Tekstverwerking op school: een toverstok voor het schrijfvaardigheidsonderwijs?

tekstverwerking op school een toverstok voor het schrijfvaardigheidsonderwijs inleiding met de groeiende introductie van de informatietechnologie in het onderwijs wordt de mogelijke relevantie van dit nieuwe leer en onderwijsmiddel voor heel wat vakken onderzocht waar aanvankelijk de computer sterk geasso cieerd werd met cijfermatige inhouden wordt nu een ruimere waaier van curriculuminhouden beinvloed ook de doelstellingen in verband met het taalonderwijs ontsnappen hier niet aan daems 1985 geeft daar in een recent arti kel een overzicht van hij stipt meteen aan dat niet iedereen even gelukkig is met deze nieuwe evolutie die zeker vanuit taaldidactisch standpunt bekeken vragen oproept in dit artikel gaan we beknopt in op een pas recentelijk opduikende computertoepassing voor het taalon derwijs de tekstverwerker in het engels wordproces sor tekstverwerking wie vond dit toverstokje uit het werken met teksten via een computer is gegroeid vanuit het bedrijfsleven 1 dit is een belangrijk gegeven want het geeft meteen aan dat tekstverwerkingspakketten geen expliciet vormende waarde kunnen pretenderen ze zijn ontwikkeld in functie van economische noden bij schrifte lijke communicatie teksten moet men vlot kunnen creeren verbeteren bewaren aanpassen aan specifieke doelgroepen of personen en boven dien smetteloos kunnen reproduceren aanschouwelijk voorge steld kunnen we dus een tekstverwerkingsprogramma beschou wen als de uitzonderlijk geslaagde kruising van een tik machine een extra goed geheugen een lat een gom correc tor lijm een fotocopieerapparaat en een schaar i llit at ki t lit iiii 20 vonk 1986 16de jg nr 1 de kracht van onze toverstok wat kan men in feite doen met een tekstverwerkingspakket we illustreren dit met een naar onze mening reeds voor leerlingen van het lager onderwijs toegankelijk voor beeld jane dit computerschrijfpakket is ontwikkeld voor de apple ii computer en maakt gebruik van de muis dit betekent dat aan de computer een klein verschuifbaar bakje is gekoppeld via dit bakje kan men een teken ver schuiven op het scherm naar een plaats van eigen keuze is het teken op de gewenste positie dan kan men zijn keuze bevestigen door op een knop van de muis te drukken een groot gedeelte van de communicatie met de computer verloopt in dit tekstverwerkingsprogramma via deze muis de volgende afbeelding toont het scherm met boven en onderaan verschillende keuzemogelijkheden een tekst en onder de tekst links het handje dat via de muis kan ver schoven worden of s si ri pai e 1 0 16 24 32 40 18 t and that s hou the system operates another great feature 1s the page break indicator at the end of every page an arrow appears along the left side of the window so it s easy to see chat my document will look like before it s printed 1 9 pl 414 1h1 abc abe abc 2 t q van links naar rechts zien we bovenaan het scherm eerst een handje waarmee we iets kunnen aanwijzen bijvoorbeeld een plaats op het scherm waar we iets willen schrijven een tweede teken in het engels icon is het pijltje dat we bijvoorbeeld kunnen gebruiken om een plaats aan te duiden waar we iets willen tussenvoegen een derde teken is een schaar met de schaar kunnen we stukken tekst wegknippen die we vervolgens met de lijmpot teken 5 elders inlassen met het fototoestel kunnen we stukken tekst als het ware fotograferen en vervolgens in de tekst nogmaals opnemen de tekens naast deze werktuigen illus treren dat we met dit tekstverwerkingspakket veel meer kunnen doen dan alleen teksten schrijven de tikmachine we kunnen ook berekeningen uitvoeren de rekenmachine of gegevensbestanden opstellen de opbergkast de tekens onderaan het scherm hebben betrekking op de schermopmaak 21 het links blokken rechts blokken of centreren van de tekst de volgende afbeelding geeft schematisch enkele voorbeelden van het effect van deze bewerkingsmogelijkhe den inimmid risilis ommem 1 0 m ammlial lammalla wr8 wi w a rraw 11111 malmalmixial rrr 1111 rrr 1 111 l o ru w or em noininam11111 0 111 111111111116 verder merken we bij de tekens dat we kunnen kiezen uit verschillende lettertypes al dan niet onderlijnen bijzon dere symbolen of karakters machtsverheffing accenten het vergrootglas laat bijvoorbeeld toe om tekst op te zoeken en eventueel systematisch te vervangen beperkte ervaringen met dit pakket aan de dienst pedagogiek van de rijksuniversiteit gent wezen uit dat leerlingen vanaf het vijfde leerjaar er inderdaad in slagen om teksten via dit schrijfapparaat te schrijven en te bewerken toch blijft het geheel aan mogelijkheden beperkt de beperkte macht van onze toverstok elders beschreven wij reeds de beperkte kracht van tekst verwerkingspakketten in functie van schrijfvaardigheidson derwijs cfr de craene e a 1985 kritiek op het leren schrijven met een computer is overigens het best af te leiden door de mogelijkheden van tekstverwerkingspakketten te toetsen aan modellen van het schrijfproces b v het cognitief psychologisch model van hayes flower 1980 bondig beschouwd beperkt de ondersteuning van het schrijf proces door een tekstverwerkingspakket zich tot de taakom geving en het reviseerproces we verduidelijken dit even taakomgeving een as p ect in de taakomgeving heeft te maken met factoren die de motivatie van de schrijver bepl len de computer kan deze motivatie gunstig beinvloeden en dit laatste moet niet enkel toegeschreven worden aan het nieuwheidseffect van het medium schrijven met de computer betekent voor enkele leerlingen een kans om het moeizame motorische schrijf en herschrijfproces te omzei len wat men ook schrijft het komt steeds netjes op het scherm of op papier een slordig handschrift verknoeit niet meer het schrijfprodukt de bekommernis omtrent de presentatie van het produkt valt weg en zo komt tijd vrij voor het eigenlijke schrijfproces 22 reviseerproces omdat de tekst slechts tijdelijk op een beeldscherm verschijnt en niet voorgoed op een vel papier kunnen reviseeractiviteiten eenvoudig plaatsvinden heel wat van die activiteiten zijn in een tekstverwerkingspakket als automatische handelingen ingebouwd woorden zinnen of blokken van plaats verwisselen layout verzorgen tekst gedeeltes opzoeken woorden snel corrigeren overschrij ven dit reviseerproces op gang brengen bij onervaren schrijvers is zeker geen eenvoudige opdracht door voor deze faze van het schrijfproces bepaalde hulpmiddelen aan te reiken leveren tekstverwerkingspakketten reeds een belangrijke bijdrage tot het leren schrijven eenmaal vertrouwd met het gemak waarmee veranderingen kunnen worden aangebracht met behulp van een tekstverwerker neemt een schrijver vaak meer risico s door eerst zijn ideeen vast te leggen en die pas achteraf vormelijk te perfectio neren schrijven met een computer heeft echter geen expliciet effect op de verwerving van andere aspecten van het schrijfproces bijvoorbeeld het leren plannen en formule ren er is dus weinig ondersteuning met betrekking tot wat velen als de kern van het schrijfproces beschouwen het genereren organiseren ordenen van ideeen doelen meteen raken we hier de kern van de kritiek die ten aanzien van bestaande tekstverwerkingspakketten kan geformuleerd worden men mag niet verwachten dat leerlingen door het gebruik van de computer betere schrijvers zullen worden toch komt er verandering in deze zaak door bepaalde evolu ties in de constructie van tekstverwerkingspakketten planner story maker thinktank quill writer s workbench zijn pakketten die ook steun geven aan b v het plan ningsproces voor een bespreking zie bridwell 1984 rubin 1980 helaas bestaan deze nog niet in commercieel ver spreide versies ook voor het nederlandstalige gebied worden in dit verband enkele beloftevolle initiatieven aangekondigd toch kan het gebruik van de bestaande tekstverwerkings pakketten een positief effect hebben op andere aspecten van het schrijfproces dan alleen de taakomgeving en het reviseerproces essentieel hierbij is de methodisch didac tische aanpak van de leerkracht laat bijvoorbeeld de leerlingen in groepjes werken aan 1 computer en samen een tekst genereren dan krijgen we ook kansen tot beinvloe ding van het planningsproces en het formuleerproces cfr ook de bevindingen van trushell e a 1984 bovendien beschikt een groepje leerlingen samen over meer pre writing skills vaardigheden die hoe dan ook noodzakelijk zijn om tekst te produceren voor een meer grondige bespreking van de resultaten van onderzoek naar de schrijfhouding van leerlingen tijdens het tekstverwerken verwijzen we naar de craene e a 1985 23 barrieres bij het gebruik van de toverstok naast de vanuit taaldidactisch oogpunt fundamentele kritiek op tekstverwerkingspakketten belemmeren nog een aantal andere punten het effectief goochelen met de com puter bij het schrijven 1 de gebrekkige communicatie met de computer zoals reeds werd aangestipt is tekstverwerking gegroeid vanuit het bedrijfsleven aan gebruikers uit deze sector worden echter andere eisen gesteld dan aan leerlingen van bijvoor beeld een lagere school zo zien we dat de communicatie met de computer in de meeste pakketten verloopt via het klavier tekst wordt ingevoerd wat vaak problemen stelt in verband met tikvaardigheden en vervolgens bewerkt het laatste veronderstelt kennis van allerhande toetscombi naties b v ctrl d om iets weg te laten ctrl s om de geschreven tekst te bewaren op een schijfje bij recen tere computerapparatuur gebeurt dit bewerken via speciale voorgeprogrammeerde functietoetsen toch blijft ook hier de communicatie met de computer beperkt omslachtig en een rem bij het gebruik in de context van een school het voorbeeld dat we hierboven aanhaalden jane werd duidelijk in functie van dit probleem gekozen de communi catie verloopt namelijk in sterke mate via de muis bij heel wat administratieve en industriele computertoepas singen blijkt men meer en meer voor dit communicatiemiddel te kiezen naast touch screen lightpen 2 de beschikbaarheid van de pakketten beschikbaarheid kan verschillend geinterpreteerd worden krachtige pakket ten vereisen in veel gevallen ook krachtige en daardoor duurdere computerconfiguraties toch komen meer en meer interessante pakketjes op de markt die ook op een huiscom puter kunnen gebruikt worden beschikbaarheid verwijst ook naar de taal waarin de pakketten geschreven zijn zo kan een bepaald programma uiterst handig zijn maar is alle tekst informatie op het scherm in hot engels dit is overigens een van de bezwaren tegen het jane pakket 3 doorzichtigheid van de pakketten een computer biedt talrijke mogelijkheden om met teksten te werken en leerlin gen verliezen in deze jungle gemakkelijk de weg het jane pakket geeft in dit verband een zekere ondersteu ning door continu de verschillende mogelijkhedeni via teke ningetjes te verduidelijken in andere pakketten gebeurt dit door gebruik te maken van windows op het scherm kunnen eventueel elkaar overlappende schermzones opge roepen worden die bepaalde mogelijkheden verduidelijken deze lijst met opmerkingen kan moeiteloos aangevuld worden overigens zijn dit allemaal problemen en probleempjes van technische aard die reeds kunnen opgelost worden dit vereist dan wel het herdenken van de pakketten in functie van het taalonderwijs en de vraag is of hiervoor direct interesse bestaat bij constructeurs 24 als die er is blijft een laatste probleem echter be staan de beschikbaarheid van computers en printers is tekstverwerking haalbaar met slechts 1 computer in de klas naar onze mening is hierbij veel afhankelijk van de methodische organisatietalenten van de leerkracht leerlingen kunnen bijvoorbeeld in groepjes verdeeld worden die dan via een rolbeurtsysteem een tijd aan de computer komen werken tijdens inoefenmomenten differentiele activi teiten groepswerk een les schrijven een project week enkele voorstellen voor het gebruik van een tekstverwerker op de basisschool 1 goochelen met tekstpresentatie dit kan heel goed gebeuren met gedichten die de leerlingen zelf schrijven of opgegeven worden door de leerkracht het is zelfs mogelijk dat de leerkracht de gedichten in tikt zodat de barriere van het intikken reeds overwonnen is de schrijfactiviteit kan zich vervolgens toespitsen op het exploreren van de visuele presentatie van de gedich ten moeiteloos kunnen spaties tussengevoegd worden blok ken verschoven worden op het scherm woorden slingerend voorgesteld worden op het scherm zodat de communica tieve waarde van het gedicht via de visuele presentatie beter tot zijn recht komt elke nieuwe versie kan opgesla gen worden op schijf en na het afdrukken van de versies met een printer kan deze collectie het uitgangspunt vormen voor klassegesprekken over waarom is de ene presentatie te verkiezen boven een andere 2 optimaliseren van teksten ook proza kan op een dergelijke manier bewerkt worden opsplitsen in hoofdstukken alinea s paragrafen het inoefenen van de interpunctie kan ook een doelstelling zijn via de zoek en vervangfunctie kunnen leerlingen te veel herhaalde woordsoorten b v het werkwoord worden of maken snel vervangen men kan aanvoeren dat deze oefeningen ook zonder computer kunnen gebeuren een voordeel is echter dat deze via een computer zeer snel verlopen en er steeds een nette output op papier is 3 een tekst als blokkendoos de leerkracht tikt een ganse reeks tekst blokjes in die door de leerlingen in een bepaalde volgorde geplaatst worden er kunnen blokjes ontbreken die de leerlingen zelf aanvullen in sterk afgezwakte vorm kan zo n oefening de vorm aannemen van een quasi invuloefening 4 vrije tekstproduktie de beschikbaarheid van de computer kan kinderen helpen bij het schrijven van langere of complexere teksten b v 25 een kortverhaal een gedichtencyclus elke week wordt b v gedurende een zekere tijd aan de teksten gewerkt week na week groeit en verandert de tekst dus in het geheu gen van de computer af en toe kan het boekje in zijn nieuwste versie even afgedrukt worden ook het schrijven en drukken van een schoolkrant door de leerlingen is via een computer zeer goed haalbaar 5 tekstproduktie vanuit een gegeven structuur de leerkracht kan verschillende tekststructuren voorberei den en intikken deze ondersteuning voor het planningspro ces binnen het schrijfmodel kan de leerlingen helpen ideeen te genereren binnen de gegeven tekststructuur er kunnen ook reeksen begrippen ingetikt worden waarrond de leerlingen eigen teksten of tekstgedeeltes moeten beden ken besluit de lijst activiteiten is zeker niet exhaustief het zijn slechts enkele ideeen de moeilijkheid met deze voorbeelden is dat zij te weinig de discussies de leergesprekken benadrukken die naar aanleiding van het werken met de computer kunnen ontstaan het is via deze discussies dat het aspect taalbeschouwing heel snel centraal kan komen te staan de rol van de leerkracht is hierbij eens te meer essentieel hij bepaalt uiteindelijk of de potentiele waarde van het medium computer bij een bepaalde groep leerlingen bereikt wordt eigen ervaringen en gegevens uit de literatuur wijzen in een positieve richting maar uitgebreid exploratief en evaluatief onder zoek is nodig er stelt zich nog een ander probleem tekst verwerking op school werd in de context van dit artikel kritisch beschouwd aangezien het medium bepaalde gebreken vertoont die niet licht te omzeilen zijn voldoende druk van het onderwijs met zijn eigen eisen en pedagogisch didactische karakteristieken op de constructeurs van computerpakketten is hierbij essentieel pas dan kunnen meer fundamentele ontwikkelingen en veranderingen verwacht worden martin valcke en philip yde laboratorium voor pedagogiek rug h dunantlaan 3 9000 gent 26 noten 1 in het bedrijfsleven heeft tekstverwerking reeds een heel grote evolutie doorgemaakt zo is er duidelijk een verschil tussen gespecia liseerde tekstverwerking bij drukkers en tekstverwerking in bedrijfsad ministratie in de context van dit artikel refereren wij vooral naar deze laatste pakketten bibliografie l s bridwell 1984 the writing process and the writing machine current research on word processors relevant to the teaching of composition f daems 1985 een wereld in een zandkorrel computers in het moe dertaalonderwijs vonk 15 1 3 13 b de craene m valcke p yde 1985 schrijven met de computer tekstverwerking op de basisschool moer 4 79 85 j r hayes l s flower 1980 identifying the organisation of wri ting processes in e r steinberg e a eds cognitive processes in writing new jersey hillsdale laurence erlbaum associated publis hers a rubin 1980 making stories making sense language arts march 285 298 j trushell c broderick 1984 primary observations of word proces sing in f potter e a eds micro explorations using language and reading software ukra 6 14 27