Documenten
brigitte de craene martin valcke philip yd e schrijven met tekstverwerking de computer op de basisschool tekstverwerking is een computertoepassing die pas zeer recent een plaats krijgt in de schon ontext dit heeft enerzijds te maken met het nog vrij jonge succes van tekst verwerking in het bedrijfsleven en anderzijds met de uiterst recente uitwerking van tekstverwerkingspakketten die geschikt zijn voor gebruik in het onderwijs in deze tekst beschrijven de auteurs allereerst kort wat tekstverwerking op een com puter inhoudt vervolgens schetsen zij enkele lopende onderzoeken over hoe kinderen van de basisschool met een tekstverwerker leren omgaan dit zal vooral illustratief ge beuren om zo gemakkelijker de potentiele pedagogisch didactische waarde van tekst verwerking in een schon ontext te kunnen belichten op grond van literatuur bespreken zij vervolgens bevindingen en enkele courant voor komende problemen bij de introductie van tekstverwerking bij leerlingen van de basis school de lezer zal hierbij merken dat de methodische aanpak van beslissend belang is voor een relevant gebruik van deze computertoepassing inleidin g deren te leren over tekstverwerking de tekst verwerking via de computer moet beschouwd volgens bepaalde auteurs zou tekstverwerking worden als een elektronisch potlood incluis een een alternatief zijn voor de programmeerrage gom dat voor specifieke doelstellingen een rele vonk 1985 van de jaren zeventig gelukkig ver vant hulpmiddel kan zijn of worden schenck melden diezelfde auteurs er meteen bij dat een 1985 tekstverwerkingsrage eveneens fout zou zitten deze auteurs leggen meteen de vinger op de pijn wat i s te k stv e rw erk i ng lijke wonde van heel wat computertoepassingen in het onderwijs kan het nieuwe medium zinvol tekstverwerking verwijst naar een geheel van ac geintegreerd worden in bestaande leer en onder tiviteiten die uitgevoerd worden aan een com wijsprocessen puter om het kan dus zeker niet de bedoeling zijn om kin teksten in te voeren 79 deze teksten snel en eenvoudig te verbeteren len reeds gebeurde op het gebied van tekstverwer zinnen aan te passen tekstgedeeltes uit te king sta rtte men het eigen onderzoek voor de breiden blokken te verschuiven gedeeltes duur van een trimester de leerlingen kwamen tekst te vervangen dit geheel van activitei eenmaal per week in groepjes van twee tot vijf ten wordt in computerjargon meestal edite werken aan de computer in deze groepjes werk ren genoemd ten zij tezamen teksten uit de teksten sloten deze teksten op te slaan en bij te houden bij inhoudelijk aan bij een projectactiviteit met de voorbeeld op een diskette bedoeling een soo rt werkstuk te schrijven ont de layout van deze teksten tabulering interli wierpen de leerlingen een titelpagina een tekst nie opsplitsen in paragrafen blokken van tek een gedicht en een informatieblad over de geva sten automatisch te verzorgen ren van het spelen met vuur als tekstverwer de teksten snel af te drukken op een afdruk kingspakket werd wordwise gebruikt bbc eenheid een printer broderick e a 1984 en eventueel de gecreeerde teksten te verbin den met bestaande databestanden bijvoor de mogelijke pedagogis ch didacti s che waarde beeld een adressenlijst waar een brief naar ge van teks tverwerk i n g stuurd zal worden de gebruiker van een tekstverwerkingspakket ziet tekstverwerking heeft te maken met taal met meestal als grootste voordeel dat hij eindeloos schrijven de link met het moedertaalonderwijs wijzigingen kan aanbrengen in een tekst zonder en meer bepaald met het ontwikkelen van de het geheel te moeten herschrijven de printer schrijfvaardigheid ligt hierbij voor de hand geeft hem telkens een nieuwe en nette laatste de waarde van tekstverwerkingsactiviteiten voor versie het schrijfvaardigheidsonderwijs is echter niet al tijd zo duidelijk de doelstellingen in de over enkele exploratieve onderzoeke n het algemeen beknopt beschreven onderzoeken zijn bijvoorbeeld vaag en zeer algemeen boven wij herhalen dat de hier geschetste onderzoeken dien maken weinig auteurs onderscheid tussen de slechts een kleine greep vormen uit actueel lo intrinsieke relevantie van het gebruik van de pend onderzoek tekstverwerker als elektronisch potlood en gom in een brits onderzoek leerden twee klassen het metje en de relevantie die voortspruit uit de ma zesde en zevende leerjaar gedurende drie maan nier waarop de tekstverwerker ingeschakeld den met een tekstverwerker edword op de wordt in het leer en onderwijsproces exempla bbc computer werken als hoofddoelstelling risch voor dit laatste is bijvoorbeeld het enorme stipten de onderzoekers aan onderzoek naar het belang dat door heel wat auteurs gehecht wordt effect op de schrijfvaardigheid en het indirecte aan het werken in groep aan de computer bas effect op de mondelinge taalvaardigheid de kin kerville 1984 becker 1984 broderick e a 1984 deren werkten in kleine groepjes drie leerlingen hamlett 1984 heany 1984 thompson 1984 aan de computer de leerkracht kwam er slechts wheeler 1983 weinig tussen hij wees bijvoorbeeld niet op ge opvallend is dat zij meestal ook niet gekaderd maakte fouten in verband met spelling gramma zijn binnen theorievorming in verband met het tica interpunctie hij stimuleerde wel onder schrijfproces linge discussie en stipte aan dat elke versie van als model van het schrijfproces nemen wij hier een tekst slechts een voorlopige versie is heavy het schema dat op grond van cognitief psycholo 1984 gisch onderzoek werd opgesteld door flower en een tweede onderzoek werd uitgevoerd in een hayes bochardt 1984 hayes flower 1980 londense school bij 48 leerlingen van de vierde de context waarin het schrijfproces verloopt be klas als onderzoeksdoelstelling wilde men nakij staat volgens dit model uit de taakomgeving en ken of voor de klassiek vastgestelde moeilijkhe het lange termijngeheugen van de schrijver het den bij het schrijfproces spelling presentatie in schrijfproces zelf bestaat uit drie grote subproces terpunctie genereren van inhoud reviseren de sen plannen formuleren en reviseren dit gehele tekstverwerker een oplossing kon bieden na een proces staat onder controle van de monitor dit inventarisatie van wat in andere londense scho is een mentale controle die de output bewaakt e n 80 taakomgeving schrijfopdracht onderwerp tot dusver publie k geproduceerde factoren di e tekst de motivatie beinvloede n h et lange termijngeheugen p lanningsproces formuleerproces 11 reviseerproce s van de schrijve r kennis van het onderwerp organiseren lezen kennis van het publiek genereren schrijfstrategieen redigere n bepalen van doelen monito r fig 1 structuur van het schrijfmodel het schrijfproces eventueel bijstuurt het schrijf reeds het belang van het schrijven in groep aan proces wordt hierbij opgevat als het organiseren de computer in vrijwel alle onderzoeken wordt van onderscheiden denkprocessen die niet lineair dit groepswerk als positief element ervaren in de verlopen de een na de ander maar integen taakomgeving van het schrijfproces kan de deel elkaar sterk kunnen doorkruisen schrijfmotivatie groter worden de groepsactivi bekijken wij de intrinsieke waarde van tekstver teit werkt stimulerend werking ten aanzien van dit schrijfproces dan voor de kinderen is er ook een duidelijker pu kunnen wij een invloed zien op de taakomge bliekgerichtheid becker 1984 bovendien is het ving het tekstverwerkingspakket kan hierin een lange termijngeheugen van de schrijversgroep nu factor zijn die duidelijk de motivatie van schrij veel groter doordat verschillende leerlingen daar vers beinvloedt deze vorm van computerge eigen kennis en ervaring kunnen inbrengen bruik helpt bijvoorbeeld het moeizame motori het planningsproces dankzij de groepsactiviteit sche schrijf en herschrijfproces te omzeilen kunnen leerlingen geconfronteerd worden met in een tweede plaats waar een tekstverwerker het teressante planningsstrategieen van medeleerlin schrijfproces ondersteunt is in het reviseerpro gen die zij dan intentioneel of incidenteel ver ces heel wat revisie activiteiten zijn in tekstver we rv en bij het reviseerproces waar een indivi werkingspakketten als automatische handelingen duele schrijver moet terugvallen op eigen kennis ingebouwd bijvoorbeeld woorden of zinnen van en ervaring kunnen nu alle groepsleden een in plaats verwisselen blokken verschuiven layout breng geven onderzoekers stellen hierbij una van de tekst verzorgen tekstgedeeltes opzoeken niem vast dat individuele leerlingen opmerkingen tekstgedeeltes automatisch vervangen op hun spelling interpunctie grammatica tekstverwerking heeft echter geen intrinsieke goed kunnen verwerken waarde met betrekking tot het genereren van tekstverwerking kan dus wanneer wij deze korte tekstinhoud analyse lezen een duidelijke pedagogisch didacti afhankelijk nu van de wijze waarop de tekstver sche waarde hebben in verband met tekstproduk werker ingeschakeld wordt in de klas kan het ef tie dit doelstell i ngengeheel kan echter nog uitge fect van tekstverwerking op het totale schrijfpro breid worden met enkele sub doelstellingen in ces veel ruimer zijn in dit verband citeerden wij verband met schrijfvaardigheid de directe tekst 81 produktie staat hierbij niet op de voorgrond we 1984 geven enkele voorbeelden uit de literatuur het bestaan van verschillende schrijfstijlen im keane 1984 pliceert dat ook bij tekstverwerking een zekere tekstanalyse de leerkracht heeft een tekst omzichtigheid aan de dag gelegd moet worden proza of poezie ingetikt met de tekstverwerker het leer en onderwijsproces in verband met verplaatsen de leerlingen stukken vervangen ge schrijven moet men niet dirigeren in de richting deeltes en bespreken het verkregen effect van een bepaalde schrijfstijl dit behoeft echter pre en suffix de leerlingen vervangen in een niet te beletten dat bij het produceren van tek ingetikte tekst pre en suff ixen en bespreken het sten het aspect schrijfstijl als discussiepunt naar effect ervan op de betekenis van de tekst dit is voren kan komen vooral relevant voor het engels in het neder 3 bij leerlingen ontbreekt meestal de instrinsie lands kan iets analoogs gebeuren in verband met ke motivatie om spontaan teksten te optimalise de vaste voorzetsels ren dit geldt echter vooral voor situaties waarin oefening in interpunctie de leerlingen zetten het schrijven individueel verloopt onderzoek een ingetikte tekst op punt wat betreft de inter suggereert dat een groepje leerlingen sneller tot punctie meestal zijn er alternatieven mogelijk het optimaliseren van teksten komt die dan aanleiding geven tot discussie 4 becker 1984 stipt aan dat het schrijven van leesbaarheidsonderzoek bepaalde tekstver teksten vereist dat bij de leerlingen pre writing werkingspakketten omvatten ook een hulpin skills aanwezig zijn bijvoorbeeld met betrekking strument om de leesbaarheid van de teksten te be tot het genereren en organiseren van ideeen ook palen bijvoorbeeld qua zinslengte leerlingen moeten self checking skills aanwezig zijn om kunnen eigen teksten met dit hulpinstrument grammaticale en andere fouten te kunnen opspo doorlichten en via aanpassingen revisies een ren in zekere mate kan het werken in groep aan hogere leesbaarheid nastreven een gemeenschappelijke tekst hieraan tegemoet uiteraard kan dit doelstellingengeheel verder uit komen triesscheijn e a 1984 stelden vast dat gebreid worden met bijvoorbeeld doelstellingen leerlingen het becommentarieren van elkaars bij in verband met leesvaardigheid of het mondelinge drage als nuttig ervaren wel vinden zij het niet taalgebruik wij beperken ons echter voorlopig steeds een leuke en gemakkelijke opdracht leer tot de schrijfvaardigheid als extra opmerking lingen vinden het vooral vervelend om negatieve geldt trouwens dat wat hier geschetst werd ver kritiek te geven en vragen zich af of hun kritiek wijst naar een potentieel doelstellingengeheel wel terecht is dit komt onder meer door een ge in het verder verloop van deze tekst zal namelijk voeld gebrek aan kundigheid wie ben ik dat ik blijken dat bij de introductie van tekstverwerking hierover mag oordelen en een gebrek aan stra op de basisschool soms te vlug een positief stand tegieen om commentaar te kunnen formuleren punt wordt ingenomen zonder te kwetsen leerlingen vinden een neu traal beoordelaarsschema dat elk tekstverwer schrijfhoud i ng ti j d ens het t e k stverw erk e n kingspakket zou kunnen bevatten een goede steun bij het geven van commentaar dit wijst op 1 de leerlingen werken aanvankelijk net zoals in een tekort in de tekstverwerkingspakketten zo meer gewone schrijfsituaties zij willen onmiddel als die nu bestaan lijk een tekst schrijven die af is tijdens het 5 aanvankelijk heeft tekstproduktie de over schrijven willen de leerlingen bijvoorbeeld conti hand op ideeenproduktie er wordt te weinig nu elkaars spelling en interpunctie corrigeren of aandacht besteed aan verkennende en plannende ter discussie brengen hierin komt pas geleidelijk activiteiten die aan het eigenlijke schrijven voor verandering de leerlingen komen er dan toe om afgaan het belang van deze activiteiten blijkt uit bijvoorbeeld te zeggen wij zullen de spelling la het feit dat zij zogenaamde betere schrijvers ter wel bekijken broderick e a 1984 kenmerken drop 1984 maar broderick en 2 uit dit onderzoek blijkt dat het schrijfgedrag trushell 1984 stellen dat na een zekere tijd in van enigszins ervaren schrijvers onderling sterk deze houding verandering komt printouts re verschilt de wijze waarop het werken met de vealed a tendency to progress from extension of tekstverwerking wordt voorgesteld kan interfe the text toward expansion within the text by in reren met de individuele schrijfstijl bridwell e a sertion veel hangt hierbij af van de ervaring di e 82 r f ngvi groe p ut joe or de leerlingen hebben met de specifieke mogelijk ker ons onbekend op het niveau van het lager on heden van het tekstverwerkingsprogramma derwijs evaluatie gebeurt hoofdzakelijk in func 6 aanvankelijk hebben de leerlingen te weinig tie van het al dan niet beheersen van de specifie vertrouwen in hun revisiemogelijkheden heavy ke tekstverwerkingsmogelijkheden 1984 zij verwachten zoals zij trouwens ge woon zijn in andere leersituaties feedback van pr obl e m e n b ij d e in t rodu ct ie v an t eks tv erwer k i ng de leerkracht geleidelijk en dit blijkt een lang b ij l eer l i ng en va n het bas i sond erwij s durig proces te zijn passen de leerlingen meer en meer het principe toe editing belongs to the de problemen bij het gebruik van tekstverwer author en nemen dus zelf de verantwoordelijk kers door kinderen splitsen wij op in twee rubrie heid in handen met betrekking tot de revisie ken 7 het duurt een hele tijd vooraleer de leerlingen problemen met betrekking tot de interactie aanvoelen dat een van de hoofdcriteria bij het be leerling computer oordelen van hun teksten is in welke mate problemen die voortspruiten uit de gebrekkige drukt deze tekst uit wat wij willen zeggen hea constructie of uitwerking van de tekstverwer ny 1984 kingspakketten 8 wanneer na een editeer sessie de tekst is afgedrukt op papier wordt dit heel lang als een interactie leerling compute r finaal stadium in het schrijfproces beschouwd het gebruik van een tekstverwerker vereist het het duurt een tijd vooraleer de leerlingen de laat beheersen van een zekere tikvaardigheid door de ste versie van de tekst ook als een voorlopig pro leerlingen in de meeste onderzoeken ziet men in dukt beschouwen de voorlopig gebrekkige tikvaardigheid van tot slot willen wij hier de vraag stellen naar de de meeste leerlingen geen probleem toch vinden waarde van de teksten die de leerlingen schrijven wij in de literatuur heel wat kritiek terug op dit met betrekking tot een kwalitatieve evaluatie van aspect van het gebruik van de computer zo stipt de produkten vinden wij in de literatuur weinig wheeler 1983 expliciet aan dat de tiksnelheid gegevens terug zo is vergelijkend onderzoek in in zekere mate moet overeenkomen met de snel verband met schrijven met of zonder tekstverwer heid waarmee gedacht wordt omdat anders 83 typing distracts the thinking proces nota s van leerlingen te ordenen te structureren in deze discussie is het moeilijk een standpunt in met als doelstelling leerlingen te leren plannen al te nemen zeker is dat een vlotte tikvaardighe i d vorens te schrijven het zijn dergelijke computer een vermindering van de cognitieve druk mee toepassingen die bridwell en anderen 1984 be brengt die dan andere denkprocessen ten goede doelen wanneer zij spreken over de writing kan komen naar onze ervaring lijkt het pro machine as a heuristic tooi deze betere voor bleem van de klavierbeheersing niet zo onover beelden bestaan nog niet in commercieel versprei komelijk de recente evolutie in de input appara de vorm of zijn nog niet geintegreerd in dergelij tuur zal overigens aan dit probleem tegemoet ko ke pakkett en in groot brittannie werden diverse men deze evolutie zal hopelijk ook vragen be onderwijs georienteerde pakketten ontwikkeld antwoorden in verband met presentatie van tek bijvoorbeeld edword deze pakke tten zijn sten op het scherm bepaalde auteurs bridwell echter vereenvoudigingen van bestaande pakket e a 1984 suggereren dat de fragmentarische ten en beantwoorden dus niet aan de extra eisen voorstelling van teksten op het scherm de cohe die wij hiervoor beschreven weston 1984 ook rentie van de geschreven tekst verlaagt bij tekst bestaan heel wat hulpmiddelen die geintegreerd verwerking zou men vooral aandacht hebben zijn in tekstverwerkingspakke tt en en die bijvoor voor lokale niveaus van tekstproduktie woord beeld de spelling controleren of de leesbaarheid zin en associatief gaan schrijven de voorgaande van de tekst berekenen los van de waarde van zin leidt tot de volgende zin ook bij het revise deze utilities voor bedrijfsgebruik blijft de op ren zouden de leerlingen alleen aanwijzingen op merking bestaan dat ook deze hulpmiddelen niet lokaal niveau aanbrengen en geen globale inhou ontwikkeld werden met het oog op een pedago delijke aanwijzingen bereiter en scardamalia gisch didactische toepassing 1981 menen dat bij het schrijfvaardigheidson derwijs strategieen moeten worden aangereikt om b eslui t tot planning van grotere tekstgehelen te komen het gebrekkig overzicht van de gehele tekst kan heel wat artikels in verband met tekstverwerking men enigszins opvangen door regelmatig een op de basisschool weerspiegelen een optimisme nieuwe afdruk van de tekst op papier te maken ten aanzien van de potentiele mogelijkheden van overigens creeren de leerlingen in de lagere deze computertoepassing dit optimisme lijkt school nog geen lange en onoverzichtelijke tek soms wel wat voorbarig in de eerste plaats is er sten heel wat kritiek mogelijk op de bestaande tekst verwerkingspakketten deze software blijkt te de constructie van tekstverwerkingspakketten weinig afgestemd op de reele noden van het leer bidwell en andere auteurs 1984 stellen terecht en onderwijsproces ook op technisch gebied blij dat de voorhanden zijnde tekstverwerkingspak ken er vragen te zijn bijvoorbeeld met betrek ke tt en uiteindelijk niet ontwikkeld zijn met een king tot de input kanalen de schermpresentatie instructieve toepassing in het achterhoofd in een tweede blok opmerkingen kan terugge functie van taalonderwijs en meer bepaald in bracht worden tot de doelgerichtheid van heel schrijfvaardigheidsonderwijs zijn er in deze com wat exploratieve onderzoeken er blijkt een ge pute rt oepassing zeker teko rt en aan te wijzen in brek te zijn aan gefundeerde theoretische onder functie van de deelprocessen plannen en formule bouw in verband met het schrijfproces hierdoor ren geven deze pakke tten geen ondersteuning schuiven de onderzoekers de doelstellingen naar recentelijk worden wel reeds dergelijke compu voren die niet steeds met de bestaande middelen te rtoepassingen uitgewerkt wij verwijzen voor een na te streven zijn research is dus absoluut nood bespreking van enkele voorbeelden naar de l itera zakelijk zeker in verband met ontwikkelingen op tuur becker 1984 bridwell e a 1984 het spe het gebied van de hard en software maar vooral ciale aan deze voorbeelden is dat zij expliciet op het gebied van didactisch pedagogische rele voor onderwijsgebruik worden ontwikkeld het vantie planner programma helpt bijvoorbeeld eerste 84 literatuur baske rv ille j wayswith wordp ro cesso rs in the times hayes j r l s flower identifying the organisation educational supplement 02 03 84 p 4 5 of w r iting processes in steinberg e r e a eds cog becker h j computers in schools today lome basic nifive procesces in writing new jersey hilisdale lau considerations in american joumalof educarion vol ren ce eribaum associated publihers 1980 x 177 pp 93 nr 1 1984 p 22 3 9 heany p mo re like adults in the times educational bereiter c m scardamalia erom co n versation to supplement 25 05 84 p 5 2 composition the tule of instruction in a development keane p 91vays with wo r dprocesso rs in the times p roces in advances in instructional psychology vol 2 educational supplement 09 11 84 p 5 3 ed glaser r hillsdale 198 1 schenck chr language extensions in the times bochardt i het schrijfproces cognitief psychologisch educational supplement 02 0 3 84 p 40 4 2 onderzoek van flower en h a yes in tijdschrift voor schenck chr good practice in the times educatio taalbeheersing vol 6 nr 1 1984 p 23 4 2 nal supplement 01 03 85 p 3 7 bridwell l s e a the writing proces and the writing thom son m lette r train in the times educational machine current research on word p ro cessors relevant supplement 09 11 84 p 57 58 to the teaching of composi tion 1984 triessch e ijn b e a leerlingen lezen graag elkaars op brode rick c j truchell w e ll do the spelling a ft e r stellen in didaktief oktober 1984 p 17 1 9 in the times educationa l supp emenr 09 11 84 p 43 vonk g a tekstverwerking didactische aspecten bij drop w voorbereiding bij het schrijven in tijdschrift invoering in informati e kunde in informatie vol 27 nr voor taalbeheersing vol 6 nr 3 1984 p 161 175 1 p 13 1 9 hamlett c l microcomputer activities for gifted ele weston p words a bout edword in the times edu mentary child re n alternatives for p rogramming in cational supplement 02 03 84 p 5 7 teaching exceptional children summer 1984 p 253 wheeler p put it in writing in the times educational 257 supplement 16 09 83 p 32 pek t ten o g r c o j ro c p 3 yyldrlekq v i id qti 85