Documenten
taalseksismen in de von informatie 1 inleiding meer en meer h erkent men de rol die de taal speelt om bepaalde maat schappelijke groepen op hun plaats te houden n in de taal schuilen bijvoorbeeld taalseksismen wat ik hier omschrijf als taalgebruik dat bewust of onbewust mensen miskent op basis van hun geslacht ik hou de omschrijving vaag omdat niet iedereen hetzelfde verstaat onder miskenning laat staan onder het nog beladener diskriminatie konsentreer me bovendien op taalseksismen ten aanzien van vrouwen uit de literatuur over het onderwerp heb ik acht kategorie 4n gehaald en bekeken in hoeverre die in de von informatie 10 2 van dit jaar voor kwamen paragraaf 2 daarna geef ik enkele aanbevelingen om seksis men te vermijden paragraaf 3 1k heb daarmee twee doelstellingen ten eerste laten zien hoe makkelijk seksismen in ons taalgebruik bin nensluipen ten tweede een analytisch modelletje geven waarmee je zelf in de eigen praktijk aan de slag kunt de soorten seksismen die ik bekei en heb zijn de volgende 1 onzichtbaarheid van de vrouw het lijkt of vrouwen niet bestaan a als in een beschrijving die zowel op mannen als vrouwen betrek king heeft uitsluitend de mannelijke term voorkomt de leraar b als naar een woord dat zowel mannen als vrouwen aanduidt uit sluitend met het mannelijk voornamwoord wordt verwezen de mens hij zijn 2 benoemen van de vrouw alleen in haar athankelijkheids relatie tot een man de vrouw van de direkteur 3 toevoeging van gegevens die niets met de funktie te maken hebben maar alleen met de traditionele rol de rechter mevrouw x moe der van drie kinderen 4 tussen haakjes plaatsen van vrouv elijke woordvormen student e 5 niet alfabetische opsommingen met het mannelijk eksemplaar voorop vader en moeder zoon en dochter 6 stereotiepe uitdrukkingen of beschrijvingen die een traditioneel oordeel over een bepaald geslacht weerspiegelen vrouwenlogika manhafticheid of mannen en vrouwen in stereotiepe rolpatronen het jongetje dat agent wordt en het meisje verple gster 7 kleinerende uitdrukkingen grietje blondje 8 verschillende manieren van verwijzen nar mannen tegenover vrou wen de heer de groot vs magnet jans maar ook tussen mannen c q vrouwen onderling in een zelfde positie de ene vrouw heet mevrouw de andere niet ik ben er me van bewust dat niet alle seksismen even ernstig zijn of even makkelijn vermeden kunnen worden ik kom daar in de aanbeve lingen op terug ook kunnen seksismen met name de kategorieen 6 7 en 8 zowel mannen als vrouwen miskennen maar dat veel vrouwen en mannen zich gekwetst voelen door seksismen is een feit als we daar zelf iets aan kunnen veranderen dan moeten we dat doen 2 von informatie jaargang 10 aflevering 2 1980 deze aflevering van de von informatie is blijkbaar uitsluitend op mannen in het onderwijs gericht en gaat er van uit dat alleen man nen aan het onderwijs deelnemen getuige de 48 gevallen van ka tegorie 1 onzichtbaarheid van de vrouw die er in voorkomen ik geef van elk voorbeeld slechts een vindplaats de meeste zitten in het artikel over praten en luisteren tot kategorie 1 a horen student binnenkant schutblad schrijver met naam idem 2 de lezer p 2 leerling p 2 leraren p 2 2 marktkramer p 2 de leraar p 3 wiens belangen p de deelnemers p 4 de sprekers p 4 2 gast arbeiders p 8 de vinder p 9 literatuurleraar p 17 en de verantwoordelijke uitgever van ons blad blijkt een vrouw te zijn voorpagina verwijzingen met een mannelijk voornaamwoord naar een woord dat sekse neutraal is categorie 1 b zijn ook makkelijk te vinden de leer ling ook laten merken wat hij allemaal wel kan p 3 iemand spreekt dialect dan kan hij toch nog een 7 halen p 3 waar om iemand ongeinteresseerd een spreekbeurt aframmelt over een onderwerp dat hem helemaal niet ligt p 5 wie weet wat wil behandel en p 4 een leerling hem hij p 6 als een luisteraar non verbaal door zijn hording duidelijk maakt dat hill p 6 7en zo goed als dtsluitend mannelijk wereldje dus waarin slechts twee maal door hij zij wordt aangegeven dat er ook wel eens vrouwen aan meedoen op de binnenkant van het schutblad wordt naar de yaam meisjesnaam gevraagd en naar de naam van de echtgenoot zulk een benoemen van vrouwen in hun relatie tot een man kategorie 2 is tegelijk een voor beeld van een verschillende manier van verwijzen naar mannen tegenover vrouwen kategorie 8 omdat het bij mannen niet wordt gevraagd de redaktie bezondigt zich daar nog een keertje aan op de binnenkant van het achterste schutblad met jeanne roger meylemans bij mij rijst ook de vraag of de vrouuelijke volgelingen p 19 van johan heene en roger roger niet tot kategorie 8 horen nergens is er immers sprake van mannelijke volgelingen nog een geval van verschillende zij het niet seksistische verwijzingen waarom spr3ekt de redaktie ons de ene eer met je en de andere keer met u aan kategori4n 3 5 en 7 komen niet voor kategorie 4 vier keer een belgische re acteur trice p 18 kleuterleid st er onderwij zer es regent es binnenkant laatste schutblad kategorie daarentegen is weer wel frekwenter en vooral in de voorbeelden die de artikelen geven nergens duikt een vrouw op in de taalgebruiksituaties en mannen worden in stereotiepe rollen opgevoerd een deftige heer p 6 machtsverhoudingen tussen jonge kerel agent en keurige heer agent p 6 een politieagent tegenover wie je je onzeker voelt p 7 een onnozelaar p 8 gesprek met veldwachter p 9 en de verkeersagent p 9 mannen zijn of heren of beren en vrouwen bestaan niet misschien overdrijf ik en heb ik met sommige voorbeelden spijkers op laag water gezocht maar toch is het goed na te gaan hoe je een aantal van de seksismen kunt vermijden 3 aanbevelincle het is niet mogelijk nu al definitieve aanbevelingen ter vermijding van taalseksismen te formuleren ten eerste omdat je sommige seksismen niet kunt vermijden als er geen verandering in de maatschappij of in de wetgeving optreedt het is bijvoorbeeld niet helemaal onbegrijpelijk dat een administratie alleen bij gehuwde vrouwen naar de naam van iemand anders i c de man vraagt vrouwen hebben dan al wel pas het recht ge kregen om of hun eigen naam te behouden of die van hun man aan te nemen maar toch blijven ze in dat opzicht onderscheiden van de man die alleen zijn eigen naam behoudt dit probleem kan maar op twee manieren opgelost worden zowel mannen als vrouwen behouden ongeacht hun burgelijke staat in alle situaties hun eigen naam ofwel zowel mannen als vrouwen krijgen naar eigen keus het recht de naam van hun huwelijkspartner aan te nemen in sommige amerikaanse groepen is het inderdaad al gebruike lijk dat de man bij huwelijk de naam van zijn vrouw overneemt hoe dan ook de von kan een seksisme als dit niet op haar eentje doorbreken hoewel er wel suggesties dienaangaande mogelijk zijn zie aanbeveling 7 even moeilijk is het bij seksismen waarbij vt3randeringen zo tegen be staande taalregels indruisen dat ze tot lachwekkende en daardoor ave rechtse resultaten leiden een voorstel om naar het woord mens te ver wijzen met een kombinatie van haar en zijn zoals hijn of zaar zal het mijns inziens niet ver schoppen andere seksismen kun je wel vermijden enkele aanbevelingen daarvoor zijn aanbeveling 1 gebruik zoveel mogelijk sekse neutrale termen wanneer zo wel mannen als vrouwen bedoeld zijn bijvoorbeeld leerkracht zoals in sommige artikelen al gebruikelijk verpleegkundi e sch6lier direktie een kenmerk van zulke woorden is dat je er met hij hem en met zij haar naar kunt verwijzen een steun hierbij geeft het groene boekje dat bij deze woorden een van de volgende aanduidingen zet v m m v of m v een onfeilbare gids is ook dit weer niet omdat de taal zich voortdurend aanpast naar minister bijvoorbeeld hoe wel volgens het boekje uitsluitend een m woord kun je tegenwoordig met en j verwijzen misschien heeft een soortgelijke verandering zich ook al doorgezet bij docent en kursist ook bij voornaamwoorden kun je sekse neutrale vormen gebruiken in plaats van bijvoorbeeld die voor zijn toets zakt kan net zo goed wie voor de toets zakt bestaat er geen sekse neutrale term dan zijn er nog een aantal uitwijk mogelijkheden aanbeveling 2 laat een sekse gebonden term weg de laatste van de drie middagen werd er gewerkt aan is even duidelijk als de laatste van de drie middagen werd er door de deelnemers gewerkt aan p 9 aanbeveling 3 gebruik sekse neutrale meervouden sommige woorden zijn in het enkelvoud wel sekse bepaald bijvoorbeeld leerling leerlinge maar in het meervoud niet leerlingen dit geldt ook voor termen die individuen aanduiden direkteur direktirce tegen hun kollektief direktie bij de eerste en derde strategie neutraliseer je een eventueel sekseonder scheid bij de tweede strategie ontken je het als dat niet mogelijk is dan kun je het bestaan van twee geslachten als volgt weergeven aanbeveling 4 gebruik twee termen in plaats van een leraar en lerares dit geldt ook voor verwijzingen door middel van voornaamwoorden hia en haar zijn aanbeveling 5 gebruik toch maar haakjes hoewel het volgens sommigen ook een vorm van seksisme is en daarom in de kategorieen opgenomen maar gebruik ze konsekwent in die zin dat je ze plaatst rond die letters die een uitbreiding zijn ten opzichte van het andere woord dus student e en leerling e maar ooi lera a r es en echtgeno o t e s beide laatste aanbevelingen hebben zo hun nadelen strategie 4 leidt tot omslachtige tekstuitbreidingen strategie 5 leidt tot een lelijke typografie en ze is soms onmogelijk bijvoorbeeld sekretaris en sekre taresse maar wellicht wegen deze nadelen toch niet op tegen de mis kenning die anders kan ontstaan ir zijn voor beide aanbevelingen ook alternatieven denkbaar bijvoorbeeld in alfabetische volgorde leraar lerares sekretaresse sekretaris of studentjes lera a r es en sekretar e i s se de volgende twee aanbevelingen zijn in dit verband makkelijker aanbeveling 6 hanteer in sommigen en konsekwente alfabetische volgorde bijvoorbeeld haar h em jongens en meisjes moeder en vader aanbeveling 7 noem iedereen en noem iedereen overal hetzelfde dus noem in voorbeelden mannen en vrouwen jongens en meisjes en vermijd wat in sommige scholen nogal eens voorkomt dat vrouwen aangeduid worden met mevr jansen en mannen met l jansen geef beide geslachten 6f een aanspreekvorm dhr i mej i mevr de titel s als de betrokkene die heeft en daar op staat en voor naam of alleen titel voor rtaam het probleem van de gehuwde vrouwen in het inlichtingenblad zou met deze aanwijzing zo opgelost kunnen worden vraag ten eerste naar de eigen naam bij mannen en vrouwen en ten tweede naar de naam van de even tuele huwelijkspartner bij mannen en vrouwen dus eigeiv skxm gehuwd met 4 konklusie zelfs in de von informatie komen seksismen voor vooral seksismen die de vrouw onzichtbaar maken kategorie 1 de aanbevelingen zijn daar dan ook vooral op gericht andere seksismen komen gelukkig slechts spora disch voor en de aanbeveling in dat verband is makkelijk let erop en vermijd ze wel geloof ik dat deze seksismen niet bewust gebruikt worden maar het overzicht bewijst hoe makkelijk men over zulke zaken heen schrijft daarom hoop ik minstens tot een bewustwording van de problema tiek bijgedragen te hebben bewustwording is een eerste noodzakelijke maar niet voldoende stap tot verandering het analyse modelletje is ook bruikbaar in je eigen praktijk je kunt er met je leerlingen allerlei soorten teksten mee doorlichten zoals kranten tijdschriften reklame dat zal ook voor hen nuttig zijn om zich van het probleem bewust te worden maar op je school dwarrelen nogheel wat andere teksten rond ministriele oekazen leerplannen reglementen schrijven aan ouders enz als je ook die teksten eens onder de loep van het sek sisme bekijkt dat kan best een aardig projekt nederlands worden dan zou je wel eens erg verbaasd over de resultaten kunnen zijn lelf heb ik samen met h lavrijsen en g van der wouw wat officiele geschriften uit onze school doorgevlooid en hoewel dat een gemengde school is die leer krachten opleidt komen de vrouwen er maar bekaaid af tenslotte is het ook belangrijk aandacht te besteden aan seksismen in de schoolboeken die je gebruikt want dat het daarin met de positie van meisjes en vrouwen maar lamentabel gesteld is heeft d brouwer in 1 oer onlangs wel duide lijk gemaakt dat het zelfs voor auteurs in de v0 informatie moeilijk is om bestaande patronen te doorbreken is wel gebleken uit de voorbeelden vaan kategorie 6 lukt je dat zelf al wel dan is het de moeite waard om met leraren en lerarersen van andere vakken hun lesteksten kritisch op taalseksismen te bekijken we hebben nog een lange weg voor de boeg 6 wat nederlandstalige literatuur a boeren e a kranten makende vrouw te vaak onzichtbaar nrc handelsblad 18 april 1979 n both e a seksismen in van dale moer 80 1 2 7 d brouwer e a vrouwentaal en mannenpraat h van p ennep amsterdam 1978 d brouwer lariekoek over kletskoppen onze taal 48 5 1979 30 31 d brouwer seksisme in schoolboeken nederlands marie blijft breien t1 moer 80 2 32 36 j van de norst vrouwentaal mannenpraat onze taal 48 5 1979 29 30 f jansen het vrouwelijke verkleinwoord en de socioliguistiek nieuwe taalgids 72 6 479 487 a romein verschoor over taal en seks seksisme en emancipatie de gids 138 1 2 1975 3 29 a romein verschoor seksisme en taal opzij februari 1978 24 5 m stra y er de vrouw in de mannentaal gevangen purmerend 1975 mark baeyens tweedekansonderwijs antwerpen tweede oproep dit is een oproep voor licentiaten ruganten voornamelijk aardrijks kunde en geschiedenis die op vrijwillige basis willen meewerken aan tweedekansonderwijs te antwerpen wie wil en kan een 4 tal daguren per week vrijmaken om een kleine groep volwassenen te begeleiden volgens een vernieuwde pedagogische aanpak daar komt nog 1 vergadering om de 14 dagen bij tweedekansonderwijs wil volwassen uit kansarme groepen helpen bij het behalen van een diploma lager of hoger middelbaar of hoger onderwijs via middenjury alsook een kans geven om hun algemene vorming te kunnen verruimen bij de start waren er een vijftigtal deelnemers hoofdzakelijk vrouwen wie wil meewerken kan zich opgeven hij mattie de rijck p a elcker ik consciencestraat 46 2000 antwerpen tel 031 39 38 68 3