Taaltests uit Utrecht

taaltests uit utrech t drs a k de vrie s twee vr a ge n h ebben het w erk in o n s t aa l denkprog ra mma voortdu rend be p a ald te n eerste wa aru i t b estaat de a chterstan d in taalontw ikk eling van kinderen uit het milieu der minstgeschoolden ten opzichte van die der meer geschoolden ten tweede wat kan er gedaan worden om die taalachterstand te vermi n der en in dit artikel zu l len we alleen ingaan op de eerste vraag omdat elders al ee n vo orbee l d wordt g e g ev e n va n de m anier waarop we tr a chte n iets a an die achtersta n d in taal ontwikke ling t e doen vrij b i nne nk ort w ordt ook on derzocht of het terecht is om v an een achterstand in de taalontwikkeling te spreken of dat het meer gaat om te k orte n in het taalgebruik die n iet dui de lij k ge koppeld zijn aan eerdere sta dia in de ontwikkeling van het t a algeb ruik en taalve rstaan voord at in 1968 een begin w erd gemaakt met de bo uw van het ta al denk pro gramm a dat s a men m e t het gezi n sbeinvl oe d ingspr ogramma v an dr rupp en het school v oorb er eidi ng sp rogra m m a va n drs teunissen het u trechtse compen satieprogr am ma vormt ha d dr koh nsta m m a l de utrechts t a aln i veau test tjt a nt samengesteld en op kleine schaal genormeerd over de utant schreef kohnstamm in zijn artikel de ak it de wppsi en de utant drie n i euwe tests voor 4 tot 7 jarigen de utant bestaat uit vier subtests waarvan er een uit de pma en drie uit de itpa de iilin ois test of psycholingu is t ic abilities stammen die subtests zijn 1 woordenschat 2 analogieen en tegenstellingen 3 gramm at i ca 4 ond er woord en br e ngen wat de utant be treft ver wacht ik dat de eerste vrij spoedig door een tweede verv a nge n za l w o rden w ij zij n ontevreden ove r de oppervla kkigheid van de diagnose a angaa nde de ta alvaardigheid van de onderzochte kinderen voor een diepergaande diagnose van het passief taalverstaan en het actief taalgebruik heb b en w ij ons i nmi dde l s om hulp gewe n d tot psy chol ingu iste n en neerlandici e n zoeke n w i j a a n sluiting bij w at in d i t op zi cht in harv ard wordt gedaan als w ij dit allemaal tevoren ha dden willen doen hadden we nog lang niet de beschikk i ng geh a d over ee n instru me nt waar mee nu reeds bij gr oepen ki nderen het ef fect v an b epa al de le erprog ramma s op he t taalgedra g ka n wor den geeva l u eer d a l is het dan ook oppe rvlakkig d e u t an t ma g dan in houde lij k opp erv lakkig ge noe m d worde n i n elk gev al bleek bij de nor mer ing da t de vi er subtests volde den a an de verw a cht ingen gemeten met die ta alma te n we rden de versc h i ll en tusse n de sociaal culturele milieus du idelijk waar nee mb a ar er w erd e en v erde l ing gema akt in vier mi lieus w a arb ij inge dee ld werd n a ar opl e idi ngsn iv e au van de ou ders voor vindplaa tsen zie men de literatuurlijst aa n het slot van deze bijdra ge 32 milieu 1 niet meer dan basisonde r wijs voltooid m il ieu i i l t s hui shoudschool of soortgelijke vakopleiding voltooid mil ieu i ii mavo of daaraan gelij ke schol ing v oltooid m il ieu iv havo of v wo voltooid plu s a lles wat d a arop kan volgen tussen deze vier mi l ieus w a ren de v erschillen in score van de kleuters in de opeenvolge n de leeft ijdsgroepen van 4 1 toi 71 jaar telkens ongeveer 3 4 stan d a ard devia tie een verschil da t aa nle i ding wer d tot de uitspraak dat zesjarige k l eu ters uit het milieu de r minstgeschool den milieu i een achterstand van ande rhalf j a ar in taalontwikkeling heb b en vergeleken met hun leeftijdgenoot jes uit milieu iv de utant voldeed aan de eerste eisen die eraan gesteld ir erden zodat de test gebruikt kon worden als e v aluatie instru m ent voor zogeheten compensatie programma s maar de behoefte aan verfijnder taaltest b leef bestaan er werd daarom contact gelegd met harvard en de samenwerking met neerlandici en taalpsycho logen werd gevonden uit de samenwerking kwam een door zwo gefinancierd project voort dat de bouw van nieuwe instrumenten en een gediffe r entieerder evaluatie van het inmiddels gestarte taalbeinvloedingsprogramma voor kleuters ten doel had taaltoetse n er werden sinds 1969 drie soorten ta altoetsen ontwikkeld imitatie compre hensie en produktietoetsen dit naar aanleiding van de onderscheiding van het taalgedrag in imita tion compr ehension e n production door mc caffrey lmitatief taalgedrag schrijft een van de medewerkers aan het project g reesink wordt gemeten door een kind uitspraken na te laten zeggen de assumptie hierbij is dat met ui tsch a ke l ing van de gehe u ge nfactor het niveau van taalontwikkeling waarop het kind z i ch bevindt bepalend is voor de vorm waarin de zinnen worden teruggezegd in een comprehension toets prob eer t men erachter te komen of een kind de taal die hij a angebode n krijgt ook b egr ijpt h et kind hoeft alleen te laten merken dat hij de mededel ing van de ander begrepen heeft en hoeft in dit geval niet na te zeggen wat men hem voorzegt 3 3 wat d e taalpr oductie betreft er zijn verschillende methoden om de taal di e een kind kan produceren te meten men kan het kind voorz ien van een bandrecorder en alles opnemen wat hij in de lo o p van een bepaalde tijdseen he i d zegt voor ons doel was dat moeilijk te realiseren bov end ien zochten w e naar taalsteekproeven die inhoudelijk niet al te zeer van elkaar afweken zodat ze formeel iets meer betrouwbaar waren voor een analyse en verge l i j k i ng de imitatietoet s deze toets besta at uit 28 zi nnen wa arin een g rote ve rscheide nheid aa n gr am maticale constructies i s ve rwerkt de zinne n best a an meest al uit zeven tot negen woorden en bevatten uitspraken over mensen en dingen die voor k leu ters herke nb a ar zijn zo als d e jonge n sta a t op vade rs tenen de grammaticale const ructies die i n deze toets zijn opgenom en werden o a gekozen op grond van de door mej bodegom verzamelde taa lsamples van enkele utrechtse kleute rs doctor aal scr i ptie en op grond van een kritische beschouwing van de door menyuk beschreven gra mmaticale structuren die in de taal van zesjarige ame r ikaanse kleuters voorkomen dit la atste omda t er in nederland nog nauwelijks st u die gemaak t is v a n de taal van oudere kleu ters de imitatietoets werd opgesteld om na te gaan i n hoeverre ki nder en uit het milieu der minstgeschoolden en die der meergeschoolden in sta at zijn de ver schillende grammaticale constructies d i e zij in eenvoudige zinne n aangeboden krijgen te reproduceren de veronderstelling hie rbij is dat kinder e n uit het milieu der meergeschoolden met mee r gema k en minder fouten de voorgezeg de zinnen zull en nazeggen dan ki nde r en u it het milieu der minst geschool den uit milieu i werd ee n groep va n 20 kinderen gekozen en uit milieu ii en ii i werd daarna een groep kinderen gezocht die eenzelfde score op de rave n progressive matrices een intelligentietest wa ar geen taal aan te pas komt hadden en die even ou d waren als die uit de milieu i groep gemi d deld 5 6 jr aan de leden van beide groepen werden de 28 zinnen aangeboden met de uitnodiging die zinnen na te zeggen een week da arn a werd hu n een twee de serie van 28 zi nne n a an ge boden die wat noeilij nhe c sgraad en grammaticale constructie betreft identiek waren met de eerste serie en alleen naar ve rschijningsvorm ve r sch i lden zo we r d bijvoor beeld de eerste zin de jongen zit niet op de stoe l in de tweede ser ie het meisje zit niet op de stoel de antwoorden v an de kin der en wer den op de b an d opgenomen e n uitgeschre ven waarna mevrouw drs a j l arl man ru pp een a na lyse ma akte v a n de fouten d w z van de wegla tingen vervangi ngen en toevoeginge n per zin en de twee milieu groepen ver geleek vooree rst is die analyse alleen a ls interne publikatie van het ped agogisch instituut utrecht verkrijgbaar als voorbeeld van die an alyse volgt hier de zin 34 a de jongen is bang voor de hond b h et meisje is bang voor de hond in deze zin valt he t a ccent op d e voorzetse l const i tue n t die in het pre dikaat in ee n va ste v erbin ding met h e t we rkwoord optr eedt e n voorzetse l voor we rp w or dt genoem d all ee n b ij de m ili eu 1 groep zien we vervang ingen in deze voorzetsel constituent speciaal van het bepaald lidwoord daarnaast komen vervangingen van het bepaa l d lidwoord van de naamwoordgr oep en ve r vanging van d e persoonsvorm v oo r i li iii vervanging van het voorzetsel van de voorzetselgroep 2 s vervang i ng v an het bep l idwoo r d van de na a mwoordgr oep van de voorzetselgroep 10 04 ve rva ngi ng van he t naam woord v a n de naamwoordgr oep van de voorzetselgroep 2 5 9 6 ver vanging van de persoonsvor m 12 5v ve r vanging v an het bepa al d lidwoord van d e na a m ivoordgroep 22 5s 4 weglating v an h et b epaal d lidwoord v an de naa mwoordgroep 2 5 9 6 b ov enst aand on de rzoe k heeft twee praktisch e conseq uentie t e n ee r ste k rijge n we een gediffere ntieerd i n zicht in de fouten die kin deren u it milie u 1 ma ken b ij het na ze g gen v a n z innen en we krijgen informatie over gra mm at i c al e constructi es die extra v ee l proble m e n ople v eren wa arbij we a fge spr oken he bb en dat we die c onstruc ti e s die o ok door k in der en u i t mi l ie u ii en iii n iet b e h ee r st worde n niet a an m il ieu 1 k inderen zul l en aanbie den ten tweede kunnen nu aan de hand van de zinnen die vooral in de milieu 1 groep moe ilijkheden o pl evere n a parte toetsen wor de n o n twikkel d waarin veel zinn en van datzelf de type zijn o pge nom e n om de v e ronderste lling te toetsen da t jo ng ere kinderen uit milieu iii dezelfde fouten maken als oudere kin deren uit mi l ie u 1 wa bij positieve result aten ons meer reden zou geven om te spreken van achterstand in de taalontwikkeling d e c om prehe nsion toetse n twee comp re h e nsio n toetsen we rden ontw ikk eld d e eerste die ge m akshalve het t able au wo rdt genoe md meet hetzelfde als de tw eede nam elijk het taal verstaan en vooral het verstaan van door de syntactische structu u r van een uitspraak aangegeven semantische differentiaties en r elaties de tweede toets vraagt van h et k i n d o m u i t vier ster k op el kaar l ijken d e p l aatjes d at plaatje te kiezen dat de uitspraak weergeeft d ie het kind door de proefle ider wordt voorgezeg d de zinnen v an deze toet s z ijn d eze lfde a ls in de imitatietoets de v i er pl aatjes ste ll e n b v voor de jong e l ing i s b ang voor de ho n d de jongen pl a agt d e h o nd d e j o ng e n speel t met de ho nd en de jo ngen en de hond lope n hard de vraa g lu i dt nu op we l k pl aa tje z ie je de jongen is bang voor de hond 35 in de table a u toets wordt door de proefleider ook een uitspra ak gedaan d e man loopt naar het paard dat uit de wei is weggelopen nu moet het kind echter geen pla atje aanwijzen m aar een h a ndeling uitvoeren na melijk uit de beesten die op het tableau in de wei staan het paard kiezen en dat paard buiten de op het tableau aangegeven wei plaatsen waarna het een poppetje da t de man voorstelt naar het paard toe moet bewegen to t n u toe is er geen interpretatie gegeven va n de verschillen die tusse n de groepen kinder en uit het milieu 1 en het milieu ii en i i i optra den in het a antal goede r e a cties op de comprehension toets met het table au van de 14 opdrachten werden er gemiddeld in de milieu i groep 7 1 goed uitgevoerd en in de milieu ii en iii groep 9 6 een verschi l dat significant is wilcoxon t 14 bij eenzijdige toetsing p 0 25 toch is dit verschi l minder opval l end dan bij de vier pla atjes comprehension toets waar de milieu i groep gemiddeld 13 4 v an de 26 uitspr aken goed a an wees terwijl de groep uit milieu i i en iii op een gemidde l de van 2 1 7 goed kwam t 5 93 p is bij eenzijdig toetsen kleiner da n 0 00 5 de veronderstelling luidt dat de synta ctische structuren die in de toets met het tableau worden aangeboden zo moeilijk zijn dat beide g r oepen slechts een beperkt aanta l opdrachten ku nnen vervullen d e j uistheid v an deze ver onderstelling moet nog onderzocht worden de imitatietoets en de vier plaatjes comprehension toe t s lijken in zoverre op elkaar dat de 28 zinnen die verwerkt zij n in de imitatietoets op twee na ook het materiaal vormen van de comprehens ion toets verondersteld werd n a me lijk dat vervorming bij imitatie van de gramm a t ika le s truc tuur van een zin zou wijzen op de mogelijkheid dat die structuur nog niet is opgenomen in het actief taalgebruik van het kind dat de fout maakt om te controleren of de structuur wel verstaan wordt en misschien toch dee l uitma akt v a n het reper toire van het kind wordt dan in de comprehension toets gevr aa gd na ar her ken ning van de stru ctuur die in een uitspraak is opgenomen d at impliceert dat men zou ku nnen verwachten dat fouten per individu op de vragen uit de comprehension toets samen zo u den v allen met fouten v a n dezelf de individu in de imit atietoets d w z fouten tegen de kritische structuur van de zin van het materiaal dat wij verzameld hebben zijn de fouten nog niet ve rgele ken u i t een soortgelijk onderzoek van osser wa ng en zaid in 1 969 bleek echter dat er geen relatie te vinden wa s tussen de fo u ten die bij de twee ta ken gemaakt werden zij zochten een verkl aring voor het ontbreken van de verw ach t e re l atie in de vormverschill en van de twee taken de produktietoet s omdat we inzicht willen krijgen in de kwaliteit v a n de t aal w a arover kinderen spontaan beschikken we r d een situ atie ontwikkeld waarin we kinderen u i tnodi gen veel en ongedwongen te praten 36 hoewel de situatie sterk gestandaard i seerd is b lijft het de vraag of men het uitlokken v an spontane taal een toetssituatie mag noemen vooral omdat het om spont a ne taal gaat zijn er allerlei factoren d ie we niet in de hand ku n nen houden zoals bijv de hoeveelheid taal die door het kind geproduceerd wordt in veel onderzoeken naar de taalproduktie wordt dan ook een minimum gesteld templ i n en bodegom gingen bijvoorb ee ld u it v an 5 0 ui tspraken zinne n v oor hun onderzoek naar d e rel at ie t ussen de taa l v an ou de rs e n k in deren in het milieu der minst geschoolden gingen mevr van noort en a t m coo ls uit van 75 uitspraken ee n probleem voor het onderzoek van de spontane ta al v a n kinderen vormt oo k de situatie wa ar i n taal ui tgelokt wor dt al ee rder werd gezegd d at het best m o ge lij k zou zijn o m d e kindere n wier taal we w i llen anal yseren te vo orzi en v an een m icro foon en ee n klein zendertje dat de ta al die ze produ ceren door geeft a an b andrecorders di e de produktie vastleggen er zijn ook a ndere methode n beproefd mej b o d ego m liet telke ns twee kinder en a an een zandtafel spe l e n en na m op de b an d de taal op die ze produceerden de h eer cools en mevr van n oort gebruiken pl aten uit de columbus serie v an langeveld o m taa l u it te lok k en en voor de produktietoets die in het taal de nkprogra mm a is on twikkeld bestaa t de standa ar dsituatie ui t de ver toning va n ee n ou derwets f i lmpje van fe l ix de ka t kopieen zijn beschik baar met na afloop de vraag aan het kind te vertellen wat het gezien heeft als het kin d zij n spontan e verha al beeindigd heeft wo rdt h et nogmaa ls u it ge nodigd het ve rhaal te vertellen maar nu a an de h and v an plaatles die van de b e la ngr ij k ste gebeurtenissen uit de fil m zij n gema akt het totaal va n de taal produktie per kind w ordt daar n a ge a nalyseerd da artoe wordt de gespro k en taa l van de ban d uitgeschreven in mi ni m al terminable u nits zinnen voor deze units die in navol ging v an hunt t un i ts zullen wor den genoemd werd gekozen b oven de zi n om dat e r gee n overeenstemm ing te be reiken i s over de definitie v an wat een zin is eenvou dig gezegd is een t uni t een ho of dzin met ieder will e k e urig aant al bijzi nne n m its die bij zi n nen ondergeschikt zi jn aan de hoofdzin zie k w hunt voor he t verg e l ijken v an de ta al die kin deren uit de milieu 1 groep en de m il ie u ii e n i i i groep pr o duce r en wer d de ge m idd e l de t un it le ngte per groe p berek end i n mo e r 6 9 70 2 sch re v e n wij al ov er de stab iele maat die de gem iddel de zinsle n gte lee k te zijn voor het a angeve n van de o ntwik keling van het taalgebruik door de eenduidigheid van de definitie van een t un it kan d eze ee nh e id nog zui ver der v e r wij zen naar d e co mp l exiteit va n het doorsne e t aal g eb rui k v an de gr o epen kinder e n die wij wille n v er gel ijken naast d e g lob al e in druk v an de taal die kin deren g ebruike n door be r eken ing va n d e ge mi dde lde t u ni t l e ngte werd ook ee n ste rk gedeta illee rde structuur analyse ge m aakt van de geproduceerde taal voor deze a nalyse werd ui tgegaan 37 van de transformatione l e grammatica een vers l ag van dit w erk zal binnen kor t v a n de hand van de hee r reesink verschij nen als intern rapport v an het pedagogisch instituut literatuur 1 a j l arlam rupp over de im itatietoets rapport p i 197 0 2 h bodegom het analyseren van in een standaardsitu atie opgenomen steekproeven v an k leu tertaal scriptie p i 1 968 3 c b cazden evaluation of l earning in early langu age deve l opment new york 1 970 4 a mc caffrey the imitation comprehension and pro duction of eng l ish syntax a develop mental study of the langu age skilis of depr i ved and non deprived children report 1968 5 a t m cools en c c van noort kleutertaal le r en en milie u scripti e p i 1970 6 c fraser bellugi en brow n control of grammar in imitation com prehension and production journal of vergal learning and v behaviour 1963 7 k w hu n t grammatical structuren written in three grade levels illinois 1965 8 g a kohnst am m over de akit de wppsi en de utant drie nieuwe tests voor 4 tot 7 jarigen ned tijdschrift voor psychologie 1968 9 h osser wang en zai d the young child s ability to imitate and comprehend speech a comparison of two subcultural groups child develop ment 1969 10 g reesink de produktietoets scriptie p 1 1970 38