Traject. De ontwikkeling van een lessenreeks informatief schrijven voor de basisvorming.

heieen vellekoop en catherine milo traject de ontwikkeling van een lessenreeks informatief schrijven voor de basisvorming samenvatting in het kader van onze studie aan het instituut voor de lerarenopleiding van de uva hebben we een lessenreeks informatief schrijven gemaakt voor het tweede jaar van de basisvorming deze lessenreeks traject fungeert als voorbeeldmateri aal bij een binnen het instituut voor leerplanontwikkeling slo ontwikkeld leerplan voor communicatief taalonderwijs in de eerste fase van het voortgezet onderwijs we hebben onderzocht of de lessenreeks voldoet aan tien van te voren gestelde eisen door deskundigen om hun oordeel te vragen op basis van de resultaten hebben we een aantal wijzigingen en aanvullingen gepland 1 inleiding de slo werkt aan een leerplan voor communicatief taalonderwijs onderwijs waarin leerlingen taal gebruiken met verschillende functies in verschillende communicatieve situaties en waarbij reflectie plaats heeft op dit taalgebruik ter verbetering van de taalvaardigheid kiezen voor communicatief taalonderwijs 1990 p 5 een van de deelgebieden is planmatig schrijven de lessenreeks traject is bedoeld als voorbeeldlesmateriaal bij dit onderdeel van het leerplan voorstel in wording op basis van het in het kader van het project verschenen schrijfblok boland z j en andere recente literatuur over schrijfonderwijs breetvelt 1990 rijlaarsdam 1989 1990 hebben we in overleg met en op verzoek van jan verbeek en dick prak van de slo de volgende tien criteria geformuleerd waaraan de lessenreeks zou moeten voldoen 1 leerlingen leren communicatief interactioneel schrijven ze leren dat hun tekst niet op zichzelf staat maar iets teweeg brengt bij de lezer de functie van de tekst is uitgangspunt bij het schrijven doel en publiek staan centraal 2 leerlingen leren het schrijfproces organiseren het onderwijs is niet gericht op het produkt maar op het proces leerlingen leren stof vinden plannen formuleren en reviseren 3 leerlingen leren via inductie leerlingen leren door doen leiden zelf regels af 4 verschillende taalvaardigheden komen geintegreerd aan de orde lezen schrijven luisteren en spreken worden in onderlinge samenhang beoefend 5 leerlingen leren commentaar op eigen en andermans teksten te geven 6 leerlingen leren hun eigen tekst op basis van commentaar van anderen herschrijven spiegel 10 1992 nr 1 87 95 7 de lessenreeks heeft de vorm van een scenario een scenario is een fictieve maar zo reeel mogelijke situatie waarin zich allerlei taalhandelingen voordoen deze vorm past goed bij communicatief taalonderwijs waar immers wordt uitgegaan van functies van taal in communi catieve situaties zoals informeren overtuigen amuseren 8 de lessenreeks kan fungeren als model voorbeeld voor andere lessenreeksen deze eis hangt samen met de functie van de lessenreeks als voorbeeld bij een leerplanvoorstel het zou mooi zijn als de lessenreeks in zekere mate con tent free zou zijn zodat het thema in dit geval beroepen zonder al te veel moeite vervangen zou kunnen worden door een ander thema 9 de lessenreeks is goed uit te weren in de praktijk 10 er komt een aantal kerndoelen van nederlands voor de basisvorming zoals beschreven in advies kerndoelen 1990 aan de orde de vraagstelling van ons onderzoek was voldoet de lessenreeks traject aan deze criteria 2 inspiratiebronnen we hebben bij het ontwikkelen van traject gebruik gemaakt van een aantal boeken aan het eerder genoemde schrijfblok boland z j waarin een royale verzameling informatie over schrijfproces en schrijfonderwijs en voorbeeld lesmateriaal bijeen is gebracht ontleenden we onder meer de opvatting van schrijven als probleemoplossen schrijfonderwijs moet erop gericht zijn om via systematisch opgebouwde lessen leerlingen te leren de schrijftaak het probleem uiteindelijk zelfstandig te klaren voor het uitwerken van criterium 5 leerlingrespons hebben we veel gehad aan rijlaarsdams schrijfboek 1987 een methode om leerlingen te leren betogende teksten op basis van documentatie te schrijven voor een gedefinieerd publiek we hebben ons met name laten inspireren door het commentaarformulier bij deze methode hoe de scenario vorm criterium 7 kan worden gebruikt zagen we in functionele schrijfopdrachten van houwelingen e a 1986 een bundel oefenstof voor examens lbo en mavo hierin zijn om de schrijfsituatie zo levensecht moge lijk te maken verschillende opdrachten binnen een thema bijeengebracht binnen het thema vakantie bijvoorbeeld schrijven leerlingen een klachtenbrief naar een reisorganisatie organiseren ze een reunie en vragen ze een verzoekplaatje aan voor vakantievrienden voor het maken van traject zijn wij van een enigszins andere opvatting van een scenario uitgegaan de opdrachten in traject hangen niet samen doordat ze binnen hetzelfde thema aan elkaar gepraat worden maar doordat ze gericht zijn op hetzelfde doel het doel van traject is het schrijven van een eindtekst de opdrachten zijn subproblemen die moeten worden opgelost om het hoofdprobleem het schrijven van een tekst op te lossen het onderwerp van 88 de tekst in traject beroepen is niet van wezenlijk belang voor de samenhang tussen de opdrachten 3 de lessenreeks traject bestaat uit een leerlingenboek een docentenboek drie mapjes teksten en een cassetteband het docentenboek geeft instructie voor de docent en voor zover mogelijk antwoorden bij de opdrachten we zullen het in deze bespreking verder buiten beschouwing laten het leerlingenboek traject bevat naast de inleiding zes onderdelen die samen lesstof geven voor 12 tot 15 lessen a teksten geven antwoord op vragen b eisen waaraan een informatieve tekst moet voldoen c informatie verzamelen antwoorden op vragen zoeken schriftelijke bronnen gebruiken mondelinge bronnen gebruiken d eisen waaraan een aantrekkelijke tekst moet voldoen e schrijven in stappen f commentaar geven commentaar krijgen en er wat mee doen de leerlingen werken gedurende alle onderdelen aan het construeren van een tekst de centrale schrijfopdracht is gegeven in de inleiding stel je voor de decaan op jouw school wil dat er een boekje komt over allerlei beroepen dat boekje wordt geschreven door een aantal leerlingen en is bedoeld voor alle leerlingen van de school ook aan jou heeft ze gevraagd om mee te werken het is de bedoeling dat je een stukje schrijft over een beroep andere leerlin gen schrijven weer over andere beroepen en al die stukjes samen vormen het boek in onderdeel a leren leerlingen dat teksten antwoord geven op vragen ze bedenken zelf vragen waarop ze antwoord verwachten als ze diverse teksten lezen een recept een uitnodiging en beoordelen kleine tekstjes op volledigheid bevredigt de tekst mijn nieuwsgierigheid geeft hij antwoord op al mijn vragen daarna wordt deze kennis toegespitst op het onderwerp beroepen en leiden leerlingen uit een paar teksten over beroepen een lijstje vragen af waarop een informatieve tekst over een beroep in elk geval antwoord moet geven wat houdt het beroep in wat voor eigenschappen moet je ervoor hebben 89 wat voor opleiding kun je ervoor volgen wat kun je er allemaal mee wat zijn de leuke en minder leuke kanten aan het beroep hoeveel verdien je ermee deze inhoudsvragen blijven uitgangspunt bij het maken van hun eigen tekst op basis van deze kennis worden in onderdeel b drie eisen aan een informatieve tekst geformuleerd 1 voldoende informatie antwoord op alle vragen 2 zinvolle informatie geen overbodige informatie 3 geloofwaardige informatie bevredigende antwoorden nu beoordelen de leerlingen een beroepentekst op deze eisen met behulp van een commentaarformulier de helft van het commentaarformulier waar ze in deel f mee zullen werken een voorbeeld eis 3 geloofwaardige informatie o ik geloof alles wat je o ik geloof niet alles schrijft wat je schrijft dat komt doordat ik bedoel het volgende o je volgens mij alles o het lijkt af en toe of van je onderwerp afweet je maar wat fanta seert vooral waar ik een f heb gezet o je volgens mij alles o volgens mij heb je bij begrijpt wat je vertelt b iets niet of verkeerd begrepen o je wanneer dat nodig o bij i zou ik wel is erbij zegt hoe je weten hoe je aan aan je informatie komt je informatie komt onderdeel c staat in het teken van de stofvinding leerlingen verzamelen antwoorden op de zes vragen die ze in onderdeel a hebben opgesteld voor het onderdeel schriftelijke bronnen zijn drie tekstmapjes over drie verschillende beroepen samengesteld die de leerlingen gebruiken om op zes vellen papier voor elke inhoudsvraag een vel antwoorden te verzamelen bij het onderdeel monde linge bronnen hoort een geluidsband waarop interviews met beoefenaars van de beroepen staan aantekeningen maken wordt klassikaal geoefend 90 bij onderdeel d aangekomen hebben leerlingen voldoende zinvolle en geloof waardige antwoorden op de zes lezersvragen verzameld in dit onderdeel wordt de lijst eisen aan een informatieve tekst aangevuld met eisen die de aantrekkelijkheid betreffen leerlingen kiezen telkens van twee fragmenten het aantrekkelijkste en verklaren hun keuze met behulp van nieuwe punten op het commentaarformulier ten slotte worden de aspecten van aantrekkelijkheid die leerlingen zelf hebben ontdekt geformuleerd als de eisen 4 aantrekkelijke inleiding 5 interessante tekst levendig menselijk nieuw 6 begrijpelijke tekst 7 overzichtelijke tekst 8 goed taalgebruik in onderdeel e zijn leerlingen zover dat ze de verzamelde informatie kunnen uitwerken tot een aantrekkelijke informatieve tekst dat gebeurt in zeven stappen waarbij de leerling zorgvuldig begeleid wordt 1 informatie verzamelen die stap is al genomen 2 volgorde bepalen welke vraag eerst 3 onderdelen uitwerken groeperen van antwoorden volgorde daarvan bepalen aantrekkelijk uitschrijven 4 inleiding schrijven 5 overzichtelijk vormgeven 6 controle taalgebruik 7 commentaar vragen en herschrijven de laatste stap wordt genomen in onderdeel f elke leerling becommentarieert de teksten van twee medeleerlingen met behulp van het commentaarformulier waar eerder in de lessenreeks al mee is gewerkt ten slotte herschrijven de leerlingen hun tekst na afweging van het commentaar 4 onderzoek en resultaten om te onderzoeken of traject aan de tien in de inleiding genoemde criteria voldoet hebben we de lessenreeks mondeling laten beoordelen door twee deskun digen van de slo jan boland en helge bonset we verzochten hen de lessen reeks kritisch te beschouwen op de tien eisen en antwoord te geven op de vraag in hoeverre elk criterium is gerealiseerd waarom niet waar niet en hoe het volgens hen beter zou kunnen bovendien hadden we een gesprek met een ervaren docent nederlands ad van hassel hem hebben we voornamelijk ondervraagd over criterium 9 de praktische uitvoerbaarheid we geven de belangrijkste resulaten per criterium hieronder weer tal van minder vermeldenswaardige maar vaak waardevolle aanwijzingen laten we achterwege 91 1 communicatief interactioneel de beoordelaars zijn van mening dat de lessenreeks op enkele eenvoudig te wijzigen details na redelijk aan dit criterium voldoet doel en publiek van een tekst staan steeds in het middelpunt de uitwerking van het scenario echter zou verbeterd kunnen worden het is niet duidelijk wat precies het doel is van de teksten die de leerlingen moeten gaan schrijven voor het beroepenboek waarom schrijft de decaan die teksten zelf niet waarom moet de tekst ook leuk zijn om te lezen 2 procesgericht het schrijfproces wordt zeer gedetailleerd en nauwkeurig behandeld volgens een der beoordelaars gaat traject zelfs te ver het schrijfproces wordt in traject zo uitgerekt dat leerlingen het overzicht kwijtraken en zo het doel wordt gemist de spanningsboog is te groot een advies is laat leerlingen tussendoor kleinere afgeronde produkten afleveren 3 inductie er zitten volgens de beoordelaars veel momenten van geleide ontdekking in de lessenreeks bijvoorbeeld in deel d waar leerlingen zelf de eisen aan een aantrek kelijke tekst afleiden de ontdekking wordt echter hier en daar wel erg stevig geleid in onderdeel a bijvoorbeeld leiden leerlingen zogenaamd zelf zes inhouds vragen af die ze als uitgangspunt nemen bij het schrijven van de tekst maar welke vragen dat moeten zijn staat al vast wat gebeurt er als leerlingen met andere vragen komen 4 integratie van taalvaardigheden de taalvaardigheden lezen en luisteren schriftelijke en mondelinge bronnen onderdeel c en taalbeschouwing commentaar leveren op teksten komen geintegreerd aan de orde voor schrijven is volgens een der deskundigen echter te weinig aandacht overgebleven ze schrijven eigenlijk maar een keer 5 commentaar geven peer evaluation het becommentarieren van teksten van leerlingen door medeleer lingen zou een grotere plaats moeten krijgen volgens de slo deskundigen afgezien van het becommentarieren van in het lesmateriaal opgenomen korte voorbeeldtekstjes geven leerlingen slechts een keer commentaar op de teksten van twee medeleerlingen alleen op het einde van de rit onderdeel f 6 herschrijven dit criterium is onvoldoende gerealiseerd leerlingen beschouwen meer in commentaaropdrachtjes dan dat ze actief herschrijven dit punt zou meer en gedetailleerder aandacht mogen krijgen bijvoorbeeld door het opnemen van deeloefeningen die leerlingen leren commentaar te verwerken en een herschrijf plan te maken 92 een ander punt van kritiek betreft de omvang van het commentaarformulier te groot in verhouding tot de te beoordelen teksten 7 scenario de beoordelaars van de slo stelden zich bij een scenario toch iets anders voor een scenario is een zo reeel mogelijke situatie waarbinnen zich verschillende taalhandelingen voordoen traject heeft meer de vorm van samenhangende deelvaardigheidsoefeningen en het beroepengids idee doet wat gekunsteld aan 8 model de beoordelaars staan wat sceptisch tegenover deze erg vage eis een lessen reeks kan inspireren maar daar houdt het dan ook mee op dat traject content free is in de zin dat de inhoud het onderwerp beroepen eenvoudig vervangen kan worden betwijfelen ze het zou dan toch een heel nieuwe lessenreeks worden 9 praktische uitvoerbaarheid de docent die wij om zijn oordeel vroegen kaartte evenals de beoordelaars van de slo het probleem van de lengte aan het gevaar bestaat dat de leerlingen het overzicht verliezen zijn advies was om deelvaardigheidsoefeningen uit de lessenserie vooraf te geven met nog wat aanvullingen zoals extra oefening in aantekeningen maken en het samenvatten van teksten een ander praktisch bezwaar dat hij opmerkte is dat het documentatiemateriaal de schriftelijke bronnen waarschijnlijk te moeilijk is voor de doelgroep overi gens vond van hassel traject een aantrekkelijke lessenserie die met enige wijzigingen zeer goed uitvoerbaar is 10 kerndoelen zoals beschreven in advies kerndoelen 1990 er komen zoals ook onze opzet was heel wat kerndoelen aan de orde volgens de beoordelaars om precies te zijn de volgende 4 de leerlingen kunnen doelgericht luisteren 6 de leerlingen kunnen van een voor hen bestemd radioprogramma een globale samenvatting geven 7 de leerlingen kunnen zich schriftelijk uitdrukken ten behoeve van hun directe omgeving met het oog op het geven van de nodige informatie 8 de leerlingen kunnen op basis van reacties en suggesties van anderen een eigen tekst herschrijven 9 de leerlingen kunnen doelgericht lezen 15 de leerlingen kennen schrijfprocessen 17 ten dienste van de toepassing bij het taalgebruik hebben de leerlingen inzicht in hoe een tekst gestructureerd kan worden door middel van een indeling in inleiding kernstuk en slot 18 de leerlingen kunnen bij het verwerven van informatie gebruik maken van de volgende voor hen geschikte informatiebronnen en systemen audio visuele media 93 schriftelijke informatiebronnen 5 discussie de gesprekken met de beoordelaars hebben ons veel bruikbare adviezen opgele verd waar we bij de herziening van traject dankbaar gebruik van zullen maken er is echter een belangrijk dilemma dat zo gemakkelijk niet kan worden opgelost en dat is het volgende er is gezegd er moet nog meer bij zoals deeloefeningen bij het commentaar verwerken en meer oefening in het herschrijven samenvatten en aantekeningen maken maar er is ook gezegd de lessenreeks is te lang de spanningsboog te groot leerlingen raken het overzicht kwijt omdat je iets niet kleiner kunt maken door er iets bij te doen stonden we voor een probleem we hebben gekozen voor de volgende oplossing het enige gedeelte dat zonder al te veel schade aan te richten uit de lessenreeks gelicht kan worden is onderdeel d het schrijven van een aantrekkelijke tekst dat impliceert wel heel wat wijzigingen in de hele lessenreeks het gaat dan ook in feite niet meer om het uitlichten van een onderdeeltje maar om het splitsen van traject in twee rondes of etappes een ronde informatieve tekst schrijven en een ronde informatieve en aantrekkelijke tekst schrijven voor de eerste ronde wordt het commentaarformulier dan ook gehalveerd en onderdeel e schrijven in stappen moet sterk gewijzigd worden de splitsing zou een redelijke mogelijkheid zijn om tegemoet te komen aan een aantal bezwaren de lessenreeksen worden minder lang maar samen langer en het commentaarformulier wordt korter in het eerste deel bij de herziening zullen we echter de spanningsboog zorgvuldig bewaken want die is nu juist de kracht van traject net als anders in de lessen nederlands zijn leerlingen die traject doorlopen een maand bezig met opdrachtjes en deeloefenin gen de meerwaarde van traject is dat hier al die activiteiten met elkaar verbon den zijn zo sterk zelfs dat er nauwelijks iets weg te halen valt onze bedoeling was om een gespannen boog te maken van wat zo vaak losse draadjes blijven de lessenreeks en een uitgebreid verslag van het onderzoek liggen ter inzage op het instituut voor de lerarenopleiding ilo te amsterdam de bijgestelde lessenreeks werd in oktober november 1991 uitgeprobeerd in een 2 mavo ha vo klas door een ervaren docent op grond daarvan zal het lesmateriaal definitief herzien worden waarna het aangeboden wordt aan de slo bibliografie advies kerndoelen voor de basisvorming in basisonderwijs en voortgezet onder wijs commissie herziening eindtermen lelystad 1990 94 boland j schrijfblok een handleiding voor het schrijfonderwijs in de eerste fase van het voortgezet onderwijs slo z j breetvelt i schrijven als denkproces in de psycholoog sepl 1990 380 386 houwelingen h van e a functionele schrijfopdrachten 2de druk leiden 1986 kiezen voor communicatief taalonderwijs project informatie nederlands vo i deel 3 slo 1990 rijlaarsdam g c w de consequenties van schrijfonderzoek voor schrijfonder wijs in levende talen 440 april 1989 268 270 rijlaarsdam g c w een nieuw examen stelvaardigheid nederlands in levende talen nr 451 mei 1990 238 244 rijlaarsdam g c w schrijfboek een cursus doel en publiekgericht schrijven op basis van informatie groningen 1987 manuscript aanvaard 12 november 1991 95