Theater voor de eerste graad: kijken en beleven.

197 theater voor de eerste graad kijken en beleven jan staes de term dramatische vorming raakt in het basisonderwijs stilaan ingeburgerd muziek beeldend werken en drama werken vakoverschrijdend en raken elkaar voortdurend in de muzische vorming helaas brengt het secundair onderwijs opnieuw een vakgebonden indeling met zich mee waarbij dramatische opvoeding schoorvoetend binnen het vak nederlands geplaatst wordt en pas in de derde graad echt de nodige aandacht krijgt het is echter essentieel om ook al in de eerste graad met en rond drama te werken toneel1 vormt immers een medium op zich met een eigen taal die vaak als vreemd wordt ervaren toch kunnen we op basis van gekende strategieen en werkvormen die onder andere bij de leesvaardigheid aan bod komen leerlingen leren naar theater te kijken maar het gaat niet om kijken alleen taalvaardigheid waarbij lichaamstaal een belangrijk aspect vormt komt ook in drama tot uiting via enkele eenvoudige actieve dramaoefeningen kunnen we leerlingen toneel laten ervaren en hen leren kijken naar voorstellingen voorstellingsanalyse versus hierbij op dat hij vertrekt vanuit externe fac leesbeleving toren die niet waarneembaar zijn tijdens de voorstelling zelf maar die ons kijken en term voorstellingsanalyse in de onze keuze wel beinvloeden deze externe eerste graad vernoemen stuit factoren vinden we ook terug bij het ver terecht op protest het is niet de werken en kiezen van bijvoorbeeld een bedoeling de 12 jarigen in te lei jeugdboek fragment en zijn voor de den in een structureel analytische 12 jarige doorslaggevend in zijn keuze en methode die hij zij kan toepassen op beeldvorming hoe ziet het boek eruit wat een toneelvoorstelling we gebruiken hier is de titel van het boek wie heeft het enkel een algemene analyse i c die van geschreven zie o a van bavei 1999 twijnstra 1991 om voor onszelf een duide lijk beeld te krijgen van wat toneel allemaal bekijken we een klassiek opgebouwde inhoudt les rond de bespreking van een tekstfrag ment dan valt op dat we ook vaak begin in zijn methode beschrijft twijnstra de ver nen met deze externe factoren het uit schillende tekensystemen die bij een voor zicht van het boek de eerste initiele stelling aan bod komen onmiddellijk valt verklaring van de titel kortom het oproe juli 2011 nummer 5 40e jaargang 198 pen van een lees verwachting vanuit deze schema onze lessenreeks rond toneel stap vaststelling bouwen we met behulp van voor stap verder uit onderstaand klassiek tekstverwerkings uit twijnstra 1991 40e jaargang nummer 5 juli 2011 199 1 leesverwachting oproepen 1 speler acteur 2 fragment lezen voorlezen 2 decor 3 ontladingsfase eerste reacties 3 kostuum 4 verwerkingsfase reflectie 4 muziek geluid 5 creatieve verwerkingsfase 5 licht alle stappen in dit proces zijn even belang aan de hand van een aantal dramaoefenin rijk toch vraagt stap 4 de nodige aandacht gen en spelimpulsen die in elk lokaal zonder en zorg we maken bij eerstegraadsleerlin veel ingrijpende veranderingen in de klasop gen immers geen gebruik van een literair bouw kunnen worden uitgevoerd maken jargon in onze reflectie op de tekst maar we de leerlingen vertrouwd met deze ver peilen naar de reacties en associaties van de schillende basispijlers leerling zodat we via leesplezier komen tot leesbeleving passen we dit schema toe op onze lessen rond theater dan krijgen we speler acteur 0 theatercodes bijbrengen doel 1 kijkverwachting oproepen 1 houding en mimiek zijn bepalend voor 2 kijken en luisteren een spelsituatie 3 ontladingsfase eerste reacties 2 lichaamstaal is bepalend voor een spel 4 verwerkingsfase reflectie situatie 5 creatieve verwerkingsfase oefening 1 elke taal heeft zijn eigen codes leerlingen in een eerste oefening komt de leerkracht zijn vertrouwd met de code van de geschre de klas binnen en zet een stereotiep beeld ven taal bij jeugdboekfragmenten zodat we van de leerkracht neer hierbij gebruikt hij hier niet bij moeten stilstaan ook theater enkel de tekst ga zitten en neem je boek heeft zo zijn eigen codes de vormgevings op pagina 10 uit de manier waarop de elementen voor we willen peilen naar kijk leerkracht deze tekst zegt en zijn houding beleving moeten we de leerlingen eerst ver moeten de leerlingen het type leerkracht trouwd maken met deze theatercodes deze raden streng verstrooid joviaal nadien stap wordt wat oneerbiedig stap 0 mag telkens een andere leerling voor leer genoemd omdat het een initiele stap is we kracht spelen leerlingen leren zo hoe hou moeten die maar eenmaal zetten ding gebaren en mimiek bepalend zijn bij een voorstelling en een eerste instrument zijn voor de acteur theatercodes bijbrengen oefening 2 via de methode van de tableau vivant erva in elke voorstelling kunnen we vijf basis ren de leerlingen dat non verbale taal even pijlers benoemen die we achtereenvolgens sprekend is als verbale taal de leerling leert bespreken deze vijf elementen zijn onont hier ook dat details vaak heel wat informatie beerlijk bij het spelen van en het kijken naar bevatten bv trieste blik gebalde vuist blik toneel zij vormen de basisbeginselen van naar de grond gericht tableau vivant is theater een stilstaande uitbeelding door een groep juli 2011 nummer 5 40e jaargang 200 spelers van een bepaald moment in een kostuum scene volgende oefening kan gebruikt wor den om spelers deze techniek te laten erva doel ren het standbeeld sfeerbepaling van de kostuums associaties net zoals decor roepen kostuums ook een je werkt in tweetallen a is beeldhouwer en bepaalde sfeer op maakt van b een beeld zowel a als b moe ten echter zwijgen a kan het lichaam van b oefening 5 echt zetten maar hij kan ook bepaalde oefening 4 kan hier opnieuw worden uitge zaken voordoen die b dan overneemt voerd eventueel een andere situatie beden belangrijk is om ook aan de details zoals ken een andere mogelijkheid is het werken gelaatsuitdrukking aandacht te besteden met allerlei hoeden kledingstukken die nadien kan een kort kijkmoment in het op een hoop worden gelegd elke leerling museum volgen waarbij de andere leerlin kiest een kledingstuk en komt zich even kort gen eerst kunnen raden wat het beeld voor voorstellen stelt de beeldhouwer kan nadien uitleg geven muziek geluid decor doel sfeerbepaling van de muziek doel decors roepen associaties op belangrijk bij oefening 6 toneel is de voorspellende functie van het een leerling verlaat het lokaal en krijgt de decor volgende opdracht mee oefening 3 zet een stoel op het bureau en een op de kom het lokaal binnen en sluit de grond ze stellen twee stoelen van zaken deur mensen voor de leerlingen moeten voor wandel naar het bureau elke stoel een zakenman vrouw verzinnen is kijk de klas rond de persoon machtig of niet hoe spreekt hij kijk onder het bureau zijn medewerkers aan waaraan zie je dit wandel terug naar de deur verlaat het lokaal oefening 4 vertel volgende situatie twee voetbalsterren wonen in een riant appartement de leerlin deze scene wordt eerst gewoon gespeeld gen moeten twee voorwerpen benoemen daarna worden verschillende uiteenlopende om de woonkamer van deze twee sterren muziekfragmenten bij deze scene gevoegd op de scene voor te stellen deze voor telkens wordt de scene opnieuw gespeeld werpen moeten wel de sfeer weergeven ideale fragmenten hiervoor zijn onder andere natuurlijk kan zo ook het interieur van een epische filmmuziek bv dances with zanger modeontwerper worden be wolves the mission out of africa dacht cantates van bach spanning droefnis filmmuziek bv the firm spanning 40e jaargang nummer 5 juli 2011 201 leerlingen leren zo hoe muziek een andere zoals de titel van de voorstelling de affiche dimensie betekenis aan eenzelfde hande en de promotiefolder bedoeling is dat we ling geeft leerlingen nieuwsgierig maken en door mid del van associaties een kijkverwachting opbouwen om enerzijds hun nieuwsgierig licht heid te prikkelen en anderzijds de thematiek of de verhaallijn van het stuk in te leiden oefening 7 vertel een kort verhaal verduister het lokaal ook andere vormen van voorverwerking en vertel het verhaal opnieuw zonder over vaak bieden de gezelschappen of organisa dreven expressie in de stem te leggen leer ties deze in de vorm van lesmappen aan lingen ervaren dat ook licht sfeerbepalend kunnen in deze fase aan bod komen en voorspellend werkt ontladingsfase kijkverwachting oproepen eenmaal de basispijlers van het theater bij na een algemene inleiding op theater door gebracht kunnen de leerlingen een voor de basiselementen te bekijken werken we stelling bekijken na de voorstelling volgt de specifiek rond een bepaalde voorstelling bespreking ervan hierbij laten we de leerlin net zoals we bij de tekstbespreking eerst gen eerst hun spontane meningen uiten via een bepaalde leesverwachting oproepen een methode die we ontlenen aan de werk door middel van een kort gesprek over het wijze van chambers 1995a b bij het be thema de cover de titel en dergelijke kun spreken van een boek nen we bij toneel werken met materiaal uit chambers 1995b juli 2011 nummer 5 40e jaargang 202 deze methode geeft enerzijds de leerlingen die op de toeschouwer afkomen begelei de gelegenheid hun eerste korte reactie den van het kijkgedrag bij een voorstelling is weer te geven en geeft anderzijds de leer hierbij aangeraden de kijkwijzer helpt bij de kracht de mogelijkheid om later structureel verwerkingsfase van een voorstelling zodat op alle reacties terug te komen voor een de vragen niet beperkt blijven tot was het volledige beschrijving van deze methode verhaal goed en wat vond je van de voor verwijs ik naar chambers 1995a b ver stelling en het antwoord hierop van de vang het boek in deze methodiek door het jongere meer is dan leuk goed of oke toneelstuk de aanpak en bespreking blijven de methode gaat uit van de basispijlers van dezelfde theater en kan door de leerkracht gebruikt worden in een verdere reflectie rond de voorstelling bij het schema van chambers 1995b reflectie via de theaterkijkwijzer de kijkwijzer is oorspronkelijk gebaseerd op het schema van kowzan dat een aantal de theaterkijkwijzer dient om de jongeren categorieen bevat die alle signalen uit een letterlijk de weg te wijzen in het kijken naar voorstelling omvatten dit schema hebben een voorstelling een voorstelling bevat we voor 12 14 jarigen vereenvoudigd immers een waaier aan aandachtspunten teruggebracht tot een werkbaar geheel theaterkijkwijzer wanneer je naar een toneelvoorstelling gaat categorieen kan de voorstelling gericht wor kijken ontvang je verschillende signalen die den besproken als begeleider hoeft u niet geordend worden in twee grote catego alle categorieen te doorlopen enkel de rieen de acteur en de niet acteur die verder meest relevante volstaan vaak onderverdeeld zijn aan de hand van deze 40e jaargang nummer 5 juli 2011 203 bij elk aspect uit de kijkwijzer hebben we verhaal telkens richtvragen voor de leerling gege ven niet alle vragen hoeven te worden het verhaal staat eigenlijk los van de kijk gesteld soms kan net zoals bij een voorver wijzer maar toch plaatsen we het boven werking op een voorstelling een selectie aan omdat het kort navertellen van het zich opdringen afhankelijk van de groep en verhaal steeds een instap vormt in de na de voorstelling zelf het is wel belangrijk bespreking van een voorstelling door het samen met de jongeren de kijkwijzer met verhaal door de leerlingen na te laten vertel vragen op voorhand te overlopen len wordt de voorstelling terug voor de geest gehaald en kunnen al verschilpunten na de voorstelling moeten de leerlingen in in de kijkervaringen worden aangeraakt net staat zijn om ook kort een eigen beoorde zoals bij de bespreking van een boek ieder ling te formuleren over de voorstelling dat een beleeft een verhaal op zijn manier laatste is vaak niet zo makkelijk door eerst alle elementen en categorieen objectief op zoals gezegd delen we de bespreking van te sommen en te zoeken naar betekenisdra de voorstelling in twee grote gehelen in gende gehelen kunnen inhoudsloze reacties alles wat te maken heeft met wat de acteur als goed mooi of saai al snel genuan doet zegt aan heeft en alles wat te ceerder uitgedrukt worden maken heeft met de niet acteur het decor de muziek acteur taal met taal bedoelen we zowel wat en hoe de acteur iets zegt als wat en hoe hij iets doet de lichaamstaal deze categorie is de belangrijkste in de bespreking van het stuk het is wel aangewezen om enkel de duidelijk waarneembare kenmerken te behandelen volgende vra gen kunnen helpen bij het bespreken van de taal in een voorstelling vragen in verand met de stem hoe zegt de acteur iets heeft hij een hoge of lage stem spreekt hij snel of traag spreekt hij luid of zacht zegt hij veel of weinig zijn er verschillen in taalgebruik bij de personages zijn de dialogen lang of kort heeft dit een betekenis is er een verschil in verbaal contact tussen de personages vriendelijk tegen de ene onvriendelijk tegen de andere juli 2011 nummer 5 40e jaargang 204 vragen in verband met het lichaam liepen de acteurs veel rond of bleven ze op dezelfde plaats werd er veel bewogen in de voorstelling dans had een personage bepaalde trekjes eigenaardige stap liep steeds gebogen met welke bedoeling deed de acteur dit veranderen de gelaatsuitdrukkingen in de verschillende contacten met andere personages maken de acteurs gebruik van de hele ruimte uitzicht hoe zien de acteurs eruit welke kleding hebben ze aan dankzij het belang dat jongeren aan kleding en uiterlijk hechten vormt deze categorie een dankbare instap tot het schema jongeren hebben over het algemeen geen moeite om te associeren naar aanleiding van een bepaald kostuum ook grime de make up hoort bij het uitzicht van de acteur vragen in verband met het uitzicht hoe ziet het kostuum van het personage eruit waaraan doet het kostuum je denken is het kostuum sober of met veel franjes past het kostuum bij de persoonlijkheid van het personage gaat er van het kostuum een bepaalde sfeer uit wordt er van kleding gewisseld ziet het personage er natuurlijk uit of niet heeft de grime een bepaalde functie ouder maken monster maken is de grime opvallend aanwezig of niet niet acteur decor alles wat vaststaat op de scene vormt het decor het is net zoals de kleding ook een ideale instap om bepaalde associaties bij jongeren op te roepen vragen in verband met het decor hoe ziet het decor eruit wordt er van decor gewisseld welke betekenissen kun jij geven aan het decor welke sfeer gaat er uit van het decor 40e jaargang nummer 5 juli 2011 205 attributen attributen zijn alle voorwerpen die verplaatst kunnen worden op de scene vragen in verband met de attributen welke attributen staan op het toneel zijn er attributen die een andere functie of betekenis hebben dan je op het eerste zicht zou vermoeden bv een douchekop als pistool zijn er belangrijke attributen waarom denk je dat dit belangrijk is zijn er attributen die telkens terugkomen geluid muziek geluid zijn de niet muzikale klanken in het stuk zoals bijvoorbeeld een deurbel het geluid van de regen vragen in verband met het geluid komen er geluiden voor in het stuk welke welke beelden roepen die geluiden op vragen in verband met de muziek wordt er muziek gespeeld in de voorstelling wordt er gezongen welk genre muziek wordt er gespeeld zijn de fragmenten lang of kort licht vestig de aandacht van de jongeren op de sfeer die je via een belichting kan oproepen ook de afwezigheid van licht of het bundelen van licht op een bepaalde plek van het toneel kan de indruk geven dat een plaats uit het decor toch plots van de blikken van de buitenwereld wordt afgesloten vragen in verband met het licht zijn er momenten waarop het licht uit gaat is er een bewegend licht volgspot welke kleuren domineren in de voorstelling juli 2011 nummer 5 40e jaargang 206 creatieve verwerkingsfase werking van het toneelstuk we doen hierbij een beroep op het associatievermogen van vanuit de patronen die we samen met de de leerling en zijn creativiteit deze verwer leerlingen uit de voorstelling halen kunnen kingsopdrachten kunnen zowel schriftelijk we nu gerichte opdrachten geven als naver als dramatisch uitgevoerd worden jan staes karel de grote hogeschool kunst en cultuurbemiddeling jan staes kdg be noot 1 in deze uiteenzetting wordt geen onderscheid gemaakt tussen de begrippen toneel en theater bibliografie chambers a 1995a de leesomgeving hoe volwassenen kinderen kunnen helpen van boeken te genieten amsterdam querido chambers a 1995b vertel eens kinderen lezen en praten amsterdam querido twijnstra r 1991 betekenis van drama amsterdam international theatre film books van bavel m red 1999 leeswijzer 12 14 antwerpen wolters plantyn 40e jaargang nummer 5 juli 2011