Teksten uit de media in de klas

in memoriam mark baeyens op 30 augustus overleed na een ongeval mark baeyens hii was 31 jaar zijn vroegtijdige dood betekent een groot verlies ook voor de von hij werkte niet alleen mee aan de studiedag over media in het moedertaalonderwijs in tongeren maar schreef ook artikels voor von informatie moer en vonk het stuk dat we publiceren in dit nummer is waarschijnlijk een van de laatste dingen die hij heeft kunnen afwerken hij laat in ons niets achter dan dankbaarheid en het gevoelen hem te missen teksten uit de media in de klas de media bieden de taalgebruikers een groot aantal soorten teksten aan zoals kranten huis aan huis bladen conferen ces foto s en filmdocumentaires een tekst uit de media omschrijven we hier als elke pu bliekelijk ter beschikking staande verzameling van samen hangende tekens zowel verbale als non verbale tekens die door de wijze van presentatie bedoeld is voor grote groepen meestal anonieme ontvangers in dit artikel vragen we ons af welke teksten uit de me dia zijn bruikbaar in het moedertaalonderwijs en hoe kun nen we er in het onderwijs mee omgaan het eerste deel van dit artikel geeft in het kort enkele achtergronden bij die vragen het tweede deel werkt een aantal toepassingen uit achtergronden onderwijsdoel het onderwijsdoel van het werken met teksten uit de media in het moedertaalonderwijs is maatschappelijk functione rende teksten in de klas brengen het onderwijs immers kan niet geheel voorbijgaan aan teksten zoals kranten anekdo tes en foto s die een belangrijk deel uitmaken van de bui tenschoolse leefwereld van de leerlingen vaak wordt gesteld dat het onderwijs leerlingen ook dient voor te bereiden op hun later maatschappelijke leven wil het onderwijs deze doelstelling bereiken dan moet het leerlingen confronteren met teksten die in hun huidig en later maatschappelijk le ven functioneren 19 het werken met teksten uit de media kan ertoe bijdragen dat de betrokkenheid van de leerlingen in de klas vergroot aangezien die teksten in hun leven een rol spelen en dus ook in dat van de leraar tot wiens leefwereld de leer lingen behoren het moedertaalonderwijs erin slaagt teksten die kwanti tatief en misschien ook kwalitatief veel meer de aandacht van leerlingen vragen en krijgen dan de klassieke school teksten te assimileren en te ontsluiten de leerlingen meer greep krijgen op hun wereld meer be paald op de bedoeling achter de teksten die zij zo veel vuldig consumeren de leraar zich als deel van de leefwereld van de leer lingen uitgedaagd voelt andere teksten te bekijken dan hij of zij etc al zo lang bekeek soms al zo lang dat hij erop uitgekeken is analysedoel de belangrijkste vraag die we aan teksten uit de media kun nen stellen luidt wat is de bedoeling van de maker s van deze teksten dat wil zeggen wat is de zenderintentie zen derintenties zijn in een bepaalde cultuur gebruikelijke voorkomende erkende legitieme taaldaden zoals behagen verkopen voorlichten afschrikken overtuigen vermaken het achterhalen van de zenderintentie geschiedt aan de hand van a de kennis of het referentiekader van de ontvangers in de klas leerlingen en leraar b de tekst aange zien referentiekaders kunnen verschillen kunnen ook de uiteindelijke analyses van de zenderintentie verschillen doorgaans vormen eerste misschien wilde intuities van de ontvangers het startpunt van de analyse de analyse wordt uitgewerkt door gezamelijk na te gaan bij voorkeur aan de hand van vragen door leraar en leerlingen op welke wij ze de mogelijk verschillende intuities over de zenderinten tie door de tekst worden opgeroepen sommige lezers van de volgende tekst een vogel in de brievenbus door gaston durnez een distilleerkolf van het dage lijkse leven met een wonderlijk vermogen om de kwintessens te bewaren van emoties die ge woonlijk spoedig vervluchtigen het laatste nieuws durnez een vogel in de brievenbus f 16 901275 f isbn 90 223 0827 8 20 zullen de tekst als een geheel vrijblijvende mededeling be schouwen anderen noemen de tekst een biblioteeksteekkaart weer anderen ervaren de tekst misschien als een aansporing tot kopen de tekst kan zulke intuities staven dan wel weer spreken als je bij voorbeeld nagaat in wat voor grotere tekst deze tekst is opgenomen in dit geval elsevier boekeninfo een aanbiedingsblad voor de boekhandel uitzoekt wat de gecursiveerde vermelding het laatste nieuws betekent en wat daarvan in deze tekst de funktie kan zijn de mededeling in deze tekst over prijzen vergelijkt met mededelingen op een biblioteeksteekkaart de tekst vergelijkt met fragmenten uit boekbesprekingen nadenkt over de positieve negatieve of vrijblijvende strekking van de tekst het doel van de analyse is dus het reconstrueren van de zenderintentie door na te gaan hoe intuitieve oordelen over die zenderintentie door de tekst tot stand worden ge bracht zodoende worden niet alleen de besproken teksten aan een kritische toetsing onderworpen maar ook de eigen intuities tekstsoorten hieronder geven we een overzicht van teksten uit de media die voor het genoemde analysedoel zeer geschikt zijn we beperken ons daarbij tot referentiele teksten dat zijn teksten die ondubbelzinnig verwijzen naar een concrete niet denkbeeldige werkelijkheid buiten de tekst dergelijke teksten lenen zich beter dan niet referentiele of fictione le teksten roman gedicht bv tot een reconstructie van de zenderintentie doordat ze verwijzen naar een voor elke ontvanger in principe direct waarneembare beschrijfbare kenbare en bespreekbare wereld het bijna oneindige aanbod aan referentiele teksten uit de media verdelen we in drie categorieen op grond van de manier van overbrengen die steeds gecompliceerder wordt gedrukt geschreven gesproken verbeeld 1 gedrukte geschreven teksten gedrukte geschreven teksten zijn makkelijk bereikbaar voor gebruik in de klas veel gedrukte geschreven teks ten vallen gevraagd of ongevraagd in ieders brievenbus andere gedrukte geschreven teksten liggen in kiosken winkels of supermarkten te koop in geval van nood biedt de leeszaal van een biblioteek uitkomst 21 gedrukte geschreven teksten kunnen doorgaans vrij makke lijk voor of door alle leerlingen en voor weinig geld aangeschaft worden bij duurdere teksten of bij teksten waarvan slechts een fragment gebruikt wordt kunnen ko pieer en stencilapparaat helpen tussen de gedrukte geschreven referentiele teksten neemt het boek een traditioneel belangrijke plaats is tot de categorie referentiele boeken horen een boek over de carriere van eddy merckx een geschiedenis van de autosport een handleiding over de techniek van het plankzeilen het telefoonboek een kookboek boeken over popsterren en moderne muziek het spoorboekje mode boeken landbeschrijvingen en toeristische uitgaven breiboeken boeken over sexuele voorlichting publicaties over lichaamsverzorging en make up informatie over modelbouw doe het zelf en knutselac tiviteiten daarnaast bestaan er nog allerlei gedrukte geschreven teksten die zich van het boek onderscheiden door een vluchtige korte gebruikstijd die gepaard lijkt te gaan met een snelle produktietijd misschien leveren deze teksten zelf nog een beter inzicht in de diverse soms latente maar vaak nadrukkelijke intenties van de zender bovendien vormen deze teksten meestal korte afgeronde gehelen zodat de behandeling ervan eveneens een kort afgerond geheel kan vormen te denken valt hier aan de krant en diverse onderdelen of rubrieken daarin zoals de voorpagina de sportbladzijden ingezonden brieven modebladzijden cultuur onderwijs en weten schap huis aan huis bladen soms geheel soms gedeeltelijk gevuld met advertenties gratis brochures van benzinemaatschappijen ministeries parochieblaadjes reklamefolders van winkelbedrijven verkiezingspropaganda reisfolders het verkeersreglement clubbladen van sportverenigingen scrabble clubs buurtverenigingen graffiti en andere opschriften die op straat te vinden zijn de schoolkrant gebruiksaanwijzingen bij huishoudelijke apparaten z2 bijsluiters bij medicijnen verzekeringspolissen toelichtingen bij lotto en toto formulieren week en maandbladen opiniebladen sportbladen pop bladen roddelbladen familiebladen 2 gesproken teksten gesproken teksten kunnen moeiteloos gehoord opgevangen worden tijdens gesprekken radio en televisie uitzen dingen maar voor een analyse is het in de eerste plaats noodzakelijk dat de gesproken tekst mechanisch wordt vastgelegd met eigen opname apparatuur gesproken teksten kunnen ook op plaat of op cassette gekocht worden duur dere encyclopedieen bieden de mogelijkheid om een klank vel of geluidspagina te beluisteren door middel van een sonobox in de tweede plaats is het zeker makkelijk als de leer ling over een uitgeschreven versie van de gesproken tekst beschikt het samen met de leerlingen uitschrijven van een gesproken tekst is trouwens een goede luisteroefening verdiept het inzicht in de samenhang van de gesproken tekst en is zodoende al een eerste stap in de analyse zelfs de tekst uitschrijven hoeft niet altijd de omroep zendt op aanvraag de uitgesproken tekst van sommige radio en televisieprogramma s toe bij grammofoonplaten met historisch klankmateriaal zit vaak een tekstboekje gesproken radio of televisie teksten die zich goed lenen voor behandeling in de klas zijn nieuwsberichten weerberichten informatieve programma s over mode muziek en toerisme verslagen van sportwedstrijden documentaires over het leven van bekende personen voorlichtingsprogramma s over gezondheid en milieu boek film en toneelbesprekingen financieel economische berichten uitzendingen van politieke partijen taalpraatjes kwissen commentaren bij de actualiteit verbindende teksten in platenprogramma s verkeersinformatie daarnaast kunnen opnames gemaakt worden van gesproken teksten die niet via radio en televisie verspreid wor den maar die toch bedoeld zijn voor grote groepen vaak anonieme ontvangers zoals 23 politieke meetings het telefonische weerbericht oproepen v an zendamateurs het verhaal van de standwerker de peppraatjes van disc jockeys balleiders en ceremo niemeesters op bruiloften en andere feesten het aanprijzen van de veilingmeester preken en toespraken automatische gidsen in musea en bij bezienswaardighe den de aankondigingen door geluidsinstallaties bij sport wedstrijden in pretparken supermarkten luchthavens stations 3 verbeelde teksten de strikte scheiding die we tot nu toe aanbrachten tus sen gedrukte geschreven gesproken en verbeelde teksten verdient correctie veel gedrukte geschreven teksten zijn ten dele ook verbeelde teksten zoals een kookboek een breiboek de krant of een reisfolder datzelfde geldt voor een aantal gesproken teksten zoals het weer bericht op de televisie in feite zijn alle gesproken teksten op de televisie tevens verbeelde teksten omge keerd maken bijna alle verbeelde teksten ook gebruik van gedrukte geschreven of gesproken mede door die gelaagd heid vormen verbeelde teksten de meest complexe tekst soort bovendien zijn verbeelde teksten voor gebruik in de klas het moeilijkst bereikbaar voor het opnemen van televi sieprogramma s is een videorecorder vereist voor het vertonen van films en dia s in de klas zijn projector en scherm nodig aan de andere kant is het laten zien van een videoband of een dia weer voldoende voor de he le klas het is daarom aan te bevelen van foto s die klassikaal geanalyseerd worden eerst een dia te maken bij de behandeling van foto s uit gedrukte geschreven teksten waarvan voldoende exemplaren beschikbaar zijn doet dat probleem zich natuurlijk niet voor de televisie levert verbeelde teksten die geschikt zijn voor een analyse van de zenderintentie zoals zie ook 2 documentaires voorlichtingsfilms beeldverslagen van sportgebeurtenissen journaals discussieprogramma s actualiteitenprogra mm a s reclamespots 214 dia s en foto s zijn eveneens verbeelde teksten voor beelden van dergelijke teksten met een bepaalde zender intentie zijn zie ook 1 afbeeldingen in reisfolders k rantef oto s illustraties in reclamefolders beeldmateriaal in week en maandbladen zelfgemaakte vakantie foto s en dia s toepassingen het achterhalen van de zenderintentie in teksten uit de me dia komt tot stand door een wisselwerking tussen tekst en ontvanger een ontvanger verwerkt een tekst vanuit het eigen referentiekader die verwerking krijgt in de klas vorm door het formuleren van vragen en aandachtspunten bij de tekst dergelijke vragen en aandachtspunten zowel van leraar als van leerlingen dienen als hulpmiddel om te ver antwoorden ik zie vanuit mijn referentiekader deze zen derintentie in deze tekst een voorbeeld van aandachtspun ten die kunnen leiden tot zulk een analyse van een gedruk te geschreven teksten hebben we in analyse doel gegeven een voorbeeld van analyse van een gesproken tekst volgt hieronder de tekst is uitgeschreven van de l p hengsten bal de derde langspeelplaat van het simplisties verbond bij die tekst zouden de volgende vragen als hulpmiddel kun nen dienen 1 verraden woordkeus en zinsstructuur de intentie van de zender 2 de gesprekjes lijken in hun opbouw op elkaar hoe is die 3 schets de levensomstandigheden van de opgebelden en van de beller 4 reconstrueer de bijdrage van de opgebelden mannen bellen geluid van ritselend papier gemompel draaien van kiesschijf gemompel kuchje hallo spreek ik met agaath bezemer dag agaath met frans frans pluggen nee pluggen ja frans zeg hoe gaat het ermee ga weg nee dat wist ik niet maar hoe zoo twee alweer 0 meisjes leuk zeg aga ja ja ja nou ja zeg aga ja nou ja vertel mij wat hi ja dat is het he zeg ja ja ja 0 de bof he jakkie ja die van mij ook toen nee twee jongens zeg aga 25 zeg aga zeg agaath we hebben zo ontzettend veel bij te praten zal ik eh kan het niet dat ik even bij je langs kom dat dat het beste is dacht ik ik ben hier nu toch in de stad dus dat we even 0 jeetje en ben je wel 0 0 in bed he ba ja het heerst weer he zeg agaath dan eh jaja ja natuurlijk nee hoor okay agaath jaja altijd doen we leuk en eh be terschap he nee frans frans pluggen ja precies agaath het beste ja daaag kusje hoorn wordt opgelegd gemompel draaien van kiesschijf gemompel kuchje hello is that you je eh july no this is me frans frens well i was in your town tonight and i thought i give that little july a ring you know that maybe we can do dinner tonight together or something that way no no frens frens plug gen oh yes you should remember him yeeees a year a year ago i met you here in this town in the mic mac no the mic mac the disco tek the mic mac yes frens from the mic mac that is me no the tall guy you did the bump with with the black hair bald no no i am not bald i have i have only a rather high forehead well your girlfriend gave me your telephonenumber then and i thought eh i ring july to ask if she will dinner with me tonight oh i see yes i who eh 0 wewewell of course you can bring him but eh wwhat time is it july now hahalf past seven already oh djee oh djee in that case i must hang up eh otherwise yeyes perhaps eh another time them okay july all the best and eh i bless you okay byebye byebye hoorn wordt opgelegd gemompel draaien van kiesschijf gemompel kuchje kom op nou kom op nou hallo willie ten berge dag wil je mag driemaal raden nee nee 0 god nee ook niet nee nee bijna z n broer frans frans pluggen had je niet gedacht he of wel neenee zeg wil hoe is het ermee zo zo da s leuk die willie ja en veel weg natuurlijk ja ze nou leuk weg jaja ja zo gaat dat he zeg zeg wil ik ben hier toevallig in de stad vanavond weet je wat we doen wil ik kom effe langs ik sta hier vlakbij en ik sta overrrrr tien minuten voor je deur gaan we een hapje eten samen waar ga je dan eten dan kom ik daar ook naartoe kunnen we daarna misschien nog wat gaan dansen of zo in de mic ma met wie dorien dorien heussen ja nou ja nou die dikke meid van de verkeerde kant die zich altijd dorus liet noemen 0 jarig vandaaag hoe oud wordt die wel niet ehhehe nee niks wil maar nee nee maar wa wat heb jij daar dan mee te maken hoe bedoel je alles 0 0 0 jaja ja nee wil wwwil nee hou wil w dag wil dag hoorn wordt opgeled wat n blunder 26 draaien van kiesschijf hallo schat met mij eh zeg schat eh weet je wat ik doe ik kom eh lek ker naar huis want ik heb een barrsstende koppijn liggen de kinde ren d r al in nou geeft niet maak maar wat maak maar wat ik heb niet veel trek ja ben over een uurtje thuis dag schat hoorn wordt opgelegd aan de hand van de vragen op blz 23 is een eerste analyse als onderstaande te maken frans pluggen voert vier telefoongesprekken met vrouwen de vier dames aan de andere kant van de lijn horen we niet toch kunnen we uit het verloop van de gesprekken de pauzes de lengte van de gesprekken de vermoedelijke gespreksbij drage van de dames reconstrueren pluggen maakt in drie van de vier gesprekjes niet duidelijk wat hij echt wil het ge oefend oor stelt moeiteloos vast dat pluggen vroegere con tacten wil hernieuwen met een zeker erotisch oogmerk is het in dit verband een toeval dat pluggen steeds nadrukke lijk opmerkt toevallig in de stad te zijn in het eerste gesprek belt frans pluggen met agaath beze mer ze blijkt inmiddels getrouwd mogen we aannemen want ze heeft twee kinderen frans wist dat niet hij wil bij haar langs komen als agaath over haar zieke kinderen be gingt en frans merkt dat er bij agaath niet veel te halen zal zijn probeert hij zo vlug mogelijk van haar af te ko men hoe goed agaath bezemer zich frans pluggen nog herin nert wordt pijnlijk duidelijk als zij aan het eind van het gesprek nog een keer zijn naam vraagt ook in het tweede gesprek blijkt frans pluggen de indruk die hij op het andere geslacht gemaakt heeft aanzienlijk te overschatten hij moet july uitgebreid duidelijk maken wie hij ook alweer is july blijkt tussen twee haakjes niet zelf haar telefoonnummer gegeven te hebben aan frans dat deed een vriendin voor de ware vrijer is dat eigenlijk al een veeg teken toch vraagt hij haar monter uit eten or something that way op het moment dat july voorstelt ook haar vriend mee te nemen verzint pluggen een smoes over half past seven already en maakt haastig een eind aan het gesprek alweer heeft frans deze dame een tijd niet gespro ken anders wist hij dat zij inmiddels een vriend had het derde gesprek vertoont weer het zelfde beeld frans heeft geen onsterfelijke indruk weten te maken op willie ten berge hij wil een hapje met haar eten daarna wat gaan dansen of zo in de mic mac blijkbaar zijn werkterrein willie heeft al een afspraak met de lesbische dorien heus sen waarover pluggen een paar kwetsende opmerkingen maakt 27 als duidelijk wordt dat willie nu de vriendin is van deze lesbienne is het in dit gesprek waarschijnlijk de dame die gebelgd en snel een einde aan het gesprek maakt in het vierde gesprek hoeft frans pluggen geen mooi weer te spelen hij belt met zijn vrouw dat hij haar met zijn hoofdpijn voor de gek houdt is een bijzaak het contrast tussen de zorgzame vrouw die voor manlief nog iets te eten wil maken en de echtgenoot zelf die net tevergeefs drie hapjes met andere dames had proberen te versieren rondt de tekst af wanneer naast de uitgeschreven tekst ook de plaat wordt beluisterd is bovendien na te gaan in hoeverre versnel lingen vertraging haperingen stemvolume timbre en op vallende klemtonen de zenderintentie mede gestalte geven bij verbeelde teksten zoals de advertentie kunnen vragen en aandachtspunten als de onderstaande tot een analyse bij dragen dw ettn3fog9x10 crw 40 k ts two loch twit rttf net ave ow body opt tat pec dow itatt wak iwo sri ster rxromee ee hl9l4 vict t sgd xst m maw et srhotm musyst 34 ven wv i t tef v f r aitt l t t rt atktz r t taw ar ste it elyebye f d auchet 28 a de beeldinhoud 1 de afgebeelde persoon beschrijf zijn uiterlijk beschrijf zijn lichaamshouding beschrijf zijn gezichtsuitdrukking beschrijf de plaats die hij inneemt in het beeld is hij helemaal half of voor een deel afgebeeld is er een verband tussen de laatste twee vragen en de belangrijkheid van de afgebeelde persoon 2 de afgebeelde voorwerpen beschrijf de afgebeelde voorwerpen beschrijf hun plaats in het beeld zijn ze helemaal half of voor een deel afgebeeld is er sprake van een onderlinge relatie tussen de afgebeelde voorwerpen is er een verband tussen de antwoorden op de vorige vragen en de belangrijkheid van de afgebeelde voor werpen welke informatie verstrekken de afgebeelde voor werpen over de afgebeelde persoon en over plaats tijd van de opname 3 plaats tijd van de opname kun je reconstrueren waar de opname is gemaakt geef aan hoe kun je vaststellen wanneer de opname is gemaakt hoe geef aan welke rol de antwoorden bij de vragen over de afgebeelde persoon en de afgebeelde voorwerpen hebben gespeeld bij het vaststellen van plaats tijd van de opname welke informatie geeft de plaats tijd van de op name over de afgebeelde persoon en de afgebeelde voorwerpen b de beeldvormgeving is er sprake van een neutraal perspectief camera op ooghoogte is er sprake van een vogelperspectief camera hoger dan ooghoogte is er sprake van een kikkerperspectief camera lager dan ooghoogte is er sprake van een nauwe close up wenkbrauwen tot kin is er sprake van een close up kruin tot onder de ok sels is er sprake van een medium shot kruin tot navel is er sprake van een totaal shot kruin tot voetzoelen is er sprake van een long shot persoon plus omgeving 29 wat is het effect van deze vormgevingsmiddelen voor de afgebeelde persoon de afgebeelde voorwerpen de plaats tijd van de opname de onderlinge relaties tussen persoon voorwerpen en plaats tijd van de opname c de presentatie van de tekst hoe is de gedrukte tekst over het blad verdeeld hoe is de verhouding gedrukte tekst afbeelding hoe is de verhouding gedrukte tekst wit wordt er gebruik gemaakt van verschillende lettertypes wisselt het formaat van de gebruikte letters wisselt de dikte van de gebruikte letters wat is het effect van deze presentatie voor de afgebeelde persoon de afgebeelde voorwerpen de plaats tijd van de opname de onderlinge relaties tussen persoon voorwerpen plaats tijd van de opname en gedrukte tekst tot slot de analyse van de zenderintentie in teksten als de voorgaan de kan leiden tot het achterhalen van constanten in die teks ten tot inzicht in de grammatica van afspraaktelefoontjes badschuimadvertenties reisfolders tot de grammatica van reisfolders horen bij voorbeeld mededelingen over een guns tig basisverzekeringspakket dat automatisch bij de reisprijs gevoegd wordt en slechts 350 bfr kost mededelingen over vliegtuigkapingen of treinontsporingen daarentegen lijken binnen reisfolders ongrammaticaal mark baeyens wim de vries 30