Documenten
theater voor de eerste graad kijken en beleven jan staes de term dramatische vorming raakt in het basisonderwijs stilaan ingeburgerd muziek beeldend werken en drama werken vakoverschrijdend en raken elkaar voortdurend in de muzische vorming helaas brengt het secundair onderwijs opnieuw een vakgebonden indeling met zich mee waarbij dramatische opvoeding schoorvoetend binnen het vak nederlands geplaatst wordt en pas in de derde graad echt de nodige aandacht krijgt het is echter essentieel om ook al in de eerste graad met en rond drama te werken toneel vormt immers een medium op zich met een eigen taal die vaak als vreemd wordt ervaren toch kunnen we op basis van geken de strategieen en werkvormen die onder andere bij de leesvaardigheid aan bod komen leerlingen leren naar theater te kijken maar het gaat niet om kijken alleen taalvaardigheid waarbij lichaamstaal een belangrijk aspect vormt komt ook in dra ma tot uiting via enkele eenvoudige actieve dramaoefeningen kunnen we leerlingen toneel laten ervaren en hen leren kijken naar voorstellingen voorstellingsanalyse versus leesbeleving e term voorstellingsanalyse in factoren die niet waarneembaar zijn tijdens de eerste graad vernoemen de voorstelling zelf maar die ons kijken en stuit terecht op protest het is onze keuze wel beinvloedt deze externe niet de bedoeling de 12 jarigen in te factoren vinden we ook terug bij het verwer leiden in een structureel analytische ken en kiezen van bijvoorbeeld een jeugd methode die hij zij kan toepassen op een boek fragment en zijn voor de 12 jarige toneelvoorstelling we gebruiken hier enkel doorslaggevend in zijn keuze en beeldvor een algemene analyse i c die van twijnstra ming hoe ziet het boek eruit wat is de titel 1991 om voor onszelf een duidelijk beeld van het boek wie hee ft het geschreven te krijgen van wat toneel allemaal inhoudt zie o a van bavel 1999 in zijn methode beschrijft twijnstra de ver bekijken we een klassiek opgebouwde les schillende tekensystemen die bij een voor rond de bespreking van een tekstfragment stelling aan bod komen onmiddellijk valt dan valt op dat we ook vaak beginnen met hierbij op dat hij vertrekt vanuit externe deze externe factoren het uitzicht van het mei juni 1999 nummer 5 28e jaargang 1 4 tekens concepten drijfveren en verwachtingen voorpubliciteit recensies programma affiche publieksprojekten individuele en programmeringsprofiel collectieve ver wachting van het van het theater typezaal publiek leeftijds bepaling jeugdtheater publieksopstelling acteren casting rolopbouw opkomsten speelstijl tekstbe premisse am handeling kostuums regie en bities en drijf acteerconcept veren van de theatermakers regie mise en scene regiekaders tempo en ritme genre en perspectief plot dramaturgisch concept stemmingsinleiding expositie ontwikkelingslijn aktie eenheden cruciale scene openingsbeelden domeinen stijlkeuze eindbeelden vormgevings requisieten projectie concept punten in het decor belichting muziek en overige geluiden muziekconcept uir twijnstra 1991 boek de eerste initiele verklaring van de we met behulp van onderstaand klassiek titel kortom het oproepen van een leesver tekstverwerkingsschema onze lessenreeks wachting vanuit deze vaststelling bouwen rond toneel stap voor stap verder uit 28e jaargang nummer 5 mei juni 1999 x yr 1 leesverwachting oproepen toneel zij vormen de basisbeginselen van 2 fragment lezen voorlezen theater 3 ontladingsfase eerste reacties 4 verwerkingsfase reflectie 1 speler acteur 5 creatieve verwerkingsfase 2 decor 3 kostuum alle stappen in dit proces zijn even belang 4 muziek geluid rijk toch vraagt stap 4 de nodige aan 5 licht dacht en zorg we maken bij eerstegraads leerlingen immers geen gebruik van een aan de hand van een aantal dramaoefenin literair jargon in onze reflectie op de tekst gen en spelimpulsen die in elk lokaal zonder maar peilen naar de reacties en associaties veel ingrijpende veranderingen in de klasop van de leerling zodat we via leesplezier bouw kunnen worden uitgevoerd maken komen tot leesbeleving passen we dit we de leerlingen vertrouwd met deze ver schema toe op onze lessen rond theater schillende basispijlers dan krijgen we 0 theatercodes bijbrengen speler acteur 1 kijkverwachting oproepen 2 kijken en luisteren doel 3 ontladingsfase eerste reacties 1 houding en mimiek zijn bepalend voor 4 verwerkingsfase reflectie een spelsituatie 5 creatieve verwerkingsfase 2 lichaamstaal is bepalend voor een spel situatie elke taal heeft zijn eigen codes leerlingen zijn vertrouwd met de code van de geschre oefening 1 ven taal bij jeugdboekfragmenten zodat we in een eerste oefening komt de leerkracht hier niet bij moeten stilstaan ook theater de klas binnen en zet een stereotiep beeld hee ft zo zijn eigen codes de vormgevings van de leerkracht neer hierbij gebruikt hij elementen voor we willen peilen naar kijk enkel de tekst ga zitten en neem je boek beleving moeten we de leerlingen eerst ver op pagina 10 uit de manier waarop de trouwd maken met deze theatercodes leerkracht deze tekst zegt en zijn houding deze stap wordt wat oneerbiedig stap 0 moeten de leerlingen het type leerkracht genoemd omdat het een initiele stap is we raden streng verstrooid joviaal nadien moeten die maar eenmaal zetten mag telkens een andere leerling voor leer kracht spelen leerlingen leren zo hoe hou ding gebaren en mimiek bepalend zijn bij een voorstelling en een eerste instrument theatercodes bijbrengen zijn voor de acteur oefening 2 in elke voorstelling kunnen we vijf basispij via de methode van de tableau vivant erva iers benoemen die we achtereenvolgens ren de leerlingen dat non verbale taal even bespreken deze vijf elementen zijn onont sprekend is als verbale taal de leerling leert beerlijk bij het spelen van en het kijken naar hier ook dat details vaak heel wat informatie mei juni 1999 nummer 5 28e jaargang bevatten b v trieste blik gebalde vuist blik kostuum naar de grond gericht tableau vivant is een stilstaande uitbeelding door een groep doel spelers van een bepaald moment in een sfeerbepaling van de kostuums associaties scene volgende oefening kan gebruikt wor net zoals decor roepen kostuums ook een den om spelers deze techniek te laten erva bepaalde sfeer op ren het standbeeld oefening 5 je werkt in tweetallen a is beeldhouwer en oefening 4 kan hier opnieuw worden uitge maakt van b een beeld zowel a als b moe voerd eventueel een andere situatie beden ten echter zwijgen a kan het lichaam van b ken een andere mogelijkheid is het werken echt zetten maar hij kan ook bepaalde met allerlei hoeden kledingstukken die zaken voordoen die b dan overneemt op een hoop worden gelegd elke leerling belangrijk is om ook aan de details zoals kiest een kledingstuk en komt zich even gelaatsuitdrukking aandacht te besteden kort voorstellen nadien kan een kort kijkmoment in het museum volgen waarbij de andere leerlingen eerst kunnen raden wat het beeld voorstelt muziek geluid de beeldhouwer kan nadien uitleg geven doel sfeerbepaling van de muziek decor oefening 6 doel een leerling verlaat het lokaal en krijgt de decors roepen associaties op belangrijk bij volgende opdracht mee toneel is de voorspellende functie van het decor kom het lokaal binnen en sluit de oefening 3 deur zet een stoel op het bureau en een op de wandel naar het bureau grond ze stellen twee stoelen van zaken kijk de klas rond mensen voor de leerlingen moeten voor kijk onder het bureau elke stoel een zakenman vrouw verzinnen is wandel terug naar de deur de persoon machtig of niet hoe spreekt hij verlaat het lokaal zijn medewerkers aan waaraan zie je dit oefening 4 deze scene wordt eerst gewoon gespeeld vertel volgende situatie twee voetbalsterren daarna worden verschillende uiteenlopende wonen in een riant appartement de leerlin muziekfragmenten bij deze scene gevoegd gen moeten twee voorwerpen benoemen telkens wordt de scene opnieuw gespeeld om de woonkamer van deze twee sterren ideale fragmenten hiervoor zijn onder andere op de scene voor te stellen deze voorwer epische filmmuziek b v dances with pen moeten wel de sfeer weergeven wolves the mission out of africa natuurlijk kan zo ook het interieur van een cantates van bach spanning droefnis zanger modeontwerper worden bedacht filmmuziek b v the firm spanning mit 28e jaargang nummer 5 mei juni 1999 leerlingen leren zo hoe muziek een andere zoals de titel van de voorstelling de affiche dimensie betekenis aan eenzelfde hande en de promotiefolder bedoeling is dat we ling geeft leerlingen nieuwsgierig maken en door mid del van associaties een kijkverwachting opbouwen om enerzijds hun nieuwsgierig licht heid te prikkelen en anderzijds de thematiek of de verhaallijn van het stuk in te leiden oefening 7 vertel een kort verhaal verduister het lokaal ook andere vormen van voorverwerking en vertel het verhaal opnieuw zonder over vaak bieden de gezelschappen of organisa dreven expressie in de stem te leggen ties deze in de vorm van lesmappen aan leerlingen ervaren dat ook licht sfeerbepa kunnen in deze fase aan bod komen lend en voorspellend werkt ontladingsfase kijkverwachting oproepen eenmaal de basispijlers van het theater bij na een algemene inleiding op theater door gebracht kunnen de leerlingen een voor de basiselementen te bekijken werken we stelling bekijken na de voorstelling volgt de specifiek rond een bepaalde voorstelling bespreking ervan hierbij laten we de leerlin net zoals we bij de tekstbespreking eerst gen eerst hun spontane meningen uiten via een bepaalde leesverwachting oproepen een methode die we ontlenen aan de werk door middel van een kort gesprek over het wijze van chambers 1995a b bij het thema de cover de titel en dergelijke kun bespreken van een boek nen we bij toneel werken met materiaal li uk niet leuk moeilijk patronen de slak onder aan de bladzij dat tijm het aldoor over de hoe het afliep slakken dood van zijn vader had dat hij lijntjestrekker wilde ik snapte het niet maarde het kasteel op de rug van de worden dat zijn zusje bang was dat ze tekeningen hielpen slak dood zou gaan door de zoals hij over zijn gepieker astma het kasteel op de rug van de de astma aanvallen van zijn vertelde slak zusje als hij op de stoep zit en naar l at zijn moeder hem de al zi n voeten zit te staren dat hij suiker deed in de thee zijn gepieker lerliefste jongen van de van zijn zusje hele wereld noemde dattimin 1 ging bedden de slak met het kasteel op nic da t zijn moeder het goed zijn rug die ingehaald het begon zo plotseling eenlastig begin vond dat hij ging bedden wordt door andere slak het hele boek omdat het ken het einde de vreemde munt anders is het boek dat hij kreeg zijn zijn zusje die doet alsof ze datstelen niemand hem kwam be toen hij op de stoep problemen en de slakken onder aan de bladzij van de tv is zat hne lijm zijn zusje hielp bij1 de hoed van zijn vader waarom zijn zusje hem uit haar astma aanval lachte op de stoep dat hij zijn eigen gang ging dat hij niet wist hoe hij later voor zijn gezin zou moe ten zorgen uir chambers 1995 b mei juni 1999 nummer 5 288 jaargang 1t deze methode geeft enerzijds de leerlingen die op de toeschouwer afkomen bege de gelegenheid hun eerste korte reactie weer leiden van het kijkgedrag bij een voorstelling te geven en geeft anderzijds de leerkracht de is hierbij aangeraden de kijkwijzer helpt bij mogelijkheid om later structureel op alle reac de verwerkingsfase van een voorstelling ties terug te komen voor een volledige be zodat de vragen niet beperkt blijven tot schrijving van deze methode verwijs ik naar was het verhaal goed en wat vond je van chambers 1995a b vervang het boek in de voorstelling en het antwoord hierop deze methodiek door het toneelstuk de van de jongere meer is dan leuk goed of aanpak en bespreking blijven dezelfde ok de methode gaat uit van de basispij lers van theater en kan door de leerkracht gebruikt worden in een verdere reflectie rond de voorstelling bij het schema van reflectie via de chambers 1995 b theaterkijkwijzer de kijkwijzer is oorspronkelijk gebaseerd op het schema van kowzan dat een aantal de theaterkijkwijzer dient om de jongeren categorieen bevat die alle signalen uit een letterlijk de weg te wijzen in het kijken naar voorstelling omvatten dit schema hebben een voorstelling een voorstelling bevat we voor 12 14 jarigen vereenvoudigd immers een waaier aan aandachtspunten teruggebracht tot een werkbaar geheel theaterkijkwijzer toneel verhaal acteur niet acteur taal uitzicht decor attributen geluid muziek licht f1 stem lichaam kostuum grime wanneer je naar een toneelvoorstelling gaat rieen de acteur en de niet acteur die ver kijken ontvang je verschillende signalen die der onderverdeeld zijn aan de hand van geordend worden in twee grote catego deze categorieen kan de voorstelling gericht 28e jaargang nummer 5 mei juni 1999 worden besproken als begeleider hoeft u omdat het kort navertellen van het verhaal niet alle categorieen te doorlopen enkel de steeds een instap vormt in de nabespreking meest relevante volstaan vaak van een voorstelling door het verhaal door de leerlingen na te laten vertellen wordt de bij elk aspect uit de kijkwijzer hebben voorstelling terug voor de geest gehaald en we telkens richtvragen voor de leerling kunnen al verschilpunten in de kijkervarin gegeven niet alle vragen hoeven te worden gen worden aangeraakt net zoals bij de gesteld soms kan net zoals bij een voor bespreking van een boek iedereen beleeft verwerking op een voorstelling een selectie een verhaal op zijn manier zich opdringen afhankelijk van de groep en de voorstelling zelf het is wel belangrijk zoals gezegd delen we de bespreking van samen met de jongeren de kijkwijzer met de voorstelling in twee grote gehelen in vragen op voorhand te overlopen alles wat te maken heeft met wat de acteur doet zegt aan heeft en alles wat te na de voorstelling moeten de leerlingen in maken heeft met de niet acteur het decor staat zijn om ook kort een eigen beoorde de muziek ling te formuleren over de voorstelling dat laatste is vaak niet zo makkelijk door eerst alle elementen en categorieen objectief op acteur te sommen en te zoeken naar betekenis dragende gehelen kunnen inhoudsloze taal reacties als goed mooi of saai al snel met taal bedoelen we zowel wat en hoe de genuanceerder uitgedrukt worden acteur iets zegt als wat en hoe hij iets doet de lichaamstaal deze categorie is de belangrijkste in de bespreking van het stuk verhaal het is wel aangewezen om enkel de duide lijk waarneembare kenmerken te behande het verhaal staat eigenlijk los van de kijkwij len volgende vragen kunnen helpen bij het zer maar toch plaatsen we het bovenaan bespreken van de taal in een voorstelling vragen in verband met de stem hoe zegt de acteur iets heeft hij een hoge of lage stem spreekt hij snel of traag spreekt hij luid of zacht zegt hij veel of weinig zijn er verschillen in taalgebruik bij de personages zijn de dialogen lang of kort heeft dit een betekenis is er een verschil in verbaal contact tussen de personages vriendelijk tegen de ene onvriendelijk tegen de andere y mei juni 1999 nummer 5 28e jaargang n y i i 1ij ii i ri i i 5 i y r l i vragen in verband met het lichaam liepen de acteurs veel rond of bleven ze op dezelfde plaats werd er veel bewogen in de voorstelling dans had een personage bepaalde trekjes eigenaardige stap liep steeds gebo gen met welke bedoeling deed de acteur dit veranderen de gelaatsuitdrukkingen in de verschillende contacten met andere personages maken de acteurs gebruik van de hele ruimte uitzicht hoe zien de acteurs eruit welke kleding algemeen geen moeite om te associeren hebben ze aan dankzij het belang dat jon naar aanleiding van een bepaald kostuum geren aan kleding en uiterlijk hechten vormt ook grime de make up hoort bij het uit deze categorie een dankbare instap tot zicht van de acteur het schema jongeren hebben over het vragen in verband met het uitzicht hoe ziet het kostuum van het personage eruit waaraan doet het kostuum je denken is het kostuum sober of met veel franjes past het kostuum bij de persoonlijkheid van het personage gaat er van het kostuum een bepaalde sfeer uit wordt er van kleding gewisseld ziet het personage er natuurlijk uit of niet heeft de g ri me een bepaalde functie ouder maken monster maken is de g ri me opvallend aanwezig of niet niet acteur decor alles wat vaststaat op de scene vormt het ideale instap om bepaalde associaties bij decor het is net zoals de kleding ook een jongeren op te roepen vragen in verband met het decor hoe ziet het decor eruit wordt er van decor gewisseld welke betekeniseen kun jij geven aan het decor welke sfeer gaat er uit van het decor 28e jaargang nummer 5 mei juni 1999 i m i t k r r ua attributen attributen zijn alle voorwerpen die verplaatst kunnen worden op de scene vragen in verband met de attributen welke attributen staan op het toneel zijn er attributen die een andere functie of betekenis hebben dan je op het eerste zicht zou vermoeden b v een douchekop als pistool zijn er belangrijke attributen waarom denk je dat dit belangrijk is zijn er attributen die telkens terugkomen geluid muziek geluid zijn de niet muzikale klanken in het stuk zoals bijvoorbeeld een deurbel het geluid van de regen vragen in verband met het geluid komen er geluiden voor in het stuk welke welke beelden roepen die geluiden op vragen in verband met de muziek wordt er muziek gespeeld in de voorstelling wordt er gezongen welk genre muziek wordt er gespeeld zijn de fragmenten lang of kort licht vestig de aandacht van de jongeren op de toneel kan de indruk geven dat een plaats sfeer die je via een belichting kan oproepen uit het decor toch plots van de blikken van ook de afwezigheid van licht of het bunde de buitenwereld wordt afgesloten len van licht op een bepaalde plek van het vragen in verband met het licht zijn er momenten waarop het licht uit gaat is er een bewegend licht volgspot welke kleuren domineren in de voorstelling mei juni 1999 nummer 5 28e jaargang creatieve verwerkingsfase werking van het toneelstuk we doen hierbij een beroep op het associatievermogen van vanuit de patronen die we samen met de de leerling en zijn creativiteit deze verwer leerlingen uit de voorstelling halen kunnen kingsopdrachten kunnen zowel schriftelijk we nu gerichte opdrachten geven als naver als dramatisch uitgevoerd worden jan staes hogeheidelaan 3 2960 brecht noot 1 in deze uiteenzetting wordt geen onderscheid gemaakt tussen de begrippen toneel en theater 2 dit artikel is de neerslag van een presentatie die ik gehouden heb op de twaalfde conferentie het schoolvak nederlands antwerpen 13 en 14 november 1998 bibliografie chambers a de leesomgeving hoe volwassenen kinderen kunnen helpen van boe ken te genieten amsterdam querido 1995a chambers a vertel eens kinderen lezen en praten amsterdam querido 1995b twijnstra r betekenis van drama amsterdam international theatre film books 1991 van bavel m red leeswijzer 12 14 antwerpen wolters plantyn 1999 28e jaargang nummer 5 mei juni 1999