Trudgills tolerantie: een oplossing voor de problematiek rond dialekt en school?

trudgills tolerantie een oplossing voor de problematiek rond dialekt en school een eigenzinnig l eesverslag n a v p trudgill accent dialect and the school london 1975 explorations i n language jan sturm 0 0 de problematiek het mag geen verwonderi ng wekken dat je op een lerarenopleid i ng zeker bij de voorbe reiding op het vak moede rt aaldocent al snel en op allerle i manieren gekonfronteerd wordt m e t het verschijnsel dialekt in mijn geval is het heel gewoon op de gang een groep stu denten te passeren d i e druk aan het praten z ijn zonder dat ik er in het voorbijgaan ook maar iets van versta de limburgers over u dat is natuurl ijk niet typerend voor een n l o t valt daar echter misschien eerder op net zo als het je komend vanuit het zeeuwse sterk opvalt hoe ongelooflijk dialektisch gekleurd het zgn abn is dat de a s moedertaaldocen ten en hun opleiders hanteren al trekken de studenten en je kollega s de uitkomsten van je observ a ties sterk in twijfel die zachte g willen ze nog wel toegeven maar dat l ijkt hen vaak het enige waaraan je kunt horen uit welke streek ze vandaan komen maar dat ik zeg ik g a even om sigaretten i pl v ik ga even sigaretten halen dat is pas opvallend v i nden ze om maar niet te spreken van het gemak waarmee ik zonder blikken of bloien durf te zeggen dat die en die weer zo lang stond te lullen zie wo ordenboek der z ee uwse dialekten blz 560 s v lulle n praten kletsen wauwelen alg in de gewone omgangstaal gebr niet triviaal die sanne is toch tank van aesem noe ei se wi n golf u re stae lulle over d r kachel die nie brande wou wat moet je er mee aan als je jarenlang onder het gehoor van paardekooper hebt gezeten wiens intussen beroemde beruchte uitspraak je in allerlei variaties hebt gehoord nl dat het vooral van belang i s dat de dialektismen i n woordgebruik syntaksi s morfologie en klankleer opgespoord en me t zeer grot e kracht best re den worden maar al te vaak heerst hier een niet goed te praten toegeeflijkheid d ie vrij spel laat aan de sleur met name is het van groot belang dat kwekelingen zich scherp bewust zijn van hun zware verplichting om vooral door ei gen onbe ri spel ijk voorbeeld aan de jeugd een vlekkeloos abn bij te brengen paar de x oper 44 ik krijg niet de indruk dat wij op de n l o onze kwekelingen zo ver krij gen in tegendeel zelfs zou ik voorzichtig willen opmerken als ik me niet bed rieg neemt het dialektgebruik bij een flink aantal studenten juist toe tijdens de opleiding enerzijds zal dat komen doordat ze elkaar steeds beter leren kennen hoe intiemer relaties hoe informeler taalgebrui k en informeel taalgebru i k betekent voor velen dialektisch taalgebruik anderzijds neem ik aan dat dialekt i sch taalgebru ik althans in dit geval meer als standaard taalgebruik een belangrijke rol kan spelen in het proces van separatie en solidarisat i e dat resp tussen groepen en hun leden steeds aan de gang is door je taalgebru i k geef je duidelijk aan tot welke groep je behoo rt en tot welke niet die behoefte aan du idelijkheid t a v de vraag waar je bij hoort en waar je niet bijhoon heeft m i dan weer te maken met de on 319 zekerheid die het leven in grote ondoorzichtige strukturen met zich mee brengt niet i n de laatste plaats zal m i van invloed zijn dat onder studenten nogal eens een verlangen te konstateren valt tot solidarisering met de arbeidersklasse en zeker voor de oppe rv lakkige waarnemer is het verband tussen arbeiderskl asse en dialektisch taalgebruik zonneklaar zo bezien is het trouwens maar een kleine stap het m i toenemend gebruik van dialekt onde r de studenten ook te beschrijven in termen van de trendologie zoals h ans ferree die heeft gegeven fe tre e onder het kopje trends die voo rt komen uit verzet schrijft hij elke vorm van pressie dus ook sociale en commerci e le pressie leidt tot verzet en verzet is af wijkend gedrag dus krijgt aandacht en aandacht ook straf en foei geroep is een vorm van prestige die dat weten babies in de wieg al vaak makkelijker te verwe rv en is dan de aandacht die je krijgt met braaf gedrag geen wonder dat steeds meer mensen de moeizame weg omh oo g in de sociale piramide waa rt oe beheersing van de standaa rdtaal een van de belangrijkste voorwaarden is js niet meer zien zitten en zich juist afzetten tegen de be staande afspraken kankeren op de welvaart fli rt en met het marxisme zijn belangrijke trends in onze burgermaatschappij net als het gekleed gaan in vodden het gebruik vaak van dialektisch gekleurde taal js het zelf kweken van groenten het eten van houten plankjes en de mededeling ik hoef niet meer zo nodig de hele verheerlijking van wat pr i mitief eerlijk en onbespoten is komt voo rt uit protest tegen de klassieke status code uit paragraaf 1 een umwertung aller wenen in deze protest code geeft een fiets m ee r pres tige dan een auto zware shag mee r d a n stuyvesant dialekt m ee r dan standaardt aal js en een oprechte pils m ee r dan champagne fetta ee 5 het ligt gezien het bovenstaande dan ook voor de hand da t heel wat studenten een meer dan normale belangstelling aan de dag leggen voor allerlei verschijnselen die met dialekt te maken hebben die interesse wordt da n nog vergroot door twee andere invloeden de taalkunde die zich er een lange tijd voornamelijk om bekommerde meer inzicht te krijgen i n de taal als systeem als struktuur breidde vooral het laatste tiental jaren haar onderzoeks terrein sterk uit en legde nauwere kontakten met andere wetenschappen zoals psychologie sociologie antropologie enz op de achtergrond van deze ontwikkeling ga ik hier niet in ik verwijs daa rv oor graag naar walraven deze ontwikkeling aldus walraven opende de weg naar een samenwerking tussen beoefenaars van de verschillende taalwetenschap pen die de bestudering van verschillende maatschappelijk belangrijke problemen i z ver bale kommunikatie mogelijk maakt hierbij kan gedacht worden aan de vraag naar de rol van verbale kommunikatie in opvoeding en onderwijs tesamen aangeduid als het sociali satie proces en aan de vraag naar de relatie taal denken met name ideeen over z g taal achterstand bij kinderen uit lagere milieus vormen een aanknopingspunt voor taalweten schappelijk onderzoek waarin linguisten psychologen en sociologen samenwerken wal raven 3 een en ander heeft behoorlijk wat invloed op het leerplan taalkunde v a n de nieu we leraarsopleiding dat leerplan moest nl min of meer uit het niets opgebouwd worden waardoor het veel opener kon staan t o v de nieuw verwo rven inzichten bovendien komt zo n probleem als van de zgn taalachterstand sterk naar voren in het tweede en derde graadsveld waarop die opleidingen gericht zijn studenten krijgen in hun opleiding dus al gauw te maken met sociolinguistiek 1 en dus ook met de problematiek van het van huis uit dialek sprekende kind in het onderwijs immers juist het meest bekende nederlandse sociolinguistische projekt is gewijd aan het onderwerp problemen van dialektsprekende kinderen in kerkrade h n ge tviv a ll ety 1973 maar en dat is de tweede faktor in hun sta 320 geperlodes worden veel studenten heel nadrukkel ijk met hun neus op de fei ten gedrukt de kinderen spreken op school en zeker op het schoolplein hun dialekt sommige schoolprak t i kumdocenten verbieden dat andere n i et sommige schoolpraktikumdocenten leggen een duidel ijke relatie tussen d i alektgebru i k en schoolprestaties andere niet of veel minder en vooral veel studenten krijgen vaak via hun begeleiders opmerkingen te horen over hun eigen taalgebruik i n de kl as niet zelden betre ft dat dan d i alektismen en zo mag het geen verwondering wekken dat in de leraarsopleiding voor moede rt aaldocent er nog al eens een groepje studenten zi ch bu igt over de problematiek rond dialekt en school als begeleider van zulke groepjes kan je wel m i n of meer voorspellen wat er gaat gebeuren na een literatuurstudie wordt het al gauw duidel ijk dat variatie eigen i s aan het taalsy steem dat aan bepaalde vari aties een sterke sociale betekenis wordt gehecht dat d i alekt en standaardtaal struktu re el volstrekt gelijkwaardig zijn dat er echter funktioneel wel ver schillen zijn te konstateren maar je weet ook dat er tenslotte een berg vragen onopgelost blijven liggen waarvan de belangrijkste luiden moet je d ialektgebru i k door kinderen op school toelaten of ni et moet je als leraar het d i alekt van je kinderen passief beheersen of zelfs aktief moet je je leerli ngen de standaardtaal aanle ren zo ja wanneer dan en i n welke gevallen moet je ze dwingen die standaardtaal te gebru i ken in hoeverre mag je leerl i ngen de dupe laten worden van je pogingen om dialekten in school dezelfde waardering te geven als de standaardtaal hoe je die vragen ook beantwoordt altijd rijzen er naar aanleiding van het gegeven ant woord nieuwe problemen om een voorbeeldje te geven als je zegt dat je als leraar het d i alekt van je kinderen zowel passief als aktief moet beheersen komen de volgende vragen aan bod moet een leraar dus alt ijd gaan werken in een streek waar hij vandaan komt hoe z i t het ei genl ijk met scholen i n dorpen d ie overstroomd worden door stedel i ngen en hun k inderen die standaardtaal sp re ken of een ander d ialekt en hoe z it het met stadsscholen waar een even grote zo niet grotere heterogeniteit in taalgebru i k optreedt enfin je komt er niet u i t natuurl ijk zoveel hoofden zoveel z innen 0 1 een oplossing in de afgelopen zome rv akantie las i k het boekje van trudg i ll dat in de titel vermeld is het stond al een poosje i n mijn boekenkast maar ik was nog niet verder gekomen als wat bla deren dat leverde mij het volgende beeld op weer een boekje dat alle standpunten op een rijtje zet en dan zegt dat voor alles wel wat te zeggen valt en m i sschien een l i chte voorkeur uitspreekt voor richt i ng x n iets bleek bij lez i ng m i nder waar trudg i ll kiest gaat alle kon sekwent ies na van z ijn keuze bl ijft b ij zijn keuze en geeft op b asi s daa rv an aanwijzi ngen voor het onderwijs al lezend raakte i k ove rt uigd van het aantrekkel ijke van zijn keuze in het verv olg van dit arti keltje geef i k een eigenzinnig verslag van dit leesavontuur een leesverslag en geen bespreking want i k zet t s opvatt ingen ni et k ri tisch af tegen andere opvattingen 2 ei genzinnig in meerdere opzichten ik weet dat de situatie in engeland daarop ri cht t zich lang niet i n alle opz ichten vergel ijkbaar i s met de nederlandse om stand igheden ik weet dat t s opvatt i ngen in engeland behoorl ijke weerstand hebben op geroepen 3 ik geef ook geen allesomvattend uittreksel zodat de lezer die alles over t wil weten toch het boekje zelf ter hand moet nemen en toch ik meen dat t nl een co herent geheel van antwoorden geeft op de problemen d ie ik in het voorgaande schetste e n 321 ik meen dat mijn bovengegeven schets exemplarisch is ze is m i herkenbaar voor een flink aantal moedertaaldocenten in de praktijk van alledag hun werkomstandigheden zijn ech t er vaak zo weinig riant dat zij er niet gemakkelijk toe komen een boekje als dat van t te bestuderen als surrogaat bied i k hen dit leesverslag aan in de hoop dat zij tijd kunnen vinden het te lezen 1 t s opva t tin g ov e r aks ent en dialek t 1 0 achtergron d het boekje van t 106 blz tellend i s verschenen in de serie explorations in language study els die onder redaktie staat van doughty en thornton ik vermeld dit om twee redenen allereerst bevat de se ri e nog een aantal andere beha rtenswaard i ge boekjes 4 ten tweede zijn de redakteuren ook schrijvers van de inspi rerende methode voor moede rt aalonderwijs language in use die voor m ij als belangrijkste karaktertrek heeft dat h ij levensechte s itua ti es schept waarin leerlingen op zeer u i teenlopende manieren talig bezig kunnen z ijn ui t gaande van de taalbeheersing waarover ze beschikken 5 de boekjes die in els versch ij nen kunnen als achtergrond i nformatie bij de genoemde metode beschouwd worden ze proberen een brug te slaan tussen de resultaten van wetenschappel ijk onderzoek en de prak tische behoefte van degenen die hun eigen problemen met taal en taalgebruik vanuit de lin guist i ek willen doorlichten maar in het bijzonder richten ze zich op de rol van de taal in het onderwijsproces in zijn voorwoord noemt doughty het boekje van t een geweldig waardevolle beschrijving van een b ijzonder en zeer problematisch aspekt van elke taalge meenschap accent en dialekt t laat z i zien wat we onder d ie twee zo vaak m isbruikte termen moeten verstaan en hoe een ju ist begrip e rv an van d i rekte invloed kan zijn op het t aalklimaat op scholen kan z ijn want doughty signalee rt als een van de grote problemen van het moedertaalonderwijs mto de att itude van de leraar en zijn opvattingen t o v taal en taalgebru i k die zijn vaak erg star en strak en verhinderen dan dat de leraar eens op een andere manier naar taal kijkt 6a 1 1 een keuze uit de aangeboden thema s t s boekje bevat zes hoofdstukken afgezien van allerlei voorwoorden achtereenvolgens behandelt hij de thema s 1 verscheidenheid in taal 2 goede en slechte taal 3 tal ige ver scheidenhei d en school 4 waarom standaard engels 5 niet standaard dialekt restr icted code en taalachterstand tenslotte geeft hij in hoofdstuk 6 zijn konklusies van deze the ma s zal ik er een niet behandelen n l 5 6b over de eerste twee ben ik vrij ko rt ik haal er alleen die termen en begrippen u it die i k voor de rest van het verslag nod i g heb par 1 2 t s konklusies geef i k u i tvoe ri g weer ze beslaan in zijn boekje maar krap een blad z ijde par 1 3 voor een ui tvoerige behandeling blijven dus over thema 3 en 4 par 2 en 3 1 2 taalvariatie goed en slecht taalgebruik 7a alsje je bezig gaat houden met dialekten is de eerste moeilijkheid waarop je stuit natuur lijk de definiering van je termen een bevredigende algemeen aanvaarde definitie van wat een dialekt is bestaat er niet evenmin als die bestaat van taal wel zijn er natuurlijk talloze 322 voorstellen die afhankel ijk van de positie van de indiener bepaalde kenmerken van het versch ijnsel dialekt benadrukken je moet dus een keuze doen als neutrale term kan varieteit dienst doen zonder daarmee al een oordeel te vellen ver wijst die naar elke soort taal die hier ter sprake komt dialekt duidt dan op elke varieteit die grammatikaal verschilt van wat voor andere varieteit dan ook en die wellicht ook een ver schillende woordenschat ojuitspraak heeft grammatikaal verschil is dus het k ri te ri um on der grammatikale versch illen vallen verschijnselen als verschillende vormen voor de ver leden tijd zoals ik miek voor ik maakte cfr ghijsen 564 s v maeke n of verschillende types zinskonstrukt ies zoals ik ga erom voor i k ga het halen cfr ghijsen 246 s v gae n 636 s v om omme 2 4 deze definitie van dialekt heeft twee belangrijke gevolgen al lereerst impl iceert d ie dat iedereen een d i alekt spreekt ten tweede betekent d ie dat a leen u i tspraakversch i llen geen verschil in dialekt met zich meebrengen in dat geval spre ken we van verschil in aksent een van de belangrijkste dialekten van het nederlands is de zgn standaardtaal standaard nederlands sn het is het d i alekt dat veelal gebruikt wordt door sp re kers di e zich goed opgevoed achten het wordt normaliter ook gebruikt bij het schrijven en op radio en tv het is ook die vorm van het nederlands die normaliter aan buitenlanders geleerd wordt en het is de taal van de school net zomin als alle andere di alekten i s het sn precies af te bakenen twee belangrijke opmerkingen nog ten eerste sn wordt als dialekt dus niet door uitspraak gekenmerkt dat volgt uit de de fi ni tie van d i alekt ten tweede net als elk ander dialekt kent het sn interne variatie dialekten zijn nl niet homogeen het zijn geen onveranderlijke grootheden die precies door hun benaming gedekt zijn tussen dialekten zijn ook geen dui del ijke grenzen te trekken er zijn een heleboel marginale verschijnselen waa rv an je niet p reci es kunt bepalen of ze tot het ene of het andere dialekt behoren de notie d i alekt heeft een ruim toepassingsgeb i ed je kan sn een dialekt noemen maar als je dat nod i g vi ndt kun je ook spreken over standaard vlaams nederlands en standaard ne derlands nederlands over zeeuws nederlands en twents nederlands over t i lburgs ne derlands en mi ddenkl as tilburgs nederlands dat hangt allemaal af van het nivo waarop je dialektverschijnselen wilt besp re ken evenals alle andere dialekten kent het sn ndg een vorm van interne variatie en wel stilistische variatie d i e hangt af van de situatie bv te karakteriseren van informeel naar formeel waarin taal gehanteerd wordt st i l i stische variatie bl ijkt vooral uit woordkeus smoel ge zicht gelaat aanschijn wezen sn en smoel tote aenste wezen gezicht zeeuws ghijsen s v genoemde woorden tenslotte nog lets over aksent uit de definities van aksent en dialekt volgt dat je theore t i sch gezien elk d i alekt met elk aksent kunt u itspreken i n de praktijk wordt vrijwel alleen sn met verschi llende aksenten ge realiseerd meestal kun je de aksenten waarmee sn wordt uitgesproken reg i onaal karakter i se ren dat blijkt uit gezegdes als je kunt toch zo horen dat hij uit limburg komt let ma ar op hoe hij op de trap uitspreekt of h ij heeft nog een echte zeeuwse eeul bij sommige mensen kun je echter per se niet horen aan hun aksent waar ze vandaan komen in engeland wordt zo n aksent door linguisten aangeduid met r p re ce i ved pronunc iat i on voor het nederlands ken ik zo n aanduid i ng niet voor het gemak duid ik in de rest van dit verslag zo n aksent aan met n aksent d w z neutraal aksent neu traal t a v de regionale afkomst van de spre ker dit aksent kent ook weer i nte rn e variat i e t houdt niet op bij oudere sp rekers klinkt het b v anders als b ij jonge ook is dit aksent 323 niet neutraal t o v de sociale afkomst van de spreker dat is afleidbaar uit het volgende schema n se nt kz f o aksenten en dialekte fig 1 samenhang tussen met een lage statu s regionale en sociale variatie regionale variatie aan de bas i s van de driehoek vind je een grote hoop reg ionale aksenten en d ialekten die van dorp tot dorp en van streek tot streek versch i llen lesamen een kontinuum vormend aan de top v i nden we het sn met we i nig regionale variatie en weinig aksentvariatie die loopt van n aksent dat geen regionale variat ie kent tot licht regionaal aksent afhankel ijk van het feit hoe dicht de spreker bij de top zit in het m i dden van de d ri ehoek vinden we aksenten en dialekten die meer of m i nder re gionaal zijn afhankelijk van de plaats op de so ciale schaal in het hieronder staande schema vat ik samen wat tot nu toe besproken i s aksent dialekt regionaal sn met zeeuws aksent zeeuw s sociaal sn met een arbe i ders ak arbeiderstaa l sen t stilistisch sn in een formele situatie limburgs in een formele bv in een rechtszaal te situatie bv een raadsver genover sn thuis allebe i gaderi ng tegenover lim met een n aksent burgs thuis fig 2 aksent en dialektvariatie 324 een andere zaak verdient nog onze aandacht net zo min als je van de ene taal bv frans kunt zeggen dat hij beter i s als de andere bv duits net zo min kun je dat zeggen van het ene dialekt bv sn in vergelijk i ng met het andere bv amsterdams je kunt in pri ncipe in elke taal en in elk dialekt alles uitdrukken wat je wilt wel komt het natuurl ijk voor dat je bv in de ene taal maar een woord nodig hebt en in de andere een omschr ijving om het zelfde uit te drukken ook heeft de ene taal vari e teit bij een bepaald onderwerp meer woor den tot zijn beschikking als de andere het brabants heeft rond het onderwerp rund bv veel meer woorden als het sn dat komt eenvoudi g omdat sn sprekers aan die woorden geen behoefte hebben er is dan ook in principe geen enkele reden om het gebruik van het ene dialekt limburgs bv af te keuren en het gebruik van een ander sn bv toe te juichen als beter als we dat toch doen en daar z ijn we gauw toe geneigd zeker i n het onderwijs dan heeft dat niets met taal of dialekt op zich te maken maar alles met onze houding t o v taal of dialekt en die houding berust dan weer op het fe it dat de meesten van ons het ene dialekt sn in dit geval beschaafd kwalitatief beter en mooier vinden omdat het gespro ken wordt door een sociale groep met een hoog prestige ontleend bv aan veel macht veel geld of veel scholing terw ijl we het andere dialekt het tilburgs bv plat onbeschaafd lel ijk en noem maar op vinden omdat het gesproken wordt door een groep met een laag prestige 7b dat vooral het sociale prestige daari n een belangrijke rol speelt heeft een recent onder zoek uitgewezen dat onderzoek in dit verband i s de naam van labov zo zachtjesaan over bekend heeft ook duidel ijk gemaakt dat we zelfs kunnen sp re ken van sociale dialekten juist aan dat sociale di alekt hechten zich de sterkste waarde oordelen daarom krijgt het sn zo n belangrijke plaats want dat wordt vooral gesproken door mensen met veel macht geld en kennis daarom vinden we een plattelands dialekt nog wel eens grapp i g want op het platteland spreken de hogere sociale kl assen vaak ook het reg i onale dialekt daarom ook verafschuwen we een stadsdialekt dat gebrui ken alleen de arbeiders en de sociaal minst be deelden het zal duidel ijk zijn ook dat bewees overigens onderzoek dat wat hierboven gezegd is over dialekt evenzeer geldt voor aksent iemand die i n nederland zegt ka i k een a ik i s daarmee sociaal gestigmatiseerd de engelsman die met dezelfde a i zegt i like ike spreekt st met een n aksent en wordt niet gestigmatiseerd zulke oordelen zijn dus volstrekt arb itra ir we vinden een aksent mooi of lel ijk in relatie tot waar het bv soc i aal voor staat en niet in relatie tot hoe het is ik sluit deze paragraaf af met een paar opmerkingen over de not ie korrekt nederlands ui tingenals ik krijg nooit niks i k ga even om sigaretten hij is groter als m ij hun hebben het gedaan hij heb geen zin z ijn voorbeelden van zgn i nkorrekt nederlands maar van deze uitingen kun je natuurlijk niet op dezelfde mani er zeggen dat ze fout zijn zoals je zegt dat 5 als uitkomst van 2 2 fout is als dat laatste niet fout was zou de hele wereld op zijn kop komen maar er zou niets gebeuren als iedereen opeens zei ik ga om sigaretten i p v ik ga sigaretten halen je kunt ook niet zeggen dat de aangehaalde uitingen ongram matikaal zijn elke nederlandse va rieteit heeft haar e i gen grammatika die o m beschrijft hoe bv een ontkenning gerealiseerd wordt ook het argument dat je toch hij heeft schrijft zegt hier niets sch ri ft is een middel om gesproken taal weer te geven maar ook niet meer we zeggen toch ook niet dat je alle slot n s i n bv infinitieven als lopen moet realise ren omdat ze ook geschreven worden evenmin v inden we e rt fout omdat we erwt schrijven ik wil hier overigens niet betogen dat mensen noo i t fouten maken iedereen zal zich in zijn taalgedrag wel eens vergissen ik wil er alleen voor pleiten dat we zeker i n ons onderw ijs 325 ervan uit moeten gaan dat elke nederlander zijn eigen moedertaal dialekt perfekt be heerst en afgezien van vergissingen geen fouten maakt 1 3 t s konklusies 8 1 we moeten er niet alleen i n het onderwijs en de opleidingen daa rv oor maar ook op alle andere terr einen van de maatschappij krachtig naar streven dat alle dialekten gelijkelijk gewaardeerd worden omdat ze nu eenmaal gelijkwaardig zijn en daarop onze aanpak in het onderwijs afstemmen 2 daardoor zal de eni ge te rechtvaardi gen reden om alleen standaardtaal st te onderwij zen op school verdwijnen dan geldt niet meer dat je daarmee voorkomt dat kinderen gediskri m ineerd worden omdat ze een laag gewaardeerd dialekt gebru i ken 3 we moeten onze leerlingen erv an ove rt uigen dat hun d ialekt goed is en waard om te ge bruiken alleen al om te voorkomen dat ze zich helemaal n iet meer inlaten met iets wat met taal te maken heeft 4 we moeten onze leerlingen toestaan en zelfs aanmoedigen om i n hun eigen aangeboren dialekt te praten en te schrijven 5 we moeten ophouden te zeuren over dialekt en accentverschillen over slecht taalge bru i k en slordig praten we moeten onze aandacht besteden aan lees en schrijfvaardig heid 6 alle normale schoolkinderen besch i kken over een taal die noch inadequaat noch de fektief is ze beschi kken over een heleboel handige en indrukwekkende verbale vaardig heden 7 we moeten voor onze leerl i ngen aanvullende s ituat i es scheppen waarin ze talig bezig kunnen zijn en vaardigheden als ove rtuigen argumenteren diskussi e ren protesteren beschrijven en vertellen verder kunnen ontw i kkelen ze gelegenheid geven tot allerlei aktiv i teiten waarb ij ze erv a ren dat het gewoon handig i s als je je taal kunt gebruiken 8 het i s het beste het onderwijs in de st te beperken tot bepaalde soorten schriftel ijk werk daarvoor moet je de bi d i alekt i sche aanpak gebruiken 9 we moeten vooral door niet te zeure n over slecht taalgebru i k en slordig spreken onze leerlingen u it alle streken en kl assen helpen om vrijmoedige zelfve rzekerde praters en schrijvers te worden die zich duidelijk en zonder verwarring uiten zodat ze i n de ware zin des woords vaardige gebruikers van goed nederlands zijn 2 aksent en school met opzet heb ik de struktuur van t s boek doorbroken door eerst zijn konklusies voor het onderwijs te geven en daarna pas zijn overwegingen daardoor en door zijn konklus ies ook nog iets provocerender te formuleren als hij zelf doet hoop ik te bereiken dat de lezer met des te meer aandacht en kritische zin t s overwegingen leest als je het hebt over taalvariatie op school kun je nauwelijks heen om het probleem van de relatie tussen taalvaardigheid en schoolsukses iedereen kent zo zachtjesaan de pro bleemstelling kinderen met een andere taalvaardigheid als de school vereist gaan vaak t sch ip in t aardige van t is nu dat hij voor de engelse situatie aantoont dat aksent en d i alekt goed beschouwd weinig of geen problemen in het onderwijs behoeven op te le veren de situatie op school is ruwweg als volgt te schetsen sommige kinderen gebruike n 326 de st de meeste andere gebruiken een ander dialekt van de kinderen die de st gebrui ken zijn er maar weinig die dat met een n aksent doen de meeste leraren gebruiken al thans op school de st of een ander di alekt d at er e rg veel op lijkt weinig ler a ren doen d a t met gebruikmaking van het n aksent h e t st dialekt is op vel e scholen ook a l omdat het model staat voor de schrijftaal de norm dat betekent dat op school vaak het taalgebruik van de leraren in botsi ng komt met dat van de kinderen die botsing is groter als het kin deren bet re ft van de werkende kl as se t a v het aanvankelijk spellings en leesonderwijs toont t met voorbeelden aan dat het niet ui tmaakt welk aksen want daar gaat het i n dit geval natuurlijk om je hebt de pro blemen voor bijna alle sprekers zijn gel ijkwaard i g al zijn ze niet gel ijk ekstra problemen ziet t rijzen in die gevallen waarin de leraar een heel ander aksen heeft als zijn leerlingen en zich niet bewust is van de aard en de omvang van die versch i llen 9a in engeland kent men om het aanvankel ijk leesonderwijs te vergemakkelijken het zgn ita systeem in itial teaching alphabet het i s gebas eerd op het pri ncipe een teken voor een klank en omgekeerd voorzover een leraar zelf zijn leesmateriaal maakt lettend op de typische kenmerken van het aksent van zijn leerlingen is dat systeem goed bruikbaar het gedrukte materiaal dat bij deze metode hoo rt bevoordeelt echter de kinderen die een aksent hebben dat i n zui d west engeland veel voorkomt er zijn in de loop der tijden al heel wat argumenten aangedragen ter ondersteuning van de stelling het is het beste kinderen zo snel mogelijk een n aksent aan te leren kinderen die bv de h aan het begi n van een woord weglaten uis i pl v huis zouden bij het lezen last hebben met het onderscheid tussen bv oor en hoor en bij het spellen van woorden als huis moeilijkheden onderv inden dat lijkt niet zo n krachtig argument als je merkt dat er meer woorden zijn met zgn stille letters thee thans erwt postzegel kersenjam enz een ander argument luidt met n niet neutraal aksent loop je het risico niet begrepen te worden je kunt d a ar een paar opmerkingen bij maken het lijkt nauwelijks voorstelbaar dat aksent verschillen in het nederlandse taalgeb ied zo groot z ijn dat begrip per se onmogelijk is veel zal er afhangen van de wil tot begr ijpen en ook van de duur en frekwent ie van het kontakt moeilijkheden van deze aard die voortvloeien uit aksentversch i llen zijn vaak een kort le ven beschoren dat levert dus weinig reden op om je aksent te wijz i gen daarbij komt nog dat het voor een hoorder veel makkelijker i s vertrouwd te raken met een bepaald aksent als voor een spreker om zijn aksent te veranderen 9b je zou op de regel dat er geen enkele reden is je aksent te wijzigen een uitzonde ri ng kunnen maken als je met een sterk afw ij kend aksent in een bepaalde omgeving gaat wonen en je merkt dat de mensen je moeil ijk verstaan of je diskr i mineren maar zo n verandering in je aksent verloopt grotendeels au tomatisch en onbewust voor de school ligt daar zeker geen taak we komen toe aan een zeer belangrijk argument als je kinderen niet een n aksent aanlee rt is het jouw schuld dat ze later sociaal ged i scrimineerd worden zodat ze het o a minder ver brengen tegenover deze opvatting b rengt t de resultaten uit een aantal onderzoekingen in stelling kort sa mengevat luidden d ie 1 ambtenaren en personeelschefs bekommeren zich veel minder om aksent als leraren 2 iemand met een n aksent wordt wel vaak meer auto ri teit en i n telli gentie toegeschreven maar dezelfde spreker scoo rt als hij een regionaal aksent gebruikt veel hoger als het gaat om integr i tei t en sociale omgang vriendelijk aardig enz 3 een betoog van een spreker met een n aksent wordt kwalitatief wel hoger gewaardeerd maar hetzelfde betoog door dezelfde spreker gehouden echter met een regionaal aksent 327 blijkt veel effekt iever ove rt uigender konklusie ook i n dit geval i s er geen dw i ngende re den om je aksent te veranderen anders als je persoonl ijke behoefte weer geen taak voor de school wat meer is er zijn heel ove rt uigende argumenten om juist helemaal niet je leerlingen over te halen hun aksent te wijzigen allereerst wijs ik op het feit dat je aksent te maken heeft met je al of niet lid zijn van een bepaalde sociale groep met groepssolidariteit met je con ceptie van je e igen identiteit omdat bv kinderen liever bij hun vriendjes peergroup ho ren als bij hun ouders lijkt hun aksent ook veel meer op dat van hun v ri endjes als op dat van hun ouders verandering van je aksent heeft gevolgen voor je l i d zijn van een groep afwijzing bv door de leraar van je aksent e rv aar je vaak als een afwijzing van jezelf en dan nog bewust en kunstmatig je aksent verande ren is een geweld ig moe i lijk karwei t be tekent in ieder geval dat je veel meer als normaal aandacht moet besteden aan hoe je iets zegt als aan wat je zegt het is zelfs zo dat onderzoeksresultaten erop lijken te wijzen dat mensen die heel bewust hun aksent werkel ijk gewijzigd hebben ten koste van wat al niet psychisch behoorl ijk benadeeld zijn de konklusie moet dan ook luiden we moeten onze leerlingen niet vragen om hun aksent te veranderen zelfs niet om he t op bepaalde punten te wijzigen in het onderwijs leve rt aksent variatie behalve bij aanvankelijk lezen althans voorzover de leraar zich niet bewust i s van de verschillen geen moeilijkheden op bewuste en kunstmatige verandering ve rv reemdt de leerling van het onderwijs en leve rt psychische spanning op en als de leerl i ng het zelf nodig a cht zijn aksent te wijzigen zal hem dat redelijk goed lukken maar hoe zit het met de dialekten m a w welke problemen rijzen er in het onde rwijs als de leerlingen de regels van hun eigen grammat i ka blijven volgen en i ets produceren als i k zijn elf en i k krijg nooi t niks in het algemeen kun je zeggen leerlingen die zoiets pro duceren komen in moeilijkheden i n situaties waarin st verwacht wordt of als hoogst noodzakelijk wordt beschouwd in schr ijftaal bv zeker als een leraar zulke fouten niet herken t in de volgende paragraaf kom i k hierop terug maar de leerl i ng kan ook in moei lijkheden komen omdat de school een bepaalde houding attitude inneemt t o v dit soort verschijnselen evenals t o v aksentversch ijnselen trouwens iedereen beoordeelt ander mans taalgebruik immers niet alleen op de strikte inhoud bv is het waar wat hij zegt maar ook hecht iedereen wat we noemen sociale betekeni s aan andermans taalgebruik zo iets als dat klinkt betrouwbaar wat n lomperd die komt zeker uit de jordaan etc in verband hiermee rijzen op school de volgende problemen kinderen kunnen het taalge bruik van een leraar vreemd gek vinden ze kunnen dat gaan interpreteren als bewijs van grote sociale afstand tussen de leraar en henzelf je kunt daar als leraar niet veel aan doen als je het aksent van de kinderen niet toch al beheerst moet je zeker niet proberen dat na te doen dat zullen je leerlingen nog belachelijker of zelfs beledigend vinden je zult dat op een andere manier bv op het vlak van de sociale relaties moeten oplossen waar je wel wat aan kunt doen is je eigen houding t o v het taalgebruik van je leerlingen als leraar is niets menselijks je vreemd dus ook geen sociale vooroordelen daar komt nog bij dat anderen je doet dat vaak ook zelfje beschouwen als behoeder van de beschaafde taal ga er maar aan staan echter evenzeer is duidelijk dat de houding van een leraar t a v het taal gebruik van zijn leerlingen van grote i nvloed is op de houding van de leerling t a v het on derwijs in het algemeen maar zeker zijn houd i ng t a v eigen taal en taalgedrag als een van m ijn studenten zegt dat hij het tilburgs zo v reselijk v i ndt omdat ze daar alle woorde n 328 maar achter elkaar plakken heddede i p v had je dat dan berust zo n vooroordeel op gebrek aan inzicht in taal en taalgebruik 9c maar als hij met zo n vooroordeel impliciet of expliciet straks zijn leerlingen konfrontee rt dan heeft dat zeker tot gevolg dat hij zijn leerlingen in talige onzekerheid brengt wat weer resultee rt in onwil van de kant van de leer ling om taal te gebrui ken dan wel zo minimaal mogelijk wat overigens het vooroordeel van mijn student weer zal versterken en zo voorts en van l eren door praten s t utt m komt zo natuurlijk helemaal niets terecht l0a een laatste probleem op dit terrein het is een bekend feit dat leraren van kinderen die st spreken met een n aksent veel meer verwachten aan onderw ijsprestaties als van dialekt sprekende kindere n en evenzeer is het bekend dat verwachtingen van leraren werken als self full fi lling prophecies je kunt niet verwachten van leraren dat ze van de en e dag op de andere hun attitudes wijzigen welk kun je van hen verwachten dat ze door meer inzicht i n taal en taalgebruik te verwerven zich hun vooroordelen bewust worden zodat ze hun houding kunnen wijz i gen 3 dial ekt en sc hool 3 1 drie benaderingen t s keuze ik kom terug op een probleem dat ik in de vorige paragraaf heb laten liggen dialektspre kende kinderen komen in moeilijkheden in die situaties waarin ze st moeten gebruiken dat is vooral in situaties waar schrijftaal geb ru ikt wordt het is in t s visie 11 het enige onoplosbare lijkende probleem van de veld die hij al de revue heeft laten passeren zoekend naar toch een oplossing ligt het voor de hand dat je je afvraagt welke oplossingen zijn el ders al gesuggereerd en wat is de waarde van die voorstellen evenals toon hagen in zijn in dit nummer opgenomen a rt ikel didaktische benaderingen v an het dialek spreken onderscheidt t drie hoofdstromen 1 het uitroeien van niet standaardtaal hagen het voorbijgaan aan het d ialekt 2 bi dialektisme hagen aansluiten bij het dialekt 3 apprec iat i e van di alektverschillen hagen opwaarderen van het dialekt voor een nadere beschrijv i ng van deze benaderingen verwijs ik graag naar het genoemde art ikel van toon hagen zowel t als hagen w ijzen de eerste benadering af t s argumenten komen ko rt samen gevat hierop neer a het werkt niet omdat veranderen van dialek erg moeilijk is en omdat de meeste men sen dat gewoon ni et willen omdat ze vervreemd raken van hun omgeving b iemand dwingen zijn d i alek te verande re n wat inhoudt dat zijn dialek niet deugt i s beledigend en waarsch ijnlijk veroorzaakt het ressentiment c u i t onderzoek is gebleken dat somm i ge kinderen die je dwingt st te leren niet me e r willen leren lezen zie ook labov d kinderen die je de st aanlee rt kunnen talig onzeker worden waardoor ze eenvoudig helemaal n iets meer zeggen in sommige s i tuaties bv de schoolklas t wijst ook de tweede benade ri ng af hagen bekent z ich e rtoe voor zijn argumentatie ver w ijs ik naar het a rt ikel hoewel t duidelijk meer sympathie heeft voor de tweede bena dering die respekteert tenminste het dialekt van het kind en zijn gevoelens t o v het d ialekt wijst hij die af op basis van de volgende argumenten 329 a de derde methode is effektiever die m i kt erop attitudes t a v taalgebrui k te verande ren dat kost meer tijd maar als je je doel bereikt zijn alle problemen van de baan b stel dat je via methode 2 iedereen kon leren de st te gebru i ken met een n aksent dan nog zouden er klei ne lingui stische versch illen bl ijven bestaan of opnieuw ontstaan om dat je geen vooroordelen weggenomen hebt hecht zich aan die verschi llen toch weer so c i ale betekenis gaan d ie verschi llen weer stigmat ise re nd werken en je bent geen stap verder c deze methode neemt onderw ijst ijd ln beslag d ie je veel beter aan belangr ijker dingen kunt besteden t kiest met een ui tzondering dus voor de derde benadering zijn medestanders vindt hij vooral in ame ri ka de grondgedachte van deze benaderi ng lu idt als arbeiderskinderen en ande re dialektsprekende kinderen blijven lijden vanwege de attitudes van mensen t o v dialek ten met een laag prestige moetje de oplossing niet zoeken in het verander en van dialekten maar in het veranderen van attitudes we moeten streven naar een maatschapp ij die vrij i s van di alekt vooroordelen waarin iedereen zijn e igen dialekt kan gebrui ken zonder bang te hoeven zijn uitgelachen verbeterd of ged iskrimineerd te worden 12 t voelt natuurl ijk op zijn klompen aan wat zijn kr it i c i tegen z ijn opvatting zullen aanvoeren irreeel want attitudes t o v dialekten met een laag prestige z ijn zo diep geworteld dat je ze toch noo it kunt ver anderen hiermee komen we natuurl ijk op het gebied van de speculat i e t spreidt een zeker optimisme ten toon allereerst verwacht hij veel van het onderw ijs dat kan er veel aan doen om vooroordelen t o v taal en taalgebruik weg te nemen si mpel al door de derde weg te kiezen maar t ziet ook bu i ten school wel kansen h ij wijst erop dat bv de bbc omroepers en nieuwslezers in dienst heeft met een l i cht regionaal aksent van de andere kant wijst h ij erop dat amerikaanse zwa rt en hun black engl i sh du idelijk pos itief gaan beoordelen ter wijl de franssprekende canadezen hun minderwaard i gheidsgevoelens t o v het europese frans verl iezen voordat t zich bezig gaat houden met mogel ijke kritiek op z ijn opvatti n gen vanu i t het onderwijs handelt hij nog dr i e tegenwerpingen af dat st korrekt en gels nederlands zou zijn verwerpt hij onder verw ijzing naar wat ik i n de i nleidende pa ragrafen heb weergegeven dat st express iever zou zijn w ijst hij af door erop te wijzen dat je in elk dialekt alles kan zeggen en doen wat je wilt z ie de inlei dende paragrafen iets uitvoeriger staat hij stil bij het idee dat st op een of andere manier log i scher zou zijn als andere dialekten als voorbeeld wordt daarvoor meestal aangevoerd dat sommige dialek ten een dubbele ontkenni ng gebruiken ik krijg nooit niks t zegt a talen zijn geen log i sche maar l i ngui sti sche systemen alle natuurlijke talen kennen zgn ove rt olligheden herhal in gen en onregelmatigheden b een dubbele ontkenning zal nooit verkeerd begrepen worden c er zijn talen waar dubbele ontkenning verplicht is 13 3 2 t s keuze mogelijke onderwijskundige bezware n heel algemeen zou je kunnen zeggen de school gebruikt nu eenmaal de st voor alle on derwijs t ligt dus voor de hand dat de kinderen de st moeten beheersen t vraagt zich nu af in hoeverre het voor de receptieve en produktieve taalvaardigheid nodig is de kinderen de st aan te leren en ze aan te moedigen die te gebruiken 3 2 1 horen en begrijpe n moet je de st aktief beheersen of leren beheersen om in staat te zijn wat anderen in d e 330 st zeggen leraren radio t v enz te begrijpen neen meent t en hij voert daar de vol gende argumenten voor aan a de grammatikale verschi llen tussen st en de andere di alekten mogen sociaal erg opval lend zijn vanuit lingu i stisch standpunt zijn ze dat zeker niet d i e kunnen in elk geval geen onbegrip veroorzaken b iedereen zelfs jonge kinderen is receptief erg ve rt rouwd met de st juist omdat hij er zo frekwent mee wordt gekonfronteerd c pass ieve beheersi ng van een vreemd dialekt verkrijg je veel gemakkelijker als aktieve iedere engelsman zal bv amerikaans begrijpen hoewel hij het zelf n iet spreekt zo zal bij ons iedereen we i nig moeite hebben met het begrijpen van een vlaams d i alekt in zeeuws vlaanderen en elders geven heel wat belg i sche leraren met sukses les op ne derlandse scholen maar vlaams spreken i s er niet bij 3 2 2 lezen je kunt veil i g stellen dat 95 van wat gedrukt wordt in de st ges ch reven is maar ook voor lezen geldt dat het een vrij passieve vaard igheid is je hoeft een d ialekt niet aktief te beheer sen om het te kunnen lezen hoeveel mensen lezen niet vlot engels zonder dat ze het ei genlijk kunnen sp reken over het algemeen zal het bij ons ni et nodi g zijn d i alektteksten te maken voor het aanvankel ijk leesonderwijs zoals bv wel in amerika zweden en noor wegen is gebeurd niet althans om het leren lezen te bevorderen wel zou het psychologisch voordeel op leveren als het mater i aal voor het aanvankelijk leesonderw ijs meer aansloot bij het dagelijks taalgebruik zoals kinderen dat uit eigen e rv ar i ng kennen al met al hoef je de st niet te beheersen om de st te kunnen lezen zeker niet als we inzien dat een kind dat leest ikloopt i p v ik oop geen leesfout maakt maar eenvoud i g van st naar z ijn di alekt ve rt aalt dat kan het natuurl ijk pas doen als het begrepen heeft wat het leest 3 2 3 spreken goed leren praten dat lijkt wel een van de belangr ijkste doelen van het onderwijs alleen goed lere n praten heeft natuurlijk niets te maken met welk dialekt je hantee rt en het l igt voor de hand dat je het makkelijkst goed spreekt als je je moede rtaal je dialekt gebru i kt niet als je een vreemd di alekt gebruikt waarom moet je k i nderen dan de st leren het belangrijkste argument l ijkt leraren verwachten van k i nderen di e st sp reken betere pre staties in de school als van de n i et st sprekende k inderen omdat zulke verwachti ngen de neiging hebben automatisch vervuld te worden lijkt het beter alle kinde ren st te leren maar ook hier geldt weer zolang je att itudes van leraren ni et verandert zullen ze onbe wust blijven dlskri m i ne ren als alle kinde re n st spreken n i et meer op taalgebrui k althans n i et meer op d i alektische kenmerken maar op i ets anders veel beter i s dan ook om a s leraren e rv an te ove rt u igen dat er geen verband i s tussen een kind zijn dialekt en zijn te verwachten prestati es dan i s er nog een argument het meest gehoorde zelfs als je kin deren geen st lee rt worden ze later ged iscrim i neerd ze kunnen bepaalde baantjes niet krij gen ze hebben m i nder kansen om sociaal te st ijgen zelfs mensen die v i nden dat alle d i alekten gel ijkwaard ig zijn en dus d ialektspreken niet als fout zullen bestempelen staan achter d i t argument als ze zeggen dat d ialekt spreken nu eenmaal niet geaksepte erd wordt en dus maar wie bepaalt er e i genl ijk wat akseptabel is en wat niet je kunt natuurl ijk zeggen o k i k vind d i t zo n krachti g argument dat ik mijn leerlinge n 331 de st leer maar bedenk dat de kans op sukses gering is ten eerste wie leert er bv een vreemde taal zo goed spreken dat je niet meer horen kunt dat die eigenlijk zijn moede rt aal niet is en als je een vreemde taal leert is er dan nog een redelijke mot i vatie te verwachten je kunt dan kommuniceren met mensen waarmee je het eerst niet kon van het ene dialekt naar het andere gaan lijkt wel makkelijker als van de ene taal naar de andere bv m b t de woordenschat maar juist de kleine verschillen tussen de d i alekten veroorzaken dat je steeds op je hoede moet zijn wat behoo rt ook weer tot het ene wat tot het andere dialekt ten tweede je bereikt pas resultaat bij je leerlingen als ze a willen gaan behoren bij de sociale klasse waa rv oor st gebruik typerend is b zich in staat achten te bereiken wat ze willen en als aan deze twee voorwaarden voldaan i s behoef je geen onderwijs in de st te geven de kinderen leren die dan vanzelf wel tenslotte nogmaals wijs ik erop dat veranderen van dialekt vaak allerle i nare gevolgen heeft veelal veroorzaakt door de grotere aandacht die aan het h oe te spreken moet worden besteed je wordt tal ig onzeker je gaat zeker een tijd lang minder vlot spreken zelfs in je eigen dialekt het lijkt zelfs niet ondenkbaar dat bepaalde personen moeilijkheden krijgen met hun persoonlijke en kulturele identiteit 14 3 2 4 schrijve n in deze paragraaf gaat t voor het eerst door de knie e n hij vindt wel dat de kinderen moeten leren in de st te schrijven het eni ge geldige motief acht hij ook hier je voorkomt zo dat kinderen l ater gediscrimineerd worden dat t d i t argument i n dit geval krachtig genoeg acht komt omdat het onderwijs in schr i ftelijke st sst aan van huis uit dialektsprekende kinderen enig sukses kan hebben volgens t is schrijven nl een minder automatisch pro ces als spreken waa r door de moeil ijkheden b ij het hanteren van een ander di alekt m inder worden bovendien heeft het hanteren van sst minder invloed op de sociale identiteit van mensen overi gens wil t het gebruik van sst beperken tot handelskorrespondentie edg en tot zolang ex aminatoren niet omgeturnd zijn ook tot centraal sch ri ftelijke eksamens wil het onderwijs in sst slagen dan zal het uit moeten gaan van de taalbeheersing waar over de leerl i ngen al beschikken de b i dialektische benadering maar ook zal er nauwkeu rig onderscheid gemaakt moeten worden tussen verschillende types fouten die kunnen voorkomen fouten in de organisatie van een tekst in de layout en de logische struktuur hebben niets met dialektgebruik te maken evenmin als sommige taal bv het gebru i k van een bepaald woord in een bepaalde betekeni s en stijlfouten 15 de kinderen zullen moe ten leren dat er een formele en een informele st ijl van schrijven is met allerlei vari anten daart usse n e n w at het effekt daarv an is twee types fouten hebben wel iets met dialektgebruik te maken bepaalde zinswendingen zijn typisch voor een bepaald dialekt kinderen behoeven die niet af te leren ze moeten al leen weten dat ze regionaal beperkt zijn verder kunnen er fouten optreden in sst op basis van i nterferentie van st en dialekt leerli ngen moeten zich bewust zijn van die fouten als ze per se sst moeten gebruiken of als ze denken dat ze sst gebruiken zulke fouten ver eisen een bi dialektische benadering di e vermijdt de indruk te wekken dat de ene v arie tei t beter zou zijn als de andere zulke fouten moeten ook pas behandeld worden als de leer l i ngen voldoende schrijfvaardigheid hebben opgedaan konklusie je kunt st aanleren voorbepaalde types schriftelijk werk onder voorwaarde dat 332 zowel de methode als de achterliggende motieven juist zijn in de hoop overigens dat we nog eens de toestand bereiken dat er geen taboe meer rust op het gebruik van niet stan daardtaal i n geschreven werk 4 tolerantie is troe f t s boek bevat nog meer kiene ideeen hij houdt zich o a nog bezig met de speciale positie van sommige west indische kinderen en geeft een kritische bespreking van bernsteins ideeen en de uitwerking ervan ik moet dat alles laten liggen mijn leesverslag is toch al erg lang geworden nog twee afsluitende opmerkingen t lijkt misschien zeker in mijn weer gave of t een beetje uit de losse pols werkt ik krijg echter duidelijk de indruk dat zijn opvattingen wel degelijk wetenschappelijk gefundeerd zijn ik baseer me daarbij op zijn bi bliografische aantekeningen bij elk hoofdstuk tenslotte ik geloof in tolerantie als gezonde basis voor al ons onderwijskundig handelen juist daarom was ik zo aangenaam verrast in t s boek een gedegen uitwerking van dit principe te vinden precies in dat onderwijskundig probleemveld dat m i de hoogste aandacht verdient van iedereen die iets met onderwijs te maken heeft en al zie ik best dat we t s ideaal niet van vandaag op morgen zullen be reiken ik vind het nastreven ervan zeer de moeite waard ik ben ook van mening dat t s opvatting zeker niet te weinig realistisch is om te kunnen overtuigen als de lezer van mijn verslag dat met mij eens is ben ik al tevreden als hij t s tolerantie ddk troef ver klaart ben ik gelukkig 5 noten voor h un waa rd evolle en k ri t ische opmerkingen bedank ik m ark b aeyen s helge bonset en a rie sturm ik h eb er gretig geb ruik van gem aakt v ooral ook bedank ik m arjan werts d ie bij nacht en o ntij en onder grote tijdsdruk d i t vers l ag voor mij heeft u itgetypt 1 er kom t steeds meer m ate riaal op de ma r kt dat ook buiten ee n opleid ingssituatie goed bru ikbaar is van de gem a kkelijk b ereikb are ned erlandse literatuur n oe m ik het voortreffelijke e n nog steeds waardevol l e de rde h oofdstuk in psycholinguis tiek van d e ha nd van gerard h ubers ter voort e a 92 128 samen met anderen schreef hij een pas uitgekomen inleiding tot de sociolinguistiek app e l e a veel oppervlakkiger is het dit jaar verschenen boekje taalsociologie p et ersen 2 m ijn ent ho usias m e is n iet zo groo t dat ik hele m aal gee n kritiek op t s opva t t i ngen zo u h e b be n in de tekst zelf ga ik echter niet in diskussie met t dat p ast m i niet i n ee n leesvers lag waar h et m ij te gortig wordt geef i k kri t ie k in de noten een al ge m een pun t va n kritiek op t s besc houwi ng wil i k h ie r al kw ij t de problemat iek rond st e n dialek laat zich opdelen i n v ier hoo fd gebied en die zic h m et de vol gende vragen l aten be gre nzen 1 is er verschil in gra mm at i kaliteit tussen st en dialek 2 is er verschil i n kognit ief berei k 3 is er verschi l i n kommunikat i ef berei k 4 is er verschi l i n sociale aan vaardb aarheid d e eerste twee v r age n bea n t w oo rdt t terecht o ntke nne nd i v m vraag 4 me r k t t op evenzeer terec ht dat er o p he t m oment wel versc h il bestaat m aar dat z ulk e versc h ille n zo snel mogel ijk moeten ve rdwij ne n omdat ze beru st e n o p vooroordel en v raag drie beantwoordt t slec h ts ge deel telij k als er fre kwente e n l angdu rige kont akten bestaan tu ssen kommunikatiepariners e n als er vold oe nde kommun kattewil is bestaat er volgens t geen versc hi l m aar hij gaat n auwelij k s i n o p het verschi l in ko mmuni katief b ereik b ij incidentele vluchtige k ontakt en in die geva lle n 333 is st natuurlij k in h et voord ee l als de stu de nte n die i k in mij n ee rste p a ragraaf ten tonele voerd e de st hadden ge han teerd toe n i k hen voor b ij sn e ld e h ad i k vast gehoord waarove r ze het h ad den de vr aag blijft n atuurl ijk hoevee l waa rde je hec ht aan zul ke vl uc ht ige koolakten als je die be lan g r ij k vi ndt k un j e d aaraan ee n a rgum ent o ntl e nen o m st aan te leren oo k op sc hool 3 van n ed e rl a ndse zijd e sc h aart toon h agen zich voorzic ht ig i n di t k oor van tege nstand ers in zijn artikel dat i n dit n ummer van moe r is opgen ome n h ij kwalificeert t s opvattin ge n als te wei n ig realistisc h o m t e kunn e n overtuigen 4 de t itels va n de seried eeltj es luide n lang uage in the j un io r school e a shw orth lang uage and co mmuni ty e a en p s do ught y lang uage s tudy the teacher and t he l earner p s dou ghty g m tho rnton lang uage b ra ln and i nteractive processen r s g u rney expl o rat ion s in the functio ns o f langu age m a k h all i day learni ng ho w to mea o ex pl ora tio ns in th e develop men t of l angu age m a k h a ll i day englis h as a seco nd and fore gn lang uage b h arrison lang uage i n b ili ngual co mmun i t ies d sh are lang uage experlence a nd sch ool g m thornton ik beveel de serie g raag aan i n d e aan dac h t va n op l ei ders en a s moed ertaald ocenten ze ver schijn t bij arnold ltd in lo n don 5 ee n groep stude nten en docen ten aan de n l o de gelderse leergan gen heeft als in terne publ i k atleeen vertaling ge m aakt van een flinke sele k tie u it de method e korteli ngs versch een daarvan ee n tweede herziene versie ankone 6a ee n eigen z innig l eesve rs l ag a ls d it w ordt er niet beter o p als h et bo l staat van de ci t ate n in het engels mijn technische vertaal vaa rd ig heid is ec h te r n ie t g root gen oeg o m techn isc h vera nt woo rde l etterl ij k e vertalinge n te kunnen producere n i k geef d us eigenzi nn ige p ara frasere nde v rije vertal i nge n die vooral rec ht doen aa n w at ik lees d at er s t aat 6b d at 5e hoo fd st uk beh a ndelt op kritisc he wijze de th eo r ieen van b erns tei n h et verband tussen restricted code e n n iet sta ndaa rd varietei t en d e n o t ie verb ale deprivatie ik vi nd h et o m versch il lende re de n n iet nod ig dit hoo fd st uk te verslaan allereerst zijn b s opvat t i ngen in n ederla nd genoegzaam be k end t e n t weede ve rwij s i k voo r ee n u i t steken de b eh and eli ng graag n aar appel e a waar b overigens de w aar de ring krijg t die hij m i verdien t ten s l otte gaat h et m ij vnl o m regiona l e va ri atie en zijn t s opvat t i ngen m i zon d er mee r toepasbaa r op sociale variatie in taal gebruik 7a ik z i e er om twee reden en vrij w el vanaf om met voorbeelden t e wer ke n in de o nderstaa nde pa ragraaf t doet dat i n z ijn b oekje wel ten eerste zou dit toch al l an ge verslag to t een onaanvaard bare len gt e u i tdijen b elangrij ker is ec hte r m i d at i k b ij a l le voorb eel den die t geeft we l pa rallelle n ederlandse voo rbeelden weet m aar d at i k niet zoals t kan zeggen dat de aangeh aald e voor beelden represe ntatief zij n omd at ze uit onderzoek stamm en 7b bij deze beschrijving plaats i k twee k ant tekeni ngen ten eerste met d e m eesten van o n s d u id i k op het verschijnsel dat w ij d e nei gin g hebben o ns te rich te n n aar een no rm die we vaak niet ze l f ste llen maar d ie we va n anderen aksep teren te n tweed e de besch rij vi ng is niet in tege n s praak met w at i k in d e eerste paragraaf bewee rde over d e herw aarderi n g van d ialekt en l abov h eeft er o p geweze n d at e r naast de officiele norm ook een verborge n n orm bestaat die j u ist hee l s terk het talig gedrag va n voora l bed reigde g roepen kan bepal e n labov 1 971 203 204 8 in deze paragraaf orde n ik de konklusie van t op mij n eige n wij ze t evens l eg i k verba nden die t niet zo eks pliciet legt m ijn parafrases zij n erg v rij m aar ik meen t nergens gewe ld aan te doen 9a ik kan moei l ijk beoordelen hoe dat i n de n ederl an dse sit uatie l i g t ten ee rste weet ik te weini g va n het aanva nkelij k sp el l i ngso nderwijs o m te kun nen b eoo rdelen o f be p aald e aksenten tot moei lijkh ed e n b ij spe lling leiden ik ka n me voorstell en dat kindere n met ee n ak se n waarin h et o n d e rschei d tusse n s z in b ep aalde posit ies wegvalt daar moeilij khed en van o ndervinde n b ij hu n s p elli n g maar kin dere n m et ee n n a k sen t ondervin den m i d iezel fd e moeilij kh ei d bij de spelli ng va n w eb wep een m oei l ijkhei d waar k i ndere n met bv een limburgs akse nt m i nd er l ast zulle n he bbe n daar komt echter b ij dat d e afsta nd tusse n rp aksent e n s p elling i n engel and mij veel groter lijk t al s de afstand t usse n n akse n t e n s pelli ng i n nederland d at zou een voordee l kun nen zijn voor ki ndere n m et een n akse nt 334 9b overigen s moet de hoo rde r daartoe ook gemotivee rd zij n so mmige h oorders z ij n dat ze ker n iet dat k an zoals een bel g i sc he kollega me t oevertrouwde flink van invloed zij n op h et t a l ige ge dra g bij een o nwil l ige hoo rder als part ner je b ent zeke r ee n belg kan d e l u s t t ot s p reken je geh eel verg aan 9c het i s gee n onbekend verschijn s el dat a s moe d ertaal l eraren d ie va n huis uit d iale k ts p reker z ij n maar zic h de st aa nge l eerd hebb e n v aak o ve ri ge ns zonder het i deaal van ee n n aksent be rei kt te hebben nog al eens de mees t diep geworte lde voo roordelen h ebben t a v ak se nt e n d i a lekt dat zou w el ee ns te make n kunne n h ebben me t het fe i t dat on der w ij sop l ei d i n gen veelal al s m idde l tot i ndi viduele soci ale s t ijg in g d ie nen 10 de lezer zal begrijpen d at deze verwijzing niet aan t o nt leen d is 11 ondan ks a ll e waard eri ng d ie i k voo r t s boek heb m oe t i k h ier een krit isch e k a nttekeni ng m a ken t an al yseert de probleme n rond a kse nte n dialek en sc hoo l vanuit d e l i nguis tiek m n o p twee nivo s op fone tisch nivo e n op g r ammat lkaal n ivo w aarbij hij n ie t syste m atisch i ngaat o p versch ijnsel en op fo nol og i sc h morfol ogisch sy ntactisc h e n lexikaal nivo n ie t on aan zien l ij ke probl e men rij ze n m i echter o p semantisch e n pragmatisch nivo o verb e k e nd is i nt u ssen h et voor beeld dat g erard hubers een s gegeve n h ee ft t oeval lig is in ee n o nd erzoek gebleken dat voor veel a rbeider ski nderen het woord held b etekent af iemand nu betek en t dat volgens het woo rd en boe k ju ist b ewo nd ere ns w aardig iem and het gebruik van held i n de betek enis l af iemand wordt al s iron isch ge k arakt eriseerd te rvoort t e a 109 elders w ijst hij nog op knap i n de st b etekent dat intelligent mooi of welge vormd e n netjes de indisc he nederlanders die na de tweede wereldoorlog naar ne derland kwam en kenden maar een van deze bete kenissen ni intelligent app el e a 000 op prag matisch gebied verwijs ik naar de analyse die labov geeft van he t verschil in reakties t u ssen negerkinderen en blanke kinderen op een bevel in termen van taalgebrui k lnbov 5 4 56 12 ik kom hi e r met nog ee n pu nt v an kritiek t ziet m i over h et ho o fd d at die voo roo rd e l en t a v taal en ta a l gebruik ni et zomaar uit d e l uc ht ko m en vallen maar historisch en sociaal economisch bepaald zijn mi ssch ie n lukt h et die voo roordelen w eg te n emen i k den k dat de aard en i nhou d van vooroordelen in de loop der tijde n w el verande ren e n d a n is er m i ze ker w at gewonne n maar zol ang de sociaal econ o m ische struktuur n iet ve ran dert zal er alt ijd gediscrimineerd m oe ten wo rd e n op b asis van v ooroordele n d ie d a n misschien w el niet meer op taa l en t aal gebr uik be trekki ng hebben maa r op and ere irre l eva nte versch i llen in m e nselij k gedrag 13 vooral labov h eeft zich va nuit de l i ng uis tiek bezig gehoud e n m et d e du bbele o ntken ning h ij to o nt aan dat di t versc h ijn sel op dezelfde syste matisc he man ie r is te beregelen als de enkele ont kenning labo v 1971 14 t bas eert z ich hierbij op de eerste resu ltaten van een noors onderzoek d at zich overige ns pa s in ee n aanv angsfase bevi nd t v and aar ook d e nog voorzichtige fo rmuleringe n h et betreft a ste inset prob ematikk ved skifte av dialektomrade i n forskning fra p sychologisk in stitutti bergen 1973 4 2 15 ik ga h ie r ni e t in op het pl ei dooi dat t voert voo r een grot ere flexib i l i teit t a v s p e l lingsvoorschri f te n h ij wij s t er o a op d at variatie i n sp elli ng noch i n het ve rleden noch b v i n noo rwegen w aa r bep aal de s c hrij vers ee n eigen spelling gebru i ken die ze aanpassen bij h u n regio n ale aksent moei lijkheden oplevert 335 literatuur a nkon e r e a 1976 o ndek je bekje n ijmege n i nterne publikatie van de gel derse leergan gen ap pe l r e a 1 9 76 i nleid i ng t ot de socioli nguistiek utrecht a ntwerpen a u la 575 ferree h 1976 kl ei ne ku rsus trendologie he t boekje bij d e uitzen di ng in vpr o gids 1976 nr 39 3 5 ghijsen ha c m re d z j w oordenboek der zee u wse dialekten bijeengeb racht doo r de z eeu w se verenigi ng voor dialectenonderzoek den haag h agen a a va llen 1 973 h et sociol in g uistisch projec t kerkrad e aan l eiding en taalkundige onderzoeksaspecten i n mededelingen van de n c d n 1 2 6 2 6 id 1 974 d iale k t standaardtaal en school de n ederl an dse l ite ratuu r van heemtaalkund e tot socio l i ngu istiek i i n mededelingen van de n c d n 1 3 14 44 hagen a 1976 d i d actische benaderi nge n van het dialect spreke n in moer 1976 6 337 346 la b ov w 1 970 t he s t u dy of nons tand ard e n glis h urban a i llinois n c t e id 1971 th e s tu dy of language in its socia l cont ext i n fishman j a ed advances in the so ciology of language 1 d e n h aag paris 1 52 21 6 paa rd e koope r p c z j abn en d ia le k t den bosc h pi et e rse n l 1976 t aal socio l ogie m i nderh eden tweetaligh eid taalacht e rstand groningen st urm j 1975 leren door praten l de lwg opn i euw op pad in moer 1 975 1 29 37 t e r voo rt b e a 1 972 p syc ho l i ng uis tiek utrech t a n twerpen au la 48 1 wa lraven t 1975 taalgebruik en taalwetenschap i nleiding i n het onderzoe k va n verbale kom m un i katie asse n a rn he m 336