Publicatie datum: 1982-01-01
Auteurs: Sjaak Kroon, Rudie Liebrand
Collectie: 13
Volume: 13
Nummer: 3
Pagina’s: 22-34
Documenten
sjaak kroon rudi liebrand tien lessen over taalvariatie dialecten publikaties over dialect en onderwijs gaan vaak over het confict tussen dialectgebruik door leerlingen enerzijds en het aanleren van een standaardtaal anderzijds in het hier volgende artikel vormt de relatie tussen dialect en standaardtaal de inhoud van een onderwijsproces de auteurs laten zien hoe ze leerlingen in tien lessen informa tie geven over de achtergronden van dialectgebruik in nederland leerlingen verwerken die informatie door het uitvoeren van een aantal taalbeschouwelijke activiteiten uit de praktijk is gebleken dat deze verwerking bijdraagt tot attitudevorming met betrekking tot bestaande variaties in taalgebruik het artikel geeft na een korte inleiding over de relatie tussen sociolinguistiek en moeder taalonderwijs een overzicht van de essenserie wie de lessen in de eigen praktijk wil uitvoeren kan tegen kostprijs een leerlingenboekje en docentenhandleiding bestellen bij de auteurs zie daarvoor noot 1 0 inl ei d i ng voorafgaand aan d e essenreeks gaan we kort i n op de relatie tussen sociolingu istiek en m oeder de hoofdmoot van deze bijdrage wordt gevormd taalonderw ijs b ove ndien geven we enige infor door een uitgebreide weergave van een lessen matie over het onderwerp taalvariatie en motive reeks over een aantal aspecten van het onderwerp ren we de keuze van dit onderwerp voor een so taa l variati e de essenreeks werd ontwikkeld in ciolinguistische essenreeks de tekst w ordt ge het schooljaar 78 79 en tot nu toe op basis van illustreerd met reacties van een aantal leerlingen praktijkervaringen elk jaar bijgesteld en veran op de essenreeks derd wat we hier aanbieden is de meest recente niet definitieve versie we w i llen ermee laten 1 sociolinguistiek en moedertaalonderwij s zien hoe sociolinguistische inzichten en onder zoeksresultaten bruikbaar gemaakt kunnen wor dat de sociolinguistiek en het moedertaalonder den voor de concrete lespraktijk van het moeder wijs met elkaar te maken hebben is een stelling taalonderw ijs in de onderbouw van het havo die je in uiteenlopende bewoordingen in de vwo meeste sociolinguistische literatuur wel tegen 22 komt die relatie bestaat al vanaf de opkomst van in een overzicht constatee rt hagen 1981 dan de sociolinguistiek die had veel te maken met ook dat de resultaten van veel pogingen om het amerikaanse regeringsbeleid in de jaren zes sociolinguistische inzichten te concretiseren ten tig dat beleid was gericht op de bestrijding van behoeve van het onderwijs al met al nog niet erg kansenongelijkheid in het onderwijs met als indrukwekkend te noemen zijn als voorbeeld eigenlijk doel de integratie en het daardoor ge wijst hij op het leesonderwijs aan dialectspreken vaarloos maken van negers en andere minder de kinderen hiervoor zijn allerlei didactische heidsgroepen in de amerikaanse samenleving suggesties en voorstellen gedaan die soms nauwe vgl wesselingh 1979 mede door die betrokken lijks in praktijk te brengen zijn en waa rvan in de heid op het onderwijsende in dat verband steeds meeste gevallen niet is aangetoond dat ze leiden sterk benadrukte praktische relevantie van de so tot betere schoolprestaties van dialectsprekende ciolinguistiek kwam het nieuwe vak in korte tijd leerlingen hagen concludeert dat het onderzoek tot grote bloei over die ontwikkeling en de be over het algemeen nog niet geleid heeft tot vol denkelijke kanten ervan is al het nodige geschre doende inzicht in de taalleerproblemen van dia ven ook in moer vgl giesbers kroon lie lectsprekers om een didactiek van het dialect te brand 1977 we gaan er hier verder dan ook niet kunnen ontwikkelen a w p 17 dat is een op in conclusie die de sociolinguistiek zich ter harte wat we hier wel willen constateren is dat er ook kan nemen ze onderstreept de blijvende nood in nederland bij grote groepen betrokkenen in zaak van fundamenteel toepassingsgericht socio de onderwijssector hooggespannen verwachtingen linguistisch onderzoek in de context van het zijn ontstaan ten aanzien van de bijdrage die de onderwijs en maakt duidelijk dat de sociolinguis sociolinguistiek zou kunnen leveren zowel ditt tiek meer dan alleen wetenschappelijke verant mar 1978 als appel hubers meijer 1979 woordelijkheid dient te dragen op wat dit con noemen onderwijsgevenden een belangrijke doel creet kan betekenen kunnen we in dit artikel groep van hun sociolinguistische handboeken en niet verder ingaan de lezer zij verwezen naar re het is het blad van de vereniging van leraren in cente onderwijstaalkundige publikaties waarvan levende talen dat met de artikelen van hagen in kroon 1982 een indruk wordt gegeven 1976 de primeur had van een nederlandstalige op de tweede plaats en daarmee komen we bij inleiding in de sociolinguistiek het met de socio het centrale punt van deze bijdrage werd het linguistiek verbonden zeer uiteenlopende ver nodige verwacht van de onderwijsvernieuwende wachtingencomplex is in kaart gebracht door invloed van de sociolinguistiek in het algemeen ammon simon 1975 en veel ervan bleek al door haar nieuwe kijk op taal zou de sociolin met al weinig realistisch twee belangrijke ver guistiek uitkomst brengen waar het moedertaal wachtingen hebben echter standgehouden ook onderwijs van basisschool tot universiteit was toen men in de loop der jaren de nieuwe weten vastgelopen in een traditioneel stramien dat de schap wat afstandelijker en met meer gevoel voor taalstructuur concreet de grammatica centraal realiteit ging bekijken we zullen ze allebei kort stelde en waarin sociale situationele en functio bespreken nele aspecten van taal en taalgebruik onder tafel verdwenen ook deze verwachting hield door de op de eerste plaats betreft het de verwachting jaren heen stand maar ook hier valt de balans na dat de sociolinguistiek een concrete empirisch vijftien jaar sociolinguistische activiteit niet al te gefundeerde bijdrage zou leveren aan het taal positief uit de door sturm van tuijl 1980 onderwijs voor kinderen in achterstandssituaties gegeven beschrijving van de hoge verwachtingen door antwoord te geven op vragen als hoe leer die men had van de inbreng van de sociolinguis je dialectsprekende leerlingen nou op de beste tiek bij de voorbereiding van de nota over onder manier lezen wat is de beste didactische bena wijs in taalbeschouwing aclo m slo 1981 dering van het dialectspreken en welke aanpak is in dit verband illustratief het traditionele op moeten we kiezen voor het taalonderwijs aan eth zichzelf staande systematische zinsontleden en nische minderheden een concreet en praktisch woordbenoemen in de lagere school zou moeten bruikbaar antwoord op deze en dergelijke vragen worden afgeschaft de tijd die daardoor vrijkwam heeft de sociolinguistiek tot nu toe echter nau kon dan worden gevuld met taalbeheersingson welijks gegeven derwijs alternatief taalbeschouwingsonderwijs 23 kortom met goed moedertaalonderwijs voor dit weg naar onderwijsvernieuwing en goed moeder laatste dacht men maar even bij de sociolinguis taalonderwijs het hierna te presenteren lespro tiek en aanpalende terreinen aan te hoeven klop ject over taalvariatie wil zo n hulpmiddel zijn we pen om met een rijke oogst aan lesideeen en ma hopen dat het die functie ook vervult teriaal thuis te komen maar dat viel bitter tegen van een rijke oogst was geen sprake de socio 2 inform ati e over taalva riati e linguistiek bleek afgezien van algemene ideeen en inzichten nauwelijks iets concreet inhoudelijke in 1967 wordt in nederland voor het eerst gewe te kunnen bijdragen tot de vernieuwing van het zen op het werk van labov sociolinguistiek is moedertaalonderwijs die men op het oog had hier dan nog een onbekend woord anno 1982 is in dit weinig optimistische beeld van de mate de sociolinguistiek een vast onderdeel van de op waarin de sociolinguistiek concreet iets betekent leiding van de meeste moedertaalleerkrachten en voor de vernieuwing van het moedertaalonderwijs is een gestaag groeiende reeks ook nederlandsta lijkt de laatste jaren overigens wel enige verbete lige publikaties beschikbaar die literatuur maakt ring te komen in recente didactische handboe duidelijk dat binnen het uitgebreide scala aan ken en methodes voor het moedertaalonderwijs dachtsgebieden van de sociolinguistiek het onder spelen sociolinguistische inzichten in toenemen werp taalvariatie een centrale plaats inneemt de de mate een rol centrale positie van het onderwerp taalvariatie en zo staan griffioen damsma 1978 uitgebreid de raakpunten die het heeft met de meeste ande stil bij sociolinguistische thema s als verbale re sociolinguistische onderwerpen maken het bij interactie vaktaal standaardtaal en dialect defi uitstek geschikt als uitgangspunt voor een socio cientie en differentie vooroordelen en dialect linguistische lessenreeks we illustreren dat met tolerantie en didactische benaderingen van dia een korte uiteenzetting over een aantal aspecten lectspreken ook de in zeggenschap gegeven van het onderwerp taalvariatie voor wie met de doelstellingen voor het moedertaalonderwijs la lessenreeks wil gaan werken kan die uiteenzet ten een duidelijk sociolinguistische geinspireerd ting als inleiding dienen heid zien het begrip communicatie speelt daarin een centrale rol iets dergelijks zien we bij de je hoeft geen sociolinguist te zijn om te kunnen leidse werkgroep moedertaaldidactiek 1980 constateren dat er in heel wat landen meer dan zinvol moedertaalonderwijs moet normaal func een taal gesproken wordt het in een land naast tioneel zijn en het moet primair communicatie elkaar voorkomen van verschillende talen wordt onderwijs zijn in moedertaaldidactiek worden aangeduid als taaldiversiteit daarnaast vallen de bovendien allerlei suggesties voor sociolinguis meeste talen ook nog uiteen in een aantal onder tisch gericht moedertaalonderwijs op een rijtje ling vaak zeer uiteenlopende dialecten dit wordt gezet een aantal sociolinguistische onderwerpen taalvariatie genoemd voorbeelden van taalvaria met name de heterogeniteit van het nederlands tie en taaldiversiteit en daarmee samenhangende de taal als communicatiemiddel en attitudes en niet bepaald simpel te noemen taalverhoudingen vooroordelen tegenover afwijkend taalgebruik liggen dicht bij huis voor het oprapen begint ook door te dringen in moedertaalmetho belgie bijvoorbeeld kent taaldiversiteit van het des als voorbeelden noemen we taalboek frans en het nederlands en taalvariatie in de huishof e a 1977 tussen de regels meijerink vorm van een groot aantal vlaamse dialecten vos 1977 en taal met effect ten brinke ook in nederland treffen we taalvariatie aan drop 1979 voor een vollediger overzicht naast de nederlandse standaardtaal wordt een verwijzen we naar hagen kroon 1982 groot aantal regionale sociale en stadsdialecten dit alles neemt echter niet weg dat er op het gesproken en de standaardtaal wordt bovendien punt van de didactisering van sociolinguistische door veel nederlanders gesproken met een duide inzichten in concrete lesprojecten nog heel wat lijk herkenbaar dialectaccent taaldiversiteit en werk te wachten ligt taalvariatie komen voor in friesland waar naast goed moedertaalonderwijs houdt natuurlijk veel elkaar de nederlandse standaardtaal standaard meer in dan af en toe een goed project uitvoeren fries en verschillende friese dialecten gebruikt maar suggesties voor concreet uitvoerbare lessen worden van taaldiversiteit is verder nog sprake kunnen wel een belangrijk hulpmiddel zijn op de in het geval van de grote over het algemeen al s 24 ethnische minderheden aangeduide groepen taal en dergelijke attitudes werken door bijvoorbeeld gebruikers voor wie het nederlands een volko in het onderwijs een hele serie sociolingui stische men nieuwe taal is naast de taal meestal een dia onderzoekingen waarvan in nederland het kerk lect van hun thuisland rade project wel het bekendste is heeft laten zien een vorm van taalvariatie die door deze voorbeel dat dialectsprekende leerlingen het op school den heen loopt is de grote verscheidenheid in stij over het algemeen moeilijker hebben dan stan len formeel informeel etc en registers vak daardtaalsprekers ze halen lagere punten blijven taal jargon etc die taalgebruikers afhankelijk meer zitten en stromen door naar lagere vormen van de situatie waarin ze zich bevinden blijken van vervolgonderwijs dat hangt niet alleen sa toe te passen men met specifieke taalleerproblemen als gevolg dat er tussen talen en dialecten onderling en ten van hun taalachtergrond maar ook met de ma opzichte van elkaar vormverschillen bestaan is nier waarop leerkrachten zich opstellen tegenover duidelijk dat die verschillen niet mogen worden de moedertaal van hun leerlingen een te strenge beoordeeld in termen van beter of slechter heeft correctieve houding van de leerkracht kan ertoe de sociolinguistische differentie opvatting onder leiden dat de leerling uit angst om fouten te ma tussen overtuigend duidelijk gemaakt elke varie ken tegen de standaardtaal zijn mond op den teit heeft een eigen systematiek en de ene is niet duur helemaal niet meer opendoet of geen zin beter of slechter dan de andere naast vormver meer op papier zet dat sociolinguistisch onder schillen bestaan er tussen dialect en standaardtaal zoek naar de problemen van dialectsprekende ook functieverschillen die betreffen het commu leerlingen zich tot nu toe veelal geconcentreerd nicatiebereik en de gebruiksfunctie van de varie heeft op het lager onderwijs wil niet zeggen dat teiten het communicatiebereik van de stan dialectsprekers alleen daar in het nadeel zijn dat daardtaal strekt zich uit tot op nationaal niveau blijft zo in het vervolgonderwijs en later in de of nog verder terwijl het dialect een geografisch maatschappij en of sociaal beperkt bereik heeft ook de ge voor verdere informatie en een uitgebreide litera bruiksfuncties van de standaardtaal zijn ruimer tuuropgave verwijzen we naar het dcn cahier dan die van het dialect het dialect wordt vooral dialect en school waarvan we in het boven gesproken en dan in meestal informele situaties staande veelvuldig gebruik hebben gemaakt vgl de standaardtaal wordt gesproken en geschreven hagen sturm 1982 in zowel formele als informele situaties met enkel het voorkomen van taalvariatie en de 3 ove rzi cht v an d e lessenr ee k s vorm en functieverschillen die daarmee gepaard gaan is de kous echter nog lang niet af niet alle het nu volgende overzicht van de lessenreeks talen en taalvarieteiten worden namelijk in het over taalvariatie is opgezet als beknopte docen dagelijkse maatschappelijke verkeer gelijk gewaar tenhandleiding met het oog op de bruikbaarheid deerd ondanks de taalkundige gelijkwaardigheid hebben we de lessen zo overzichtelijk en schema van dialect en standaardtaal hebben niet gestan tisch mogelijk weergegeven van elke les geven daardiseerde niet officiele varieteiten over het al we steeds vooraf in het kort de bedoeling weer en gemeen een lager prestige dan de standaardtaal daarna volgen aanwijzingen voor de praktische en dat heeft gevolgen voor de sprekers van die gang van zaken in de klas van deze aanwijzin varieteiten hun sociale status intelligentie oplei gen die onder meer betrekking hebben op de toe ding en beroep worden doorgaans laag ingeschat te passen werkvormen kan natuurlijk altijd wor het spreken van dialect kan reacties uitlokken den afgeweken ze zijn geenszins bindend be die varieren van hilariteit tot sociale sancties bij doeld voorbeeld bij een sollicitatie en in de maat bij de lessenreeks hoort een projectboekje voor schappelijke hierarchie bevinden sprekers van de leerlingen het is onmogelijk dit leerlingenma niet standaardvarieteiten zich over het algemeen teriaal hier integraal op te nemen wie met de les zeker niet bovenaan een negatieve houding te senreeks wil werken kan bij ons een exemplaar genover niet standaardtaalvarieteiten heeft dan met nadere toelichting voor de leerkracht be ook vaak meer te maken met de sociale kenmer stellen ken van de sprekers van die varieteiten dan met de lessenreeks is in eerste instantie ontworpen de varieteit zelf voor de tweede en derde klas havo vwo en in di e 25 klassen ook al verscheidene keren uitgevoerd on les een der meer op het blariacumcollege te venlo het nederlands en wat dan nog stedelijk lyceum te zutphen en de scholenge meenschap oost betuwe te bemmel wat we bedoeling hier presenteren is de meest recente versie laten zien dat er in het nederlandse taalgebied sprake is van taalvariatie en taaldiversiteit dat wil zeggen dat grote groepen mensen dagelijks nog heel wat andere taalvarieteiten gebruiken dan al leen maar de nederlandse standaardtaal praktijk de leerlingen krijgen via de cassetterecorder een vijftiental taalfragmenten te horen na elk frag ment volgt een korte pauze waarin ze op een kaartje van nederland en vlaanderen aangeven waar ze denken dat de desbetreffende varieteit gesproken wordt het door de leerkracht samen te stellen cassettebandje kan naast dialectfrag menten en met een dialectaccent uitgesproken standaardtaalfragmenten bijvoorbeeld ook fries surinaams nederlands standaard nederlands en vlaamse dialectfragmenten bevatten dergelijk materiaal is onder meer te vinden op het bij daan blok 1966 behorende grammofoonplaatje in de audioclopedie 1980 in de archieven van de dialectenbureaus bijvoorbeeld in amsterdam en nijmegen in tv programma s bijvoorbeeld van gewest tot gewest en op de regionale radio nadat alle fragmenten in kaart zijn gebracht wordt de opdracht klassikaal nabesproken over headprojector waarbij aandacht wordt besteed aan de volgende onderwerpen het voorkomen van taalvariatie en taaldiversi teit in nederland het bestaan van min of meer homogene regio nale dialectgebieden met bepaalde dialectken merken het voorkomen van dialecten in grote steden het verschil tussen dialect en accent de taal situatie in friesland en het in toenemende ma te multiraciale en daarmee multi linguale ka rakter van de nederlandse samenleving we hadden voor kerstmis les uit het opbouw boek het bestaan van taalvariatie op kleinere schaal wat stomvervelend is maar toen kwam de verheu wordt verduidelijkt door een tweede door leer gende mededeling dat we een project over dialecten lingen als huiswerk uit te voeren karteringsop kregen het meest aangrijpende vond ik het pro bleem dat kinderen die dialect spreken op school dracht op een kaartje van hun eigen omgeving problemen hebben hier heb ik nu bij stil gestaan stad of streek geven de leerlingen met behulp ook positief vind ik dat zo iets gewoon kan en er van pijltjes getrokken vanuit ieders woonplaats niet elke les wordt ge s chreeuwd opschieten op aan welke van de in hun omgeving gesproken schieten want jullie hebben zo weer een proefwerk en deze stof moet nog af dialecten lijken op het dialect van hun eigen anouk woonplaats of in het geval van grotere steden hun eigen wijk of buurt het is voor deze op 26 o arnm n oe w n t arooa or it l o n ytirin el oprvllo vr befnw l kgl fkam1 d4 wcn knafs wur ek homott glttrlw l7 d k wf ffm scw loo relr wtoa tsen s m mno f ti t t m ot rg6rot 40 oosi i lst anl eitin f aa m l no n srld laar yalilu rd errsnxos k wolk 0 wond more n knilt baal rntg6u ro nmil rtssen mldlren mmne r d n siur ir 7 k eostirmo ut s fl1f n m1ny12 f t aam wndmt nl 0 6lmot yo tniils kwofnywk d n ik kertrdeh groenlande n konmfrojt n lli n6in un7 do l f4vingtn tie n 6ido0fn wlu rt e r it om pe rf1yg ln 1 n gm 6en wci1cmfre n l1 l 6 4tn ua eaaav i s eck uur i46 land tiichry ab j y kk n i nerc ili w a l i m u i tsiand voorbeeld van door een leerling uit bemmel gemaakte pijltjesopdrach t dracht overigens niet nodig dat de leerlingen van rillie hebben ook dat dialectproject gehad he hoe huis uit een dialect spreken omdat het de bedoe vonden jullie het ik vond het best wel leuk leuker ling is dat ze mede te rade gaan bij hun ouders dan grammatica in ieder geval ik heb er ook een en of andere eventueel dialectsprekende vol heleboel van geleerd bijvoorbeeld waar er dialect gesproken wordt en hoe en hoe je aan de taal niet wassenen uit hun omgeving beide kaa rtjes zijn kunt horen of hij links of rechts is of zo of dat hij opgenomen in het projectboekje goed in k roegen ken vechten bij jullie spreken ze ook dialect he een gek idee eigenlijk om met jullie te schrijven terwijl ik jullie niet eens ken toch vind ik het heel leuk hoe vinden jullie de stan daardtaal abn stom bekakt leuk gaat wel of zo oh de bel gaat nou ajuu en ik hoop dat jullie terugschrijven caroline 27 lestwee l es drie een stukje geschiedenis en wat begrippe n dat zit goed in mekaar bedoeling bedoeling het in een theoretisch kader plaatsen van de in laten zien dat er tussen dialect en standaardtaal les een verworven kennis van taaldiversiteit en structurele taalkundige verschillen bestaan taalvariatie praktijk praktijk de les opent met een korte nabespreking van de de huiswerkka rteringsopdracht wordt klassikaal thuis bestudeerde informatietekst deze bespre nabesproken met behulp van een overheadprojec king mondt uit in het aan de orde stellen van de tor alle door de leerlingen getrokken pijlen wor kenmerken waardoor de verschillende dialecten den op een kaa rtje verzameld zodoende ontstaat zich van de standaardtaal onderscheiden dat het een beeld van de taalvariatie en de grenzen tussen bij deze kenmerken niet om losse willekeurige of dialectgebieden zoals die in de perceptie van de alleen maar stereotype verschijnselen gaat maar leerlingen en de door hen geraadpleegde volwas dat ze deel uitmaken van onderdelen van de senen op kleine schaal bestaan grammatica van het dialect laten we de leerlin gen vervolgens zien via een opdracht de op na de bespreking van de huiswerkopdracht wordt dracht bestaat uit twee delen een vertaalgedeelte een vrij lange in het projectboekje opgenomen in en een verzamelgedeelte geschikte onderwerpen formatietekst behandeld h i erin worden begrip voor het vertaalgedeelte waarin de leerlingen pen als standaardtaal regionaal dialect sociaal woorden en delen van zinnen van de standaard dialect en accent in een historisch en theoretisch taal in het hun eigen dialect vertalen en dat kader geplaatst na behandeling in de klas kun de leerkracht dus zal moeten toesnijden op de nen de leerlingen de tekst thuis verder bestude specifieke kenmerken van het dialect ter plaatse ren zijn onder meer 1 woorden met klankveran dering 2 morfologische eigenaardigheden in werkwoordsvormen verkleinwoorden en meer voudsvorming en 3 voornaamwoorden met name aanspreekvormen het verzamelgedeelte betreft vooral verschillen in woordenschat de leerlingen krijgen de opdracht eventueel met hulp van een oudere dialectspreker specifieke dialectwoorden en uitdrukkingen te verzamelen standaardtaalwoorden te zoeken die geen equiva lent hebben in het dialect en zoveel mogelijk in het dialect geschreven gedrukt materiaal mee naar school te brengen bijvoorbeeld stukjes uit de plaatselijke of landelijke pers gedichten of ro mans carnavalskranten liedjesteksten etc met de opdracht wordt in de les begonnen de leerlingen werken in groepjes die bij voorkeur be staan uit dialect en standaardtaalsprekers ze ik ben in den haag geboren en heb daar acht jaar maken de opdracht thuis af gewoond daarna ben ik in brommen komen wo nen in gelderland dus en daar spreken ze ach ter hoeks in het begin kon ik sommige woorden niet verstaan maar nu heb ik daar geen last meer van k spreek dus gewoon srandeardtaa l en in het begin vonden ze hier dat ik deftig sprak maar dat was niet zo en nu heb ik daar ook geen last meer van antoinette 28 les vier les vijf een snuutje is niet primitiever dan een zoe n fouten en fouten bedoeling bedoeling laten zien dat het dialect hoewel niet gestandaar laten zien dat er onder invloed van het dialect diseerd en gecodificeerd een linguistisch vol fouten kunnen optreden in de schriftelijke stan waardig taalsysteem is en niet onlogisch primi daardtaalproduktie en de leerlingen deze zoge tief of gebrekkig naamde interlinguale fouten leren onderkennen en vermijden praktijk 1 de opdrachten van les drie worden klassikaal praktijk behandeld de leerlingen brengen mondeling ver de leerkracht begint de les met een korte samen slag uit van hun bevindingen en de gevonden vatting van de stof uit les vier de nadruk ligt structurele eigenschappen van het dialect worden hierbij op het open karakter van het dialect en de systematisch genoteerd zo ontstaat een beperkt beinvloedbaarheid van het dialect door de stan en fragmentarisch beeld van onderdelen van de daardtaal het is echter niet alleen zo dat de structuur van het dialect met name klank en standaardtaal het dialect beinvloedt het feit dat morfologie iemand van huis uit dialect spreekt kan omge 2 door de zo genoteerde dialectgrammatica op keerd ook invloed hebben op zijn gebruik en of onderdelen systematisch te vergelijken met de beheersing van de standaardtaal standaardtaalgrammatica wordt duidelijk dat de deze stelling wordt geillustreerd aan de hand van eerste wat complexiteit logica en rijkdom betreft een zogenaamde interlineaire oefening het pro niet voor de laatste onderdoet en dat dialecten jectboekje bevat hie rtoe een in de standaardtaal wat hun structuur betreft niet als primitieve on gestelde leestekst met daarin verwerkt een groot logische of gebrekkige talen beschouwd mogen aantal fouten tegen het nederlands het betreft worden hier zowel intralinguale als interlinguale fouten 3 bij de bespreking van de verzamelopdracht respectievelijk fouten tegen het regelsysteem van wordt aandacht besteed aan het ontbreken van de nederlandse standaardtaal en fouten als gevolg dialectequivalenten voor bepaalde standaardtaal van interferentie met het dialect de leerlingen woorden bijvoorbeeld uit techniek en weten krijgen als opdracht deze fouten in de tekst tus schap en het bestaan van zo goed als onvertaal sen de regels te verbeteren de interlineaire toets bare woorden en uitdrukkingen in het dialect moet de leerkracht samenstellen op basis van in 4 dat het dialect niet gecodificeerd is blijkt als schriftelijk werk van de leerlingen gevonden en de leerlingen de meegebrachte dialectteksten op verzamelde mogelijk mede door het dialect ver een aantal punten met elkaar vergelijken ieder oorzaakte fouten schrijft het dialect op zijn of haar eigen manier de leerlingen maken de interlineaire toets in de ter illustratie staat in het projectboekje een dia klas hij wordt ve rv olgens klassikaal nagekeken lectkaartje de leerkracht behandelt de fouten en geeft voor al ten aanzien van de interlinguale fouten die over het algemeen eerder over het hoofd worden gezien aan van welke structurele eigenschappen van het dialect ze mogelijk een gevolg zijn we hebben zo n enquete gehad over een dialect spreker en een standaardtaalspreker wij schatten de dialectspreker veel lager k weet n iet hoe dat komt maar het is nu eenmaal zo wat de standaard taal betreft vind ik dat je die niet per se hoeft te spreken maar je moet het wel kunnen ik vond dat project een beetje onzin want ik begrijp niet wat ik er aan heb want dialectspreken gaat er toch stee ds meer uit want ieder k ind moet standaardtaal leren spreken anita 29 les zes les zeven kiezen is de kuns t wat je zegt dat ben je zelf b edoeling b edoeling laten zien dat er tussen dialect en standaardtaal laten zien dat er ten aanzien van dialect en dia een aantal functieverschillen bestaat lectsprekers bepaalde attitudes bestaan de leer lingen laten ervaren dat ze die attitudes ook zelf praktijk hebben en aantonen dat dit soort attitudes onte de leerkracht constateert dat de afgelopen lessen recht is introductie van het begrip communica vooral gingen over de vorm van dialect en stan tieve adequaatheid daardtaal en kondigt aan dat het de komende les sen vooral zal gaan over functie aspecten het praktijk projectboekje bevat een uitgebreide vragenlijst de leerkracht kondigt een bandje aan waarop vier over functieverschillen tussen dialect en stan sprekers een nagenoeg identiek verhaal vertellen daardtaal waarin aandacht wordt besteed aan de zonder verdere toelithtingwordt de band ge verschillen in communicatieradius en gebruiks start de eerste spreker vertelt het verhaal in de functie van beide varieteiten standaardtaal onmiddellijk na die eerste spreker de leerlingen moeten voor een aantal situaties krijgt elke leerling een lijst met vragen over intel bijvoorbeeld thuis tegen je ouders tegen een ligentie beroep opleiding uiterlijk en dergelijke conrector als je een ingezonden brief in de van de spreker en vult deze snel en volledig in krant zet als je meedoet met een radio tele de vragenlijst wordt meteen na invulling opge foon spelletje e d aangeven of daarin volgens haald via de band komen vervolgens twee dia hen vooral dialect vooral standaardtaal of lectsprekers aan het woord ze dienen als afleider allebei ongeveer evenveel gebruikt wordt als vierde komt daarna weer de eerste spreker uit de vragenlijst kunnen de leerlingen opmaken aan het woord met hetzelfde verhaal maar nu in dat het dialect een geografisch en of sociaal be het dialect na dit vierde fragment vullen de leer perkt communicatiebereik heeft in tegenstelling lingen over deze spreker een zelfde vragenlijst in tot nationaal of verder zoals de standaardtaal en als na het eerste fragment dat het vooral gesproken wordt in vooral infor het is efficient om de twee vragenlijsten nog in mele situaties in tegenstelling tot gesproken en dezelfde les door leerlingen te laten scoren for geschreven in formele en informele situaties zoals mulieren een voor een in de klas laten circuleren de standaardtaal elke leerling turft een vraag en noteert het aantal de leerlingen bespreken de vragen uit de vragen in een overzicht op het bord het totaalover lijst in groepjes en schrijven de antwoorden op zicht van de antwoorden laat over het algemeen de slotvraag bevat een aantal richtlijnen aan de een grote discrepantie zien in het voordeel van de hand waarvan ze een samenvattende conclusie bij standaardtaalspreker en het is voor de leerlingen de gehele vragenlijst kunnen trekken een vreemde ervaring te moeten constateren dat aan het eind van de les brengen de verschillende ze zelf dus blijkbaar een hele reeks vooroordelen groepjes verslag uit van hun bevindingen even hebben ten aanzien van dialect en dialectspre tueel volgt een klassegesprek met als afsluiting kers het is belangrijk dat de leerkracht er in de een korte samenvatting van de hoofdpunten van bespreking van de uitkomsten van de vragenlijst de les door de leerkracht in slaagt de leerlingen van de onterechtheid van de gebleken vooroordelen te overtuigen de leer kracht moet de bandjes zelf samenstellen tegen het einde van de les krijgen de leerlingen twee in het dialect gezongen liedjes te horen waarvan de teksten in het projectboekje staan welke liedjes gekozen worden is niet van belang als er maar voor gezorgd wordt dat het ene voor leerlingen wel het andere niet te begrijpen dat wil zeggen communicatief adequaat is bij deze liedjes krijgen de leerlingen een aantal opdrach 30 ten die samen met de liedjesteksten moeten les acht illustreren dat er dialecten zijn die een zo grote speel eens wat linguistische afstand tot de standaardtaal hebben dat ze niet meer voor alle nederlanders commu bedoeling nicatief adequaat zijn de leerlingen laten ervaren dat het gebruik van dialect en het spreken van de standaardtaal met een dialectaccent in een aantal situaties niet geac cepteerd wordt praktijk de werkvorm van deze les is het rollenspel de leerlingen vormen groepjes en elke groep krijgt een speelopdracht bijvoorbeeld een sollicitatie gesprek in deze situatie worden een dialectspre ker en een standaardtaalspreker met elkaar verge leken en beoordeeld op de taal die ze spreken de dialectspreker delft het onderspit als gevolg van een negatieve beoordeling van zijn taalgebruik in de klassikale nabespreking van de speelop dracht die natuurlijk naar believen kan worden uitgebreid zal de leerkracht vooral weer moeten wijzen op de onterechtheid van het beoordelen lees veroordelen van mensen omdat ze een van de standaardtaal afwijkend dialect spreken of een dialectaccent hebben de leerkracht moet er ech ter tevens op wijzen dat het van belang is in be paalde situaties passende taalvarieteiten bewust te kunnen kiezen onze leraar liet een band horen waarop je twee wat vond jij van het project dialect bij mij viel het stemmen hoorde de ene sprak dialect en de andere wel mee wij begonnen met een kaartje waar we standaardtaal de man die dialect sprak vond ik moesten in vullen waar er over het algemeen een sympathieker zou van popmuziek houden enz de dialect werd gesproken hier in zutphen wordt wel man die de standaardtaal sprak vond de hele klas zutphens gesproken bij ons in bruinmen zijn veel veel stijver serieuzer en niemand zou goed met boeren zodoende kennen de ouders wel een beetje hem op kunnen schieten later vertelde onze leraar dialect mijn ouders spreken het ook maar alleen dat het een en dezelfde man was op de laatste als ze aardappelen bij een boer gaan halen ze wil les hadden we het over d iscriminatie en vooroor len niet hebben dat wij thuis diales gaan spreken delen zo zeggen we vaak dat mensen die dialect zodoende schrijven of spreken we dat op school spreken minder intelligent zijn dit is helemaal niet ook niet bij ons in de klas spreekt niemand dialect waar degene die dialect spreekt heeft het mis wij hebben ook in de klas bepaalde liedjes van schien iets moeilijker op de eerste klas en daarom normaal vertaald dat ging bij ons heel goed want wordt meteen gezegd dat ze dan minder intelligent dat was boers en dat wordt hier wel veel gesproken zijn zo krijg je al snel vooroordelen rondom zutphen maar toen we een liedje kregen zelf discrimineer je ook wel eens kijk maar naar in het zuid limburgs ging dat veel moeilijker om te die twee stemmen op de band degene die dialect vertalen omdat we het maar weinig tegenkomen sprak vond iedereen veel boerachtiger terwijl het chantal toch dezelfde man was als laatste zou ik nog willen zeggen dat d ialect heus niet minder be schaafd is als de standaardtaal de standaardtaal is tenslotte ook maar een dialect b bent heus niet minder intelligent ik spreekt zelf ook dialect en ik vind het veel mooier als de standaardtaal sylvia 31 les nege n les tien as ge t mar wilt verstaon l bericht aan een leeftijdgenoo t bedoeling b edoeling de leerlingen denken na over mogelijke conse leerlingen geven naar aanleiding van een gerichte quenties van het gebruik van van de standaardtaal schrijfopdracht individueel en in eigen woorden afwijkende taalvormen in bepaalde situaties een samenvatting van de leerervaringen in alle on derdelen van de lessenreeks over taalvariatie en praktijk voorzien deze leerervaringen van commentaar in groepjes bespreken de leerlingen een reeks in het projectboekje opgenomen stellingen deze praktijk stellingen hebben betrekking op het al dan niet de leerlingen maken een in het projectboek opge communicatief adequate gebruik van dialect en nomen schrijfopdracht ze moeten een brief accent in verschillende situaties de verschillende tekstsoort schrijven gericht aan een leeftijdge houding die mensen daar tegenover aannemen en noot die op eenzelfde soort school zit als de de mogelijke gevolgen daarvan voor dialectspre schrijver publiek waarin deze leerling geinfor kers enkele voorbeelden jij moet in de les meerd wordt over de verschillende onderdelen frans een franse tekst in het nederlands naver van de lessenreeks en over de vraag in hoeverre de tellen omdat je thuis altijd dialect spreekt ge schrijver die leuk en of zinvol heeft gevonden bruik je ook nu een duidelijk accent bovendien doel maak je een aantal fouten in je nederlands als ge het zou de natuurlijkheid van de opdracht ten volg van het dialect stelling deze leraar zal je goede komen als de leerkracht contact zoekt met een onvoldoende geven omdat je de tekst niet in een andere school eventueel met leerlingen van goed nederlands kunt navertellen en je hebt de een andere klas aan de eigen school zodat de balen van school en besluit te gaan werken in je brieven echt gericht en uiteindelijk ook verstuurd sollicitatiebrief zitten nogal wat dialectfouten kunnen worden aan bestaande leerlingen stelling je zult worden aangenomen omdat ze indien dat wenselijk wordt geacht kan de leer aan je brief kunnen zien dat je uit een bepaalde kracht de brieven als eindverslagen van de gehele streek komt lessenreeks beoordelen alvorens ze door te stu nadat ze alle stellingen besproken hebben bren ren aan de leerlingen aan wie ze gericht zijn gen de leerlingen verslag uit van de belangrijkste resultaten van de groepsdiscussie kernpunten no teren ze de lessenreeks is hiermee in zijn laatste fase gekomen met het oog op een voor de laatste in deze lessen was het de bedoeling om aan de les geplande schrijfopdracht krijgen de leerlingen hand van stencils dieper in te gaan op het dialect ik vond deze lessen best wel leuk om te doen ze als huiswerkopdracht het materiaal dat in de af ware n b est wel leerzaam e n dit was veel leuker gelopen lessen aan de orde is geweest in zijn ge werk om te doen dan b ij voorbeeld k weet niet wa t heel te bestuderen en te evalueren je weet da t is een boek o ver taalku nde we hebben er h eel wa t d inge n van geleerd waar je zo piet aan den k t dialect is geen sch rijffaal k gebruik t h e t in m inder o fficiele situaties he t ka n invloed h ebb en we z ijn a l ach t lessen aan d it dialec tprojec t b ezig op sch ool doordat je bijvoorbeeld dialect woorden tussen de standaardtaal gebruik t a ls je dialect dat dialectproje ct vind ik maar onzin je leer t er zo weinig van dialectsprekers worden hier vaak af sp reekt tegen over standaardtaalgebruikers m aa k je vaak een slechtere indruk als da t je tegen hen stan g ek raak t eig en lijk is da t wel gemeen maar ia als bij ons iemand dialec t spreekt is h e t al ga uw een daardtaal spreekt vaak h ebb en sta ndaardtaalspre boer in onze ogen we hebben al zo veel stencils kers vooroordelen ten opzichte van dialectsprekers en er z ijn zo n og wel tien tallen co nclusies te ge g ehad da t ik niet m eer wee t waar h e t allemaal o ver ven ik vo nd de dia eetlessen wel leerzaa m als je gaat uit onze stencils is gebleken dat wij gauw d it leuk vindt maak je liever h et hu iswerk dan als je vooroordelen hebben zelf spreek ik geen dialect sp ellingsoefeningen k rijgt he t waren n ie t zo n erg e alleen soms een beetje zutphens dat is geen dialect moeilijke opdrachten waardoor iedereen ze kon be hoo r g rijp en ma de n pieterjan 32 4 beslu it of daartegen zouden kunnen doen natuurlijk hebben we niet de pretentie met de in paragraaf 1 constateerden we dat er behoefte tien lessen over taalvariatie iets heel nieuws of bestaat aan didactisering van sociolinguistische nog nooit vertoonds bedacht te hebben wie de inzichten en onderzoeksresultaten in de vorm van lessuggesties kent uit taal gebruiken ankone concrete onderwijsvernieuwende lessenreeksen 1978 over onderwijs in taalbeschouwing voor het moedertaalonderwijs met de gepresen aclo m slo 1981 of the languages book teerde lessen over taalvariatie hebben we een ma raleigh 1981 een engels schoolboek boorde nier willen laten zien waarop dit kan gebeuren vol lesmateriaal over taal en wat daarmee zoal sa we hebben daarbij geprobeerd de lessen te laten menhangt zal veel van het bovenstaande bekend voldoen aan een aantal criteria voor goed moe voorkomen en hopen we ook al eens in de klas dertaalonderwijs wie geregeld moer leest weet geprobeerd hebben de tien lessen over taalvaria dat dat een stevig bediscussieerd onderwerp is tie zijn in deze traditie bedoeld ze zijn er mede waarbij termen als thematisch relevant emanci door geinspireerd en bouwen erop voort patorisch communicatief normaal functioneel een belangrijke opmerking nog tot slot lessen e d een belangrijke rol spelen hier nu echter als de gepresenteerde schieten hun doel voorbij quasi analyseren dat en hoe precies alle onderde als ze ontaarden in een soort pseudo verweten len van het project aan genoemde criteria vol schappelijking van het onderwijs overdracht van doen zou de praktijk waaruit de lessenreeks is academische kennis in een voor leerlingen min of ontstaan geweld aandoen een uitzondering wil meer verteerbare vorm zonder de vraag te stel len we hier maken die betreft het feit dat de les len of die kennis zo voor leerlingen wel interes senreeks is opgezet als een vorm van thematisch sant en relevant is leerlingen zijn taalgebruikers moedertaalonderwijs over een zinvol thema wel geen taalwetenschappers en ze hoeven ook niet iswaar is er sprake van wat platte 1982 een te doen alsof wat er kan gebeuren als dat uit het voorgebakken thema noemt maar dat doet vol oog verloren wordt heeft de tgg op school wel gens ons weinig af aan de zinvolheid ervan we vin duidelijk gemaakt uitgaan van voor leerlingen den het belangrijk en zinvol voor leerlingen da t zinvolle en liefst door henzelf voorgestelde the ze weten dat er zaken als taalvariatie en taalatti ma s speelt in het voorkomen van verweten tudes bestaan wat daarvan voor henzelf en ande schappelijking een centrale rol als dat gebeurt ren de gevolgen kunnen zijn en wat ze daaraa n kan de sociolinguistiek volgens ons leiden tot goed moedertaalonderwijs enkele weken geleden zijn wij met een project be noo t gonnen onder de nederlandse les we hebben er veel lesse n aan besteed en veel behand eld ook het leerlingenmateriaal be s taat uit een projectboek hebben we een keer een stuk gelezen over het ont je van 21 pagina s met daarin kaartjes teksten vra staan van de standaardtaal er stond ook in dat gen discus s iemateriaal en t oetsen het is toegespitst de naam abn algemeen beschaafd nederlands op de regio bemmel gelderland en moet voor an helemaal fout is het is niet algemeen ook het dere gebieden in nede r land op een aantal punten woord beschaafd is n iet juist zo is het net of het worden aangepast b i j dit leerlingenmateriaal hoort dialect niet beschaafd is je moerde standaard een nadere toel ichting voor de leerkracht een en an taal toch leren omdat je anders alleen maar met der i s te bestellen door overmak i ng van f 2 75 per set mensen uit je eigen streek kunt praten en niet met inclusief portokosten op giro 2605344 t n v r bijvoorbeeld mensen u it amsterdam als iedereen liebrand elderom 313 10 boxmeer o v v project alleen maar dialect sprak zou er ook niets geregeld dia lect kunnen worden wat voor het hele land van belang is we hebben over deze vragen nog heel wat ge discussieerd in de klas m aar het zijn ook niet voor literatu u rverwijzingen niets discussievragen sylvia aclo m slo over onderwijs in taalbeschouwing een handreiking voor onderwijsgevenden in de basis school enschede 198 1 ammon u g simon neue aspekte der soziolinguis tik weinhe im base l 197 5 ankone r e a taal gebruiken een nederlandse bewer 33 king van language in usa dcn cahier 6 groningen 1978 hagen a j kroon sociolinguistisch onderzoek en appel r g hubers g meijer sociolinguistiek u moedertaalonderwijs i n le idse werkgro ep moede rt aal trecht antwerpen 197 9 didactiek red moedertaalonderwijs in ontwikkel ing audioclopedie voor de jeugd uitgave elsevier amster een overzicht van onderzoek tot 1981 muiderberg dam 198 0 1982 p 183 20 2 brinke j s ten w d rop taal met effect leergang hagen a j sturm dialect en school dcn cahier 12 taalbeheersing voor mavo en onderbouw havonwo groningen verschijnt juni 1982 3 de l en gron in gen 1979 v v huishof h e a taalboek nederlands voor de boven daan j d p blok van randstad tot landrand toe bouw vwo havo pedagogische academie en verwante on lichting bij de kaart dialecten en naamkunde bmdc derwijsvormen 4 delen amsterdam 1977 v v 37 amsterdam 1966 kroon s taalwetenschap moedertaalonderwijs en on dittmar n handboek van de sociolinguis tiek utrecht derwijstaa l kunde in gramme 1982 1 p 1 36 antwerpen 197 8 leidse werkgroep moedertaaldidactiek moedertaaldi giesbers h s kroon r liebrand sociolinguistiek dactiek een handleiding voor het voortgezet onderwijs en moedertaalonderwijs een discussiebijdrage over de mu ide r berg 198 0 praktijk van de sociolinguistiek in moer 1977 2 meijerink h j vos tussen de regels methode neder p 31 49 lands voor 15 d 3 delen groningen 1977 v v griffioen j h damsma zeggenschap grondslagen plattel r thematisch onderwijs in nieuw nederlands en een uitwerking van een didactiek van het nederlands uitgave wolters noordhoff groningen 1982 in het voortgezet onderwijs groningen 197 8 raleigh m the languages book london 1981 hagen a sociolinguistiek en moede rt aalonderwijs 1 sturm j h van tuijl nederlandse sociolinguistiek enkele sociolinguistische achtergronden 2 enkele taal wat heeft de leerp l anontwikkeling daaraan in toege didactische aspecten in levende talen nr 318 p 267 paste taalwetenschap in artikelen 1980 8 p 39 55 285 e n nr 319 p 347 36 4 wesselingh a red school en ongelijkheid hoe het hagen a standaardtaal en dialectsprekende kinderen onderwijs bijdraagt aan het handhaven van ongelijkheid een studie over monitoring van taalgebruik muiderberg inde maatschappij n ij mege n 197 9 1981 34