ons afgevraagd of we deze taalmidde we daarom toegevoegd len ook mo es t en opnemen in hoeverre moest ter ill u stratie geven we een voorbeeld voor het overzi cht prescriptief worden in plaat s van de rol van voorzitter in e e n di scussie noem en descriptief van geldere n en oos tdam 1 994 p 96 onder we hebben ons bij de s ele c tie uit eindelijk andere de volgend e eisen de voorzitter h e eft late n leiden door de volgende overwegingen al s taak ervoor te zorgen dat elke deelnemer het overzic ht mo e t ten diens t e staan van aan bod komt h et stimul er e n van bijdragen leermateria al e n a a n leerlingen hoeven ge en het to ed el e n van be urten het afremmen van dingen aange boden te worden die ze a l wijdlopige bijdragen da t d e bijdrage van elke beheers en zoals j a maa r deelne me r serieus genom en wordt he t ver he t heeft g e en zin middel e n op te n emen die mijd en van de invlo e d van storende factoren door e rvare n sprek e r s nie t of weinig worde n zoals vrie ndj e spoliti ek per s oonlijke voor e n gebruikt afkeuren partijdigheid so ci al e spanningen bij twijfel ne men w e de fra s en wel op omdat d ez e eisen zijn in he t ov erzicht terug te e r nade rhand makkelijk e r kan worde n vinden onder de kopje s b e urt geven corrige g eschrapt dan toeg e vo e gd ren van bijdragen die afwijke n van he t onder to ch was ee n b elangrijk c riterium bij se lec werp en of te wijdlopig zijn ai voorko tie va ak h e t gezonde verstand om het hie r men van onderon sj es de bijb e hore nd e t aal door ont s t a ne subj e cti e v e karakte r te ge n te ha ndeli nge n zijn he t woord g eve n verzo e gaan i s de lij st voorgelegd aan ee n aanta l ke n gebieden afre mme n s preke r afsluit en doc ent en met ervaring in spreekv a ardigh eids onderwerp e n reage ren op ee n ong eoorloof onderwij s in de bove nbouw va n h et vo en de de interrupti e de eln e mers a an e en di sc ussie lede n van het slo proj ec t n ede rlands vo mo e ten ond e r meer ve rhe ld ering kunn en bovendi en staat het overzi cht nog open voor vr a g en e n geven s am e nva ttinge n geven en wijzigingen en aanvu llingen zodat ee n b ep a al con c lusies tr ekken ter illu s tratie zijn in de mate van inters ubjectivit eit kan worden afb eelding i e nke le s tukj es uit he t ov e rzicht b ereikt opgenomen resultaten gebrui ksmogelijkh e den h et lijkt on s h a ndig de te ge bruike n taalmid h e t aanbi eden v a n e nkel e talig e con stru c tie s delen aan te bi e den bij de ge spreksregels van in c ombina ti e met de re gels voor referaat e n referaat en di sc u ssi e daarom hebb e n we de discuss ie ge eft volgens ons lee rli ngen handen taalmiddelen ingedeeld in aan s luiting op van e n vo et e n om aan de ge s teld e e is e n te vol gelderen e n oos tdam 1994 zo kan de do e n door exp lic iete voorb e elde n krijge n zij vertaalslag van het ov e rzicht naar eve ntue el e en ve e l duidelijk er b e eld va n wat er van hun le smateriaal zo kl ein mogelijk zijn het over verlangd wordt om te late n zi e n dat dit kan zicht be s taa t uit twee ond erdelen te we ten h elp e n grijp e n we even te rug op he t aan het discu ssie en referaat begin van dit a rtikel gec iteerde stukje discu s we zijn als volgt te werk gegaan van gel sie uit den bo sch d e lee rlingen blijven daar dere n en oo stdam 1994 g even een aantal op elkaar reageren in een lange s erie j a maar s criteria e ri dimensies voor de beoorde ling van met wat meer structurerende taalmiddele n leerlingpre s tati es we h ebben daaruit taalhan zou dezelfde discussie ve el duidelijk e r uit de de li ngen afgeleid di e in i e der geval nodig zijn verf kome n om dit te illustreren volgt hier bij het houden van e e n refe raat en di s cussie een alt e rnatieve versie van dez elfde dis cu ssie bij het benoemen van de taalhande lingen i s waarin we we e r de structurerende taalmidde gebruik gemaakt van het overzicht van cou len he bben onderstreept mou 1 98 7 dat echter beperkt bruikbaar was omdat daarin a ll een taalhandelingen voor h e t drempelniveau en het niveau van de sociale 1996 4 mo e r 197 verheldering vragen en geve n verheld eren eigen controlere n o f i s deze uitleg duid e lij k bijdrag e inhoud b eg rep en d a t di t wordt x sn a ppe n b e grijp e n julli e wa t ik b e d oe l eige n uiting ik b edo el parafrase re n wat ik vo oral wil zeggen is expli c it e re n duidelijk wil mak e n b e doe l lat en we zegge n j e kunt ook z egge n ik wil w o u d aa rm ee zegge n dat and er s ge z eg d b e te r m e t a nd ere woorde n z oals ik da arn et al gez e gd h eb vraag om verh el nie t b eg rijp e n ik h eb h et j e x niet begr e pe n wat b ed oe l j e dering spiegelen s i gnalere n me t zi c h ve rgewissen kl opt het d a t parafrase i k begrijp dat parafrase du s jij vindt parafrase o f vergi s ik nuj b edoe l t dus parafrase b eg rijp ik h eb ik h et go ed begrep en a l s ik zeg de nk d a t parafrase slo t s am envatt e n s a me nvatt e n op same nv a tt end kan wo rden g e zegd ges t eld dat ma c ronivea u om h e t sam en t e vatten alles bij e lka ar genom en ko rt s ame ngevat ko rt o m d e kwes ti e was i s dus stee ds con cluderen op ten s lo tt e tot s l o t z o dit dat was h e t da n tot zove r waa r h e t du s om gin g h et lijkt e rop d a t julli e zulle n nu w e l inzien dat hoe dan o o k afb eelding i taalmidde len voo r deelvaardighede n 198 moer 1996 4 dies moeite met het vinden va n e en gulden r als ik ie goed begrijp denk jij dat dat helpt middenweg tus sen een onge structure erd en dat je dat in een keer in atheneum 6 informeel v erhaaltje en e e n c ompac t forme el invoert betoog e e n overzic ht van mogelijk te gebrui 1 nee niet ineens ik vind dat je het moet ken ta a lmiddelen kan ze op de goede weg opbouwen in a6 h elp e n voo ral taalmiddel e n om t e parafra se m mag ik iets zei le gaat eraan voorbij r e n kunne n een h ulpmidd el zijn bij het re dat het over facultatief les in de eind dundanter m a ke n van e en b e toog examenklassen gaat dat wil zeggen ook voor mavo en havo r ea ct i es van d o ce nt e n de zes onder p amaa r vraagde docenten zien zeker het nut in van r wil je even wachten m heeft de beurt het aanbieden van een beperkt aantal m bedankt en die leerlingen zijn nog geen taalmiddelen ze zijn ook bereid er aandacht achttien dus nog niet volwassen aan te besteden in hun lessen ze onderschrij 1 nee daar heb je gelijk in maar dat was ven de directe koppeling aan deelvaardig omdat het over onze klas ging overigens heden die voor referaat en discussie van belang gaan de meesten toch wel naar een meao zijn ofzo daar is ook gewoon facultatief les ook de gedachte dat niet alleen allochtone r goed het gaat er dus om of het facultat i ef maar ook autochtone leerlingen hier baat bij lesgeven in een keer moet worden inge zouden kunnen hebben wordt door alle voerd of dat nu op de mavo havo of docenten bevestigd taalachterstanden ontstaan het vwo is ik vind dat je het moet leren volgens hen niet door geboorte maar door je kunt niet in eens beginnen met zelfstu geringere mogelijkheden in de dagelijkse die de meesten die zullen zeggen ja zelf omgeving van de leerling studie hoe moet ik dat aanpakken de bevraagde docenten zijn al enige jaren p maak even onderbreken ik begrijp datje actief bezig met spreekvaardigheidsonderwijs zelfstudie moet leren maar je leert nu in de bovenbouw en als zodanig niet represen toch ook al uit boeken na school dat is tatief voor de gehele groep docenten neder toch ook zelfstudie lands in een leerplan moet daarom duidelijk r daar heb je gelijk in wat ik vooral bedoel uitgelegd worden waarom aandacht voor taal is facultatief les dan ben je echt op jezelf middelen nodig is en op wat voor manier ze aangewezen sna ie het beste kunnen worden aangeboden en eventueel geoefend h e t gebruik va n zulke taalmiddelen di e d e over de manier waarop dit aanbieden en kwa li te it va n d e d isc uss i e kunne n verb etere n oefenen moet geschieden hebben de docen e n d e s pre ke rs extra formule rings tijd geve n ten verschillende ideeen vrijwel iedereen vindt ka n w elli c ht oo k he lp e n om d e gecon s tateer het gebruik van video opnamen een goed d e spree ka n gst van vee l havo e n vw o middel om stil te staan bij taalmiddelen opna l ee rlinge n te doorbrek en b ovendi en wordt men van discussies of spreekbeurten kunnen daarmee h et re p e r to ire va n de l ee rlinge n uit stopgezet worden waarna de leerlingen vra g e br e id e n kunn en zij zi c h g eva ri ee rd e r uit e n gen kunnen bespreken als wat had je kunnen o ok h e t gegeven d a t sommige leerlingen de eggen om hier duidelijk te maken dat je aait liet inle iding o f s pree kb eurt uit h et hoofd te l er e n samenvatten ums verder ziet iedereen wel wat k an mi sschi e n niet b ehulp van zulke lexi cal e in een rollenspel in kleine groepjes waarbij de frasen a a nge pa kt wo rde n va n g elde re n e n benodigde taahiuddelen van te voren zijn oo s tdam 1 994 p 44 n oem e n als ee n b e l a ng doorgenomen ook worden kleine kadertjes rijk crite rium voor h et re feraat voldo e nde met taalmiddelen op een instructiestencil als redundantie van informatie zij spe c ificer en functioneel gezien voor oefeningen op papier dit even later met de volge nd e vr aag ve r zijn de meeste docenten wat huiverig ze zijn mijdt de spreker het h a nt er en van sc hrijft aal bang dat dit weer uitloopt op deelvaardig formuleringe n die t e we inig re dunda nt zijn heidsonderwijs zonder transfer naar een wer ve el leerling e n h ebb en blijkens de case stu kelijke taalsituatie deeloefeningen mogen wel 1996 4 moer 199 maar zullen duidelijk op func tionel e momen noten en literatuur ten ing e bouwd moete n worde n r eceptie v e o efening e n kunnen misschien gebruikt wor we ba se ren ons hierbij op onderzo ek dat den om le erlingen bewust te make n van de binnen h et proj e ct nederlands v o van de slo taalmiddelen die nodig zijn maar een actief is uitg evoerd voor he t leerplan spreken luis vervolg van z o n oefening i s noodzakelijk tere n voor de tw ee de fas e het proje c t werkt bov e ndi e n mag m e n ni et uit het o og ve rli e aan een algeme e n le e rpl a n v oor ned e rland s zen dat de a angebod en taalmidd elen fa c ilit e in de tweed e fas e en aan sp ecifieke uitwer re nd moete n zijn en niet al s e en extra mo e ilijk kinge n v oor spreken en lui s teren en voor he ids fa c tor mo ge n we rken li t e ratuur lees doss i e r dit geb e urt op aan op d e vraag welke ca t egorieen van taalmid vraag van de ve ldve re nigingen e n de overheid dele n vooral v a n b elang ge acht worden kwa he t onderzo e k voor spreken lui s te ren b esta a t men ve rsc hill e nde antwoorden dit komt onde r m e er uit e en zevental ca se s tudies van voora l doordat de di sc u ssievorm en of re fe scho olpraktijke n in spreek en luiste ronder raatvorm p er sc hoo l ver sc hilt over al vindt wij s waarv a n er ee n he e ft plaat s gevonden op men e c hte r aandacht voor de c ategorieen een sc hool m et ee n a anzienlijk deel me e rtali stru c turere n samenva tten en spieg el e n en ge le e rling e n l aarv e ld 1 99 5 a d e daar geda doorvrage n v an belang n e ob s ervaties zijn in h e t k a de r va n ee n do c toraalsc ripti e gean a lyseerd e n gepla a t s t na as t ten slott e de di sc u ssi epre s tatie s van l eerlingen in e e n kl as met n eve nin s t rom ers laarveld 1 995b and e m et de ni e uwe eindte rmen voo r de twee de r e c ase s tudies zijn onder and ere boland 1 99 5 f ase va n het vo o rtgez et o nd e r wij s e n voo r e n l ee n e 1 995 verder is er e en verkennend dracht me t vr age n na en di sc u ss i e a l s ve r o nde rzo e k uit ge vo e rd naar taalprobl e m e n van plic ht e eind exa m e n o nd erdele n zal n i ema nd a llocht on e sc h o li e ren in de bovenbouw bo s meer om s pree kvaa rdi gh e idso nde rwij s hee n se rs 1 99 5 en he bben wij een overzi c ht o nt kunn e n er zal ee n stru c turele aanpak moe t e n w ikke ld van ta almiddelen voor re fe raat en komen di sc u ssi e me t ee n b e toog voor het g e bruik wille n we in die aanpak alle le erlingen ee n erva n mi e d em a 1995 gelijke kans geve n d a n zal er a a nd a cht moe te n zijn voor de benodigde t a almidde le n tot nu 2 we d a nk e n hans goos en gert hendrik s toe is de aandacht voor t a almiddelen in me andre hoeks tra tom oud elle n de vri es en thoden voor havo vwo bijvoorbeeld taal margo de wit voor hun medewe rking dade n van a bra e t en ook in leermidd elen voor he t taalbeh eersingsonderwijs in het hbo boland j sprek en en luis teren in de twee de fa se bij voorb eeld le ren co mmunice ren b eperkt tot prese nteren discussi ere n e n notulere n op d e sch o enkele signaa lwoorden vo or be paalde functio le nge m eensc hap winkle r prin s in veendam nele tekstrelaties zo als oorzaak g evolg we ens chede slo 1 995 studi e en onderzoek menen ond e rbouwd te hebben datje daarmee binne n het proje ct ne de rlands vo nr 1 6 niet kunt e n hoeft te vo l s t aan deze expliciet e bonse t h b e we ging in de impa sse in spi egel fun c tionele aanda c ht voor d e midd e l en waar 12 3 1 994 blz 89 e v mee je in versc hille nde situati es b e paa lde doe bo ssers b taalproble men van alloc hto nen scholi e ren len kunt ber e iken pas t in he t a lg e meen veran in de b ove nbouw van h e t vo o rtgeze t o nde rwis de rende beeld van het onderwij s in het neder en s chede slo 1995 i ntern eindrapport lands waarin het ve rwe rve n van taal s t ee ds mee r coumou w e a over de dre mpe l naar sociale komt te staan naa s t en in di e n s t van het ze redz aam l eid utrecht nede rland s c entrum gebruik en van taal buitenlander s 1 98 7 geld e re n a van r oostdam monde linge taalvaardig heid ne derlands referaat debat en dis c uss ie in d e bovenbouw van ha vo en vwo bussum dick couthino 1994 laarve ld k spre ken en luiste ren in de tweede fase 200 moer 1996 4 spreekbeurt en discu ssi e op h e t libanon lyce um in rotte rdam ensched e slo 1 99 5 a studie en onderzoek binnen het project nederlands vo nr i s laarveld k disc uss iepres tati es van rv t2 leerling en in de bovenbouw van havo en vwo utrecht n uv taalonderwij skunde 1 99 5 b doctoraal s c riptie ver schijnt in 1996 in de reek s studie en ond erzoek binn en het proj ec t n e derlands vo slo laarveld k j boland kan didactiek zonder le erli ngen in moer 1994 6 blz 330 335 le e ne w spreke n e n luis tere n in de twee de fas e d e gedoc um entee rde g roeps disc u ss ie op h et pie rso n college in den bosc h ens chede slo 1 99 5 studie en onderzo ek binnen he t proj e ct nederlands v o nr 1 4 mi e dema m de functionali teit van aandacht voor taalmiddelen in het spreekvaardigheidsonderwijs groningen rug to e g e pas t e ta alkunde 1 995 n a ttinger j r j s d e carric o lexical phrases and lang uage teaching oxford oxford uni ve rs ity pre ss 1 992 verhu llen m s verha ll en wo orde n le ren wo or den onderwijze n ho evelaken c rs 1 994 vogn va kontwikkelgroe p ne derlands advies exam e nprogramma xnvo en vwo ned erlands ensc hede den haag sl o stuurgroep profiel twe e de fa se 1995 weine rt r th e tule of formulaic langu a ge in se cond languag e ac quis ition a review in applied linguistics 1 6 2 1 99 5 blz 180 205 1996 4 mo e r 201