Documenten
marjan werts keuer taalonderwijs op de kleuterschool onderwijs kleuter en lager onderwijs gaan integreren een gunstige ontwikkeling zo lijkt het marjan werts zet echter vraagtekens bij die ontwikkeling het dreigt een aanpassing te worden van de kleuterschool aan de reeds min of meer vertechnologiseerde lagere school aan de verworvenheden van het kleuteronderwijs wordt voorbijgegaan bezorgdheid over de nieuwe basisschoo l de nieuwe wet op het basisonderwijs voorziet in een samensmelting van de huidige kleuter en lagere school op tal van plaatsen zijn al experimenten aan de gang om deze nieuwe onderwijsvorm gestalte te geven daarbij wordt het kleuteronderwijs echter zwaar onderbehan deld de uitspraak dat men de verworvenheden en inzichten van het kleuteronderwijs moet behouden is dan niets meer dan een loze kreet aldus de volkskrant van 28 november 1977 dit soort geluiden hoort men meer veel mensen die bij het kleuteron derwijs betrokken zijn maken zich ernstig bezorgd ze vragen zich af of de nieuwe basisschool niet een uitbouw van de huidige lagere school zal worden waardoor de kleuterschool zal afsterven ze vinden dat ze onvoldoende vertegenwoordigd zijn in de talrijke commissies en ze voe len zich ook minderwaardig behandeld bij de her en bijscholing en de aanvullende cursussen 6 de ongrijpbare kleuterschoo l als die bezorgdheid terecht is als er werkelijk te weinig rekening wordt gehouden met de verworvenheden en inzichten van het kleuteronder wijs zou dat wel eens kunnen liggen aan het feit dat het kleuteronder wijs zo weinig bekend is nog te vaak wordt de kleuterschool gezien als een bewaarschool waar lieve juffen de kleintjes prettig bezighouden een vrijblijvende bezigheid waarin men zich niet hoeft te verdiepen mensen die zich wel willen verdiepen in het kleuteronderwijs zien vaak de kleuterschool als een voorportaal voor de lagere school in 1920 werd het kleuteronderwijs betiteld als voorbereidend lager onderwijs en dan zal men weinig begrip kunnen opbrengen voor de verworvenhe den van het kleuteronderwijs omdat de werkwijze daar in vergelijking met die op de lagere school weinig systematisch en erg onduidelijk lijkt een treffend voorbeeld daarvan vind ik bij peter dekkers taal op de kleuterschool een taakverkenning als hij zijn bezwaren tegen het speel werkplan geeft hij mist daarin het formuleren van een beginsituatie en hij heeft kritiek op de wijze waarop de doelstelling wordt geformuleerd namelijk niet in controleerbaar eindgedrag pag 82 en in taaldidaktiek aan de basis wordt het kleuteronderwijs ongrijp baar genoemd door het ontbreken van een welomschreven leerplan en doordat er geen doelstellingen in de zin van d a zijn geformuleerd pag 81 ik denk dat juist door die ongrijpbaarheid het kleuteronderwijs in de discussies over de nieuwe basisschool zeer ten onrechte wordt onderge waardeerd dat die ongrijpbaarheid als problematisch wordt ervaren en een juist inzicht in de werkwijze van het kleuteronderwijs bemoeilijkt met name wat betreft het taalonderwijs is te demonstreren aan het eerder aange haalde boek van dekkers in de inleiding zegt de auteur dat het boek een bijdrage wil zijn tot bezinning op het eigene van het kleuteronder wijs en schijnbaar moeiteloos omzeilt het kleuteronderwijs de nade len van een afzonderlijk en dus vaak levenloos taalonderwijs maar in zijn uitwerking beperkt de auteur zich juist tot die aspecten van het taalonderwijs namelijk het gesprek en het kleuterboek vooral het be oordelen daarvan die in ons in vakken gesplitste onderwijs bij het vak taal thuishoren nergens vind ik in zijn boek voorbeelden van dat eige ne van het kleuteronderwijs die ongrijpbaarheid is denk ik het gevolg van de verschillende doelstel lingen die de maatschappij blijkbaar aan de kleuter en lagere school toeschrijft bij de lagere school ligt de nadruk op kennis en cultuuroverdracht de kleuterschool wil het kind begeleiden en stimuleren in zijn ontwikke ling zie nijkamp perspectieven van het kleuteronderwijs pag 4 5 daaruit vloeien verschillende werkwijzen voort als je als doel kennis en cultuuroverdracht formuleert kun je werken met een vrij gesloten leer plan en dan is het formuleren van een beginsituatie en doelstellingen in termen van controleerbaar eindgedrag niet zo moeilijk meer hoewel als je de spreek of schrijfvaardigheid wil vergroten met andere woor den als je een complexe communicatieve vaardigheid wilt trainen levert het formuleren van een operationele doelstelling toch wel problemen op griffioen 1978 maar als je als uitgangspunt hebt gekozen een kind te begeleiden in zijn ontwikkeling betekent dat aansluiten bij wat hij kan en wil en daarop verder bouwen dan kun je nooit met een gesloten leerplan werken en het vormen van attitudes en trainen van complexe vaardigheden laten zich moeilijk vangen in doelstellingen in de zin van d a daarmee is de cirkel gesloten de kleuterschool zal ongrijpbaar blijven als ze vanuit haar uitgangspunt wil blijven werken en als ze erin zal sla gen doelstellingen in de zin van d a te formuleren zal ze haar uitgangs punt moeten herzien en inderdaad een deel van de lagere school wor den in dit artikel wil ik speciaal ingaan op de verworvenheden en inzichten van het kleuteronderwijs vooral op de manier waarop geleerd wordt omdat ik ervan overtuigd ben dat de lagere school daar veel van kan le ren leren op de kleuterschoo l je kunt op verschillende manieren leren en er is mijns inziens een groot verschil in de manier waarop je op school de dingen leert en de dingen die je gewoon door het leven van alledag leert heel zwart wit zou je kunnen stellen dat het lagere schoolse leermodel psychometrisch is dat wil zeggen dat het daarbij vooral gaat om kennis overdracht waarbij de leerling hoofdzakelijk receptief is het alledaagse leren kenmerkt zich daarentegen door de manier waarop men met de werkelijkheid omgaat die werkelijkheid problematiseert herinterpreteert en zich eigen maakt naar mijn idee heeft het leren op de kleuterschool heel veel overeen komst met het niet schoolse alledaagse leren t is bekend dat alles wat je thuis op straat en in je gewone doen en laten leert veel gemakkelijker en minder problematisch gaat als datgene wat je in een gericht onder wijsleerproces aan geleerd wordt dat heeft ertoe geleid dat onderwijs kundigen die alledaagse leerprocessen zijn gaan analyseren om die te kunnen vergelijken met de schoolse leerprocessen dat onderzoek is nog niet zolang bezig en de resultaten ervan zijn nog niet algemeen bekend en erkend maar algemeen wordt wel aangenomen dat taal en dan vooral het spreken een belangrijke rol speelt in die alledaagse leerprocesse n 8 vergelijk britton de taal en het eren door middel van taal leren we enerzijds onze ervaringen emoties en ge voelens benoemen de taal biedt ons anderzijds een ordeningssysteem voor onze ervaringen waardoor we greep krijgen op onze werkelijkheid learning how to mean en ook is zij het middel om onze ordening en interpretatie van die werkelijkheid aan die van anderen te toetsen en zo nodig te herordenen en te herinterpreteren talking to learn halliday 1973 die functie van taal komt bij alle onderdelen van het leren verwerven van kennis van en over vaardigheden en attitudes tot uiting je kunt dus zeggen dat het verbaliseren op wat voor manier dan ook steun biedt bij het verwerven van kennis van en over vaardigheden en attitu des zo heeft een kind in zijn eerste vier levensjaren de werkelijkheid om hem heen leren kennen en ordenen hij kent zijn plaatsje in die werke lijkheid van gezin familie en buurt en weet zich te gedragen zoals het in die werkelijkheid van hem verwacht wordt en door hem als zinvol wordt ervaren datzelfde zie je op de kleuterschool gebeuren het kind komt in aanra king met nieuwe ervaringen een andere ordening en interpretatie van de werkelijkheid waardoor hij moet herordenen en herinterpreteren hij leert dat er andere dingen van hem verwacht worden en hij leert zijn plaatsje in die nieuwe schoolse werkelijkheid ontdekken de manier waarop dat gebeurt lijkt op de manier waarop het thuis gebeurde alles wordt talig begeleid juist daarom is het taalonderwijs op de kleuterschool van zo n eminent belang taalonderwijs op de kleuterschoo l men zegt wel dat een kleuter met vier jaar zijn moedertaal beheerst en alleen nog maar behoefte heeft aan uitbreiding en verdieping tijdens de periode op de kleuterschool worden de processen die al op gang zijn gebracht alleen nog maar uitgewerkt de minder belangrijke woordsoor ten worden uitgesplitst de zinsbouw wordt verder verfijnd en het kind gaat experimenteren met werkwoordsvormen dekkers 1977 maar dat lijkt me wat simplistisch namelijk teveel vanuit de syntaxis ge redeneerd met name op gebied van communicatief taalgebruik leert een kind tussen 4 en 6 en eigenlijk zijn hele leven nog enorm veel een kind van vier jaar kan met zijn moedertaal uit de voeten het kent de dingen uit zijn omgeving bij naam het kent min of meer de ordening van die dingen en kan met de mensen uit zijn directe omgeving commu niceren maar dan gaat het kind naar school en komt daar in aanraking met andere dingen in een andere omgeving een andere ordening en een 9 ander communicatief proces voor kinderen die van huis uit een orde ning en een communicatief proces hebben geleerd dat weinig afwijkt van dat van de school levert dat nauwelijks problemen op hoewel ook zij zullen ervaren dat ze in een andere communicatieve gemeenschap zijn opgenomen met andere woorden ook zij zullen merken dat een taaluiting die thuis voldoende is om begrepen te worden op school misverstanden kan oproepen ook zij leren hun taaluitingen zo te for muleren dat mensen die minder gedeelde kennis met hen hebben hen kunnen begrijpen en dat is volgens mij het wezenlijke van taal op de kleuterschool om dat niet het verwerven van kennis centraal staat zoals op de lagere school is ook de reproduktie van kennis niet belangrijk maar de leer activiteit zelf taal in de kleuterschool luidt mijns inziens het tweede taalverwervingsproces in het eerste is thuis tot stand gebracht daar hebben ze hun eigen omgeving leren kennen en verwoorden ze beheer sen het familie register dat wil zeggen ze zijn opgenomen in de commu nicatieve gemeenschap van het gezin ze kennen de ordening de waarde oordelen en het verwachtingspatroon van die c g eerste socialisatie proces het tweede socialisatieproces begint in de kleuterschool de eigen om geving en de nieuwe ervaringen worden met elkaar in verband gebracht en de kinderen leren erover praten met buitenstaanders ze gaan een sociaal register beheersen en ze leren de ordening de waarde oordelen en het verwachtingspatroon van de c g kennen en zich ernaar te gedra gen met andere woorden ze verwerven de sociale basisvaardigheden bijlsma van der kley 1975 heel de didactische aanpak op de kleuterschool is erop gericht dat kin deren naast hun moeder taal ook de school taal leren hanteren daarbij is de thematische manier van werken zo belangrijk een leidster weet dat jonge kinderen nog maar een beperkt zicht op de werkelijkheid heb ben alleen vanuit hun eigen ervaringen en belevingen ze weet ook dat kinderen niets leren over dingen die ze zelf niet meegemaakt hebben ze weet bovendien dat de kinderen ieder op een eigen manier die zeker niet louter verbalistisch is dingen leren daarom zal ze steeds proberen haar kinderen op zoveel mogelijk ver schillende manieren met een onderwerp te laten bezig zijn en hen zoveel mogelijk ervaringen te laten opdoen met een voorbeeld wil ik dit illustreren enkele maanden geleden komt een meisje opgewonden op school ze gaan verhuizen de kleuters zijn geinteresseerd verhuizen wat is dat eigenlijk in een ander huis gaan wonen rommel je moeder huilt dan de leidster begint die dag traditiegetrouw met een verhaal dit keer na tuurlijk over verhuizen dan volgt een klassegesprek hierin voeren voor 10 al de kinderen die ooit verhuisd zijn het woord de een vond het verve lend de ander een groot avontuur al die verschillende ervaringen en belevingen worden op elkaar afgestemd waardoor het begrip meer in houd krijgt en dan zegt juf dat zij ook gaan verhuizen de lokalen worden gewisseld en een hele dag lang zijn de kinderen druk bezig om de spullen in hun lokaal in te pakken en in het andere lokaal weer uit te pakken en een plaatsje te geven en ieder beleeft deze verhuizing op een andere manier de een vindt het maar eng de ander geweldig spannend en een derde is ontredderd door het hele gedoe maar allemaal hebben ze een beetje begrip gekregen van wat verhuizen eigenlijk is en in de dagen daarna wordt er met het begrip verhuizen op alle moge lijke manieren gewerkt de boeken barbapapa s nieuwe huis het huisje dat verhuisde en jobje worden voorgelezen en bekeken ze zingen ka doze kadoze kaduize de koning gaat verhuizen de kinderen tekenen verven en kleien over het onderwerp en ook het werken met ontwikke lingsmateriaal wordt aangepast aan het thema het rubriceren van ver schillende soorten huizen sorteren van dingen die je wel of niet mee zult nemen passen en meten bij het inpakken statistieken van kinderen die wel en niet verhuisd zijn enzovoort en in de gesprekken worden alle verschillende ervaringen rondom dit thema weer op elkaar afgestemd nogmaals dit voorbeeld is door zijn beknoptheid wel erg eenvoudig maar voor mij illustreert het wel het wezenlijke van de kleuterschool een leidster speelt in op de ervaringen en belevingen van haar kinderen en leert ze nieuwe begrippen in hun werkelijkheid te hanteren en ze doet dat op een manier die zoveel mogelijk de realiteit benadert waar door het leerproces erg lijkt op het alledaagse leerproces en dat lijkt me met name voor het taal onderwijs de meest zinvolle manier met na me deze verworvenheid van de kleuterschool zou niet verloren mogen gaan integendeel de lagere school zou er haar voordeel mee moeten doen bergen op zoom februari 1978 literatuur bijlsma kathinka peter van der kley naar een sociologische benadering van de onderwijsleersituatie in van der kley p a wesseling onderwijs en maatschap pelijke ongelijkheid universitaire pers rotterdam 1975 p 47 6 6 britton james de taal en het leren utrecht antwerpen 1973 aula 504 dekkers peter taal op de kleuterschool een taakverkenning o b r 273 tilburg 197 7 griffioen jan open en gesloten curricula in relatie tot het moedertaalonderwijs 11 met name het onderwijs in luistervaardigheid in moer 1978 1 p 11 23 halliday m a k explorations in the function of language london 1973 nijkamp w m perspectieven van het kleuteronderwijs groningen 1970 nijmeegse werkgroep taaldidactiek aan de basis groningen 1974 wil kinson andrew the foundations of language talking and reading in young children oxford 1972 2 12